курдел! шыгармашылык удерю. 'Ганым дуниесшде керкем шыгарманьщ
алгашкы эсер1 аса манызды. Керкем шыгарма курдел: танымдьщ жуйе деп
карастырар болсак, сол жуйеге дендеп бойлау ушш де алгашкы кабылдау аса
мацызды. Окушыньщ авдагы кезкарасы мен ганымына, сез1мше б1рден б!р
ыкпал ететш де
керем элеммен алгашкы кауышу.
Егер ол поэзиялык
шыгарма болса, композициялык курылым ж 1гш айкындап,
логикалык,
психологиялык екшндерш дурыс туире, мэнерлеп окылган мэтш нщ ез!
окушылардьщ алгашкы кабылдауына ыкпал етш, алдагы тусш ж децгешн
жещлдетедт Ал прозалык шыгарманы окушыньщ ез/нпнен окуына ыкпал ету
- мугагнмнщ аса жауапты 1ст.
Р.С. Немов сез1мен айтканда:
щабылдау
дегешм!з - адамныц сез1м
мушелерше тжелей эсер ету барысында обьектшщ турл! жеке-жеке касиет-
тершщ жинакталганын танытатын психикалык процесс»1- деген тушндеме
жасайды.
Б.С.Мейлах:
«Кабылдау
децгеш
эр
факторларга:
окырманныц
мэдениет! мен б ш м к эстеикалык-этикапык тэрбиесше, психо-физиологиялык
ерекшелжтерше, ем 1р кубылыстарына байланысты, ейткеш керкем шыгар
маны кабылдау - тек шыгарманыц
авторымен араласу емес, жаца дуниенщ,
ез1НД1 танудыц, гибрат, лэззат алу мен е з1нд1 тэрбиелеу» д ей д г .
Психолог О.И.Никифорова керкем шыгарманы кабылдауды уш кезенге
беледк «1 кезец - елестеу, 2 кезец - идеялык мазмунын тус1ну, 3 кезен. -
керкем шыгарманыц окырманныц жеке тулгасына эсерЬ>3.
Керкем шыгарманы кабылдау мен тану удерюше
01рден-б1р ыкпал
ететш талдау жумыстары. Кептеген эдюкерлер мен психологтар «енертану»
дегенд! талдаудыц нэтижесше балайды. Керкем шыгарманы тусппп. туйсшу.
кабылдау удерю! окырмандыкты калыптастыру мшдеттершен тыскары емес.
Окырмандьщты калыптастыру барысында окушыньщ дуниетанымы, рухани
элем1, тулгалык болмысы дамиды.
Керкем шыгарманыц окушы танымы мен кабылдауына ьщпалы туралы
эдебиетип-эдюкерлер де, психологтар да ез зерттеулершде карастырган
(В.В.Голубков,
А.Н.Леонтьев,
П.М.Якобсон,
Н.И.Кудряшев,
О.И.Никифорова,
Н.О.Корст,
Н.Д.Молдавская,
В.Г.Маранцман,
О.Ю. Богданова).
Окушыньщ
шыгармашылык кызыгушылыгын
калып
тастыру мэселелерш карастырган эдютемелж енбектер мен бай ю-тэж1ри-
белер де бар. Окушыньщ керкем шыгарманы тусппп, туйсшуц кабылдауы
эртурл! аспектшерде карастырылып жур. Эртур.п жанрдагы шыгармаларды
кабылдау кезендер] мен н е п зп ерекшелжтер1, окырмандык кы зы гуш ы лы кш
тугызуда окушылардын жас ерекшелжтерш ескеру, окушы танымы мен
керкем шыгарманы талдаудыц аракатысы туралы А.А.Леонтьева, ЗЛ .Рез.
В.Г.Маранцмана, С.Тьтешова, А.Тамаев ецбектершде карастырылган.
1 Немов Р.С. Учебное пособие «Психология».-М., 1990 -32 б.
2 Мейлах Б.С. Художественное восприятие - М., 1971 .-19 6.
3 Никифорова О.И. Восприятие художественной литературы школьников. -М.,
1969.-47 с.
93
Керкем шыгарманы кабылдаудьщ кептеген езше тэн ерекшеллп бар:
тулгага тэн сырткы ортаны о зш д к кубылыстары мен
болмысына карай
кабылдау бар да, енер туындысын керкем кабылдау бар. Бул екеушщ аражпл
алшак болмаганымен, керкем шыгарманы кабылдауда тутастык. белсендш к,
шыгармашылъщ кабшст пен эрекеттер тш м д ш к танытады.
Керкем
туындыны кабылдауда шыгарма тутастыгы мен бел)п,
анализ бен синтез,
сез!м мен таным, эмоцияльщ жэне теорияльщ байлам, субъектив'п кезкарас
пен объективт! таным, репродуктивн баяндау мен е зш д к т у с ш к сиякты
мэселелер мацызды. Кабылдау удерю1 енердщ б!р тур1 - керкем шыгармага
катысты болгандьщтан,
кабылдаушыньщ
элемнщ тутас бейнес1 туралы,
сырткы болмыс, жазушы пайымы туралы т у с ш к беретп-пн ескерген абзал.
Сондай-ак, окушы шыгармадагы адам ем!рщщ кершюш, образ болмысын
тану аркылы езш тануга да м ум кш д к алады. Ш ыгарма окырманньщ керкем
элемш, дуниетанымын кецейте отырып е зш д к ой мен гпклргс баулиды.
Нэтижесшде окырман керкем шыгармадагы образдар жуйесшен ез болмы-
сыныц бейнесш табады. Кез-келген талдаудьщ непзш е керкем шыгарманы
алгашкы кабылдау жолбасшы болады. Егер
шыгарманы керкем кабылдау
болмаса, шыгарма адресатсыз болар едк
Отандык
жэне
ш етелдк
психолог-галымдардьщ
пайымынша
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, О.И.Никифорова, М.Арнаудов, Р.Арнхейм)
керкем кабылдау шыгарманы санага калыпты кенпру немесе карапайым
акпарат алу гана емес. К,абылдау - к аж етп л к пен кызыгушыльщтан туын-
дап, эртурл! т у с ш к пен кандай да б1р эсерге экелетш сананыц белсенд!
кызметь
Шыгарманы окушыньщ кабылдауы жэне мугал1м басшылыгымен
шыгарманы окуы оку
удерЮ1 болып есептеледт Сол себепт! оку мен
талдауда шыгарманьщ е зш д к ерекшел)пмен катар оны кабылдаудагы окушы
ерекш елкш ескерген
мацызды. Эслресе орта децгейдеп немесе тем енп
буынды курайтын окушылардыц емфтанымдык угым-тусшнлн, олардьщ
жалпы жэне ткелей сез енерше деген тан ы м -туаш п
мен карым-катынасын
ескеруд,1 естен шыгармаган абзал.
Эр жастагы окушылардьщ оку-танымдьщ ю-эрекеттерш бакылау мен
зерттеу нэтижесшде б1рнеше тужьфым жасауымызга болады. Мэселен,
кшдрек жастагы балаларды шыгарманьщ жеке эпизодтары кызыктыруы
мумкш. Олар кешпкерлершщ ю-эрекеттерше
6\р
жакты кес1мд1 п ш р айгуга
жакын болады. Кейде ездерш щ с у й к п кешпкершщ ю-эрекетше елктеп,
оларды жай-кушн бастан кенвргендей болуга бешм келедь
Ал, жасес1р1мдерд1 кешпкерлер бойындагы мшез ерекш елктерк адам
табигатындагы тулгальщ касиеттер кызьщтыратыны байкалады. Кешпкер
характершщ жасалуына, оньщ шындьщ ем 1рдеп адамдарга уксастык жакта-
рына ден кояды. Шыгармадагы кейшкер тулгасынан ем1рдеп
адамдар элемь
нщ болмысына, шынайы
кундылыктарга ойыса
бастайды. Кейшкердщ
м оральдк бейнесшен е.шрдеп адамдардыц сипатын тануга бешмделе тусед!.
Кейшкерлердщ калыптасу жолына, ю-эрекетшщ мотивам 1здеуге кызыгу-
шылыктары артады.
94
Дегенмен, жасесшр1м унем1 кешпкер болмысын тутас, жан-жакты
саралап, оныц ю-эрекетшщ эртурл! жагдаяттык кыры мен мотивш тани бер-
мейдь Окушыньщ кейшкерд:
шынайы тусшжпен, ез санасындагы елшеммен
кабылдауы занды, Эс1ресе, 5-7 сыныптарда
ак пен кара, жаксы-жаман.
жагымды-жагымсыз деп тану басымырак болады. Жеткшшек тек 8-9 сынып
тарда автор ернектеп отырган кешпкер болмысындагы
реалистж мшез.
кубылыстарды, оган себепкер жагдай мен мотивтерд! багалай бастайды.
Жогары сынып окушылары
кейшкерлердщ ш к 1 курдел! болмысын
тануга кызыгып, автордыц шыгармашылык пайымын тус!нуге талаптанады.
Сондай-ак, адамньщ ем1ртанымдык кезкарасын туануге, моральдык касие-
тш багалауга деген талпынысы молаяды. Кеп окушылардыц 10-11 сынып
тарда езщ щ эстетикальщ талгамына сай туындыныц
коркемдж мацызын
тануга кабшет! артады. Жалпы алганда
жогары сынып окушыларыньщ
шыгарманы тутас курылым ретшде кабылдап, одан алган эсерш жуйелеу
талабы басым болады.
Достарыңызбен бөлісу: 
