Орта буьшдагы «Эдебиеттщ оцу» окульщтары

Кецес мектебн мен елш Ь егеменЫк алган алгаищы жылдары щ зац
эдебиетш орта буында оцытуга мурындык болган «Жаца буын»
окульщтары.
2-кесте.
Арналган
сыныптары
Жарык
кереген
жылдары
Окулыкгын авторлар
курамы
Окулыктын
аты
5-сынып
2001
Э.Дайырова, К-Айткалиев,
Г.Кураманбаева,
Ш.Берюмбаева.
«Жана буын»
окулыгы
Эдебиет
6-сынып
2002
К.Хслэмжанулы, С.Тшешова, 
Б.Эршова, Р.Баттал.
«Эдебиет»
7-сынып
1993-2003
Р.Куткожина, К -Бтбаева, 
КЖаманбаев.
«Эдебиет»
8-сынып
1996-2004
Н.Габдуллин, С.Макпыров, 
Г-Курманбаева
«Эдебиет»
0 м
\р
езгерю! кезкарас, эрекет езгерюше уласатыны белгш . Ел 
т э у е л с ! з д
1
Г
1
м е н
катар оку-агарту саласында да б 1рнеше реформалар орын 
алды. Бул ез кезегшде жаца типи багдарламалардыц жазылуына сураныс 
тудырды.
Алгашкы эдктемелж идешстер.
Казак эдебиет1 жеке пон ретшде 
отыз екший жылдан бастап окылганымен казак эдебиет] эдютемесшщ туу 
тарихы одан ерте басталатынына улы устаздардьщ окыту саласындагы 
жасаган мурасы — алгашкы оку куралдары, эдебиет окулыктары мысал бола 
алады. Сол эдебиет окулыктары эдебиет эдю тем есте алгашкы баспалдак 
болып есептеледь Осы тургыда улы устаздар Ыбырай Алтынсариннщ «Казак 
хрестоматиясыныц, Спандияр Кебеевтщ « У лгш бала», « У л гш тэрж1мэс1» 
казак одебисп эдютемесшдеп алгашкы ецбектер деуге толык непз бар. 
Себеб1 бул окулыктардагы оку материалдары окушылардьщ жас ерекше- 
лжше, таным, тусш ж децгейше орай сурыпталып, окушьшардыц бершген 
материалды кабылдау мумющцгше сай келген. Автордыц ез! к1тап туралы 
былай деген: « У л гш бала» хрестоматиясында Крыловтыц езгм аударган 
мысалдарын к1р л зд 1м, орыс классиктершщ балаларга арнап жазган кыска 
эцпмелерш
казак турмысына лайыктап жаздым. Сол сиякты казактыц бай 
ауыз эдебиетш сурыптап пайдаландым. Осымен катар, бул ютапка табигат 
туралы оныц эр алуан кубылыстары туралы, география, ес1мдж, жануарлар 
туралы маглуматтар беретш, балалардыц угымына сиымды жэне кызыкты 
кыска-кыска эцпмелер, мысалдар 
К
1
р п з д
1
м . 
Орбгр эцпменщ соцына сурактар 
койдым». Осыныц езж ен окыту эдютемесше жасалган алгашкы кадамды 
айкын ацгарута болады.
Алгашкы окулыктардыц дуниеге келу1 эдютеме гылымыныц басталар 
алгашкы кадамы гана. Жалпы казак эдебиет1 эдютемесшщ тууы казак 
эдебиет! жеке пэн ретшде окылуымен ш ктес ербш отырган деуге бопады.
35

Казак эдебиет! пэншщ дуниеге келу] ез1мен коса шеипм1 курдел1 
кептеген мэселелерд1 туындатты. Сейтш отызыншы жылдардан бастап 
эдебиет эдютемесщщ кейб^р мэселелерш баяндайтын макалалар жазыла 
бастады. Алгашкы макалаларда кеп ш ш к мугапмдер кажет етш отырган 
мэселелер сез етщ ц, «Абай» журналыныц 1918 жылгы 11 санында жарык 
керген М.Эуезовтщ «Оку 1С1» макаласы мектеп ашу мэселесше арналды.
Осындай езект! мэселелер,ш кетерген алгашкы макалалар авторы нын 
01р1 — Э.Мэметова. 1932 жылы жарык керген «Эдебиет куралы» окулыгына 
С.Сейфуллин, Х.Жансупровтермен 
б1рге автор болган эдюкердщ 30-40 
жылдары жарык керген макалалары «Ауыл мугагпм]'» кейшдеп 
«Халык 
мугал1И1» аталган эдктемелщ журналда жарык керш отырган. Эдюкердщ 
макаласы кебше оку удерюш уйымдастыру мэселелерше, эдебиет пэншщ 
саяси-элеуметтпк, 
идеологиялык 
ыкпалын 
карастыру 
мэселелерше 
арналады.
Э. 
Мэметованыц 1927 жылы «Кызыл Казакстан» «Керкем эдебиет 
тураты» деген макааасы, «Халык мугагим») журналыньщ 1934 жылгы №8 
санындагы «Мектеп балаларын эдебиетпен таныстыру» атты макаласы, 
аталган журналдьщ осы жылгы 
№ 9 санында «Ушший бел^мде эдебиет 
шыгармасын талкылау турЬ> деген макаласы «Ауыл мугал1мЬ> журналыньщ
1935 жылгы № 6 санында, «Балаларымызга керкем эдебиетт!ц ец жаксы 
нускауларын беретш уакыт жетп» деген макатасы жарык керген.
Э.Мэметова: «Шыгарманы окушылармен таныстырмас бурын эуел! 
окытушы 031 жаксы талдап тусшш алуы тшс. Онан кешн окушыларга 
бершетш непзп мэл1мет! кайсы, косымша беретш тусшЛп кай дэрежеде, ол 
алган бш мдерш окушылар кай жолмен ныгайтады осылар окытушыда анык 
болуы тшс», - деген п ш р айтады.
«Баталарга керкем эдебиеп щ ец жаксы 
нускатарын беретш уакыт 
ж етп» деген макаласында Э.Мэметова мектепте окылатын шыгармалардьщ 
окушы угымына лайыктылыгын сез етедг 1928 жылдан берп балатар 
эдебиетшде 30-40 шамалы гана ютап бар екенш, оныц ез1 аударма ютаптар 
гана екещцпн сез етед1 Балалар эдебиетшщ курдел1 екещцгш айта келе, 
сыншылар мен эдебиетшшер тарапынан осы мэселелердщ колга алынуы 
каж етппн ескертедк
30-жылдардагы эдютемелщ ой-пш рлердщ даму децгеш, эаресе,
Э.Усеновтщ «Ауыл мугагпмЬ> журналында жарияланган «Керкем эдебиет 
сабагыныц методы»1 «Керкем эдебиет сабагыныц турлер!»2 макапаларынан 
кершедг «Керкем эдебиет сабагыныц методы» атты макалада эдебиет пэн! 
сынып ескен сайын курделенш, окушылардыц эдебиеттану гылымыньщ 
теорияльщ 
мэселер!мен де таныс болу к ер екп п айтылады. Автор: «У 
еыныптан бастап-ак «эдебиет-образ бен шындьщты ашык сана аркьшы
1 Усенов 0 . Керкем эдебиет сабагыныц методы // «Ауыл мугал
1
м! журналы» №4, 
1934- 10-15 б.
2 Усенов 
д.
Керкем эдебиет сабагыныц турлер) //«Ауыл мугашм! журналы» №4,1936
36

танытатын жэне адамга тэрбие беретш курал деген аныктаманы бхрте-бгрте 
шэгарттер санасына уялату керек. Ал жогаргы кластарда бунын уст)не керкем 
эдебиеттщ жаратылысы мен езше жас ерекшелил туралы балалардьщ угымын 
кештш, ор! терендету, материалды сын кез1мен оку, анализ жасаганда типтер 
мен образдарды терен тану, эдебиет стшпн бшу т.б. керек болады»1 - деген 
шюр бшд1ред1. Э.Усенов жаца сабакты уш топка белш керсетед1:
1.Окушыларды тарихи жэне тарихи-эдеби материалдармен таныстыру;
2.Ш ыгарма т е к с т окытып, жаксы таныстыру;
3.Ш ыгарманы талдап, анализ беру.
Макалада тем енп сыныптар мен жогары сынаптардагы материалдыц 
келемше карай тем енп сыныптарда сыныптагы талдау жумыстарына кеб!рек 
орын б ерш п, келем 1 улкендеу шыгармаларды жогары сыныптарга беруге 
болатынын айтуы автордьщ эдюкер ретшде окушыньщ жас ерекш елю мен 
кабшетш дурыс саралай алгандыгын танытады. Сондай-ак мугалш сыныпта 
ез бет1мен орындалатын жумыстарга багыт берш, басшылык, жасауы керек 
деген ой аркылы да 
шыгармашылык сабак мэселесше жакьшдай туседь 
Автор МЭТ1НД1 окыту жолдарын, мазмундап айту, жас ерекшел!пне карай 
талдау жасату, шыгармадагы характер, тип, образ, шыгарма композициясы, 
сюжет!, шыгарма т ш , керкем д к куны, эдю1, етшп, шыгармадагы мазмун мен 
форма т.б. ерекш елктерш е кещл белпзу керектю н айтады. Эдебиеттщ пэн 
ретш деп ерекшелп щ баска пэндермен салыстыра керсету керек деген де ой 
айтылган. Жалпы алганда, бул макаланьщ багалы жагы — сол тустагьт окыту' 
дэрежесше Караганда алгаш осы кунп шыгарма талдау жолдарын керсетушде 
байкалады. Солай бола тура, эдю тем елк бул тарапты айтылган автордьщ ой- 
пш рлерщ щ б е л гш б)р гылыми-теориялык непздерх жоктыгы байка оды. 
Макалада эдю пен тэсш дщ ара ж!п айкын емес.
Э.Усенов «Керкем эдебиет сабагыныц турлер!» атты макаласында: 
«Сабак дегешмхз — алдына койган анык максаты бар, окушыларга б ш м
берш, оларды зртурш жаттыгу 
жумыстарымен карулавдыратын, оку 
процесш 
уйымдастырып, 
окушыларды 
у зд ж а з 
тэрбиелеп 
отыратын 
жумыстыц турЬ> деген накты аныктама бередГ.
1936 
жылы «Ауыл мугал1мЬ> журналыныц № 9-санында жарьщ керген. 
А.Кеппмбаевтыц «Кдзактын орталау мектептертне арналган эдебиеттк оку 
программасыныц схемасы», «Ауыл мугал1мЬ> журналыныц 1938 жылгы №18- 
санында, М.Жунюовтщ «Абай мектепте» деген макаласы «Коммунист» 
газетшщ 
1940 жылгы 
15-казан айындагы санында, Э Д асымбековтщ
«Абайдьщ устаздык кызмет!» атты макаласы «Жаца ауыл» басылымыныц 
1940 жылгы 20-кыркуйектеп санында тагы да баска осы тектес макалалар 
жарияланган.
Отызыншы, кыркыншы жылдарда жарык керген бул макалаларда казак 
эдебиетшщ жалпы мэселелер!, алгашкы оку куралдарыныц сапасы, партия
1 Сонда, 12 б.
1 
Усенов 0 . Керкем эдебиет сабагыныц турлер! //«Ауыл мутамн журналы» №4,1936.
-116.

каулыларынын орындалуы, саяси-элеуметтж мэселердщ сол кездеп эдебиет 
пзнш деп камтылуы, эдебиет пэншщ идеологиялык ыкпалы, оку багдарла- 
маларынын кемшщ тустары сез болады.
Кыркыншы жалдарга дейш казак эдебиетшщ эдютемесшщ калыптасу 
кезен! болды деуге болады. Бул калыптасу б1рнеше багыттагы удерютен 
кершедп осы кезенде мектептщ сабак ж у й еа калыптасты, ягни жалпыга 
б1рдей орталау жэне орта быпм беру ж уй еа курылды; эдебиет окулыкта- 
рыньщ гылыми-эдютемелж, материалдык базасы калыптасу устщде болды; 
оку багдарламалары мен окулыктарыньщ эдютемелж курал ретш деп рел1 
кушейе туст!. Эдебиет окулыктарыньщ окушы мен мугал^мнщ суйенетш 
н еп зп курал ретшдеп релшщ кушейут ецщ п жерде эдютемелж жуйесш де 
ныгайту талабын тугызды. Енд! гт жерде мектеп окулыктарына эдютемелж 
нускаулардьщ жазылу каж етппн туындатгы. Сол тустагы идеологияньщ 
эсершен мектепте окылатын акын-жазушыларды 1ржтеу улкен жауапкер- 
шшжпен жузеге асырылуы себептк ецщ п жерде жеке акын-жазушылар ем1р! 
мен шыгармашылыгын мугал^мдерге туащ ируге 
арналган танымдык 
мазмундагы ютапшалар пайда 
болды.
К.Жармагамбетовтщ «Жамбыл Жабаевтьщ ем1р( мен творчествосы»
(1955), С.Сештовтщ «Тайыр Жароков творчествосы» (1955), «Г а бит 
М уарепов творчествосы» (1955), А.Нуркатовтьщ «М.Эуезов творчествосы»
(1956) деген ютапшалар жарык керд!. Бул ютапшаларда арнайы эдютемелж 
нускау болмаганымен, эдебиет материалы ретшде шыгармаларга тусшжтеме 
жасалган.
1957 жылы С.Тшешованыц «V класта керкем шыгармаларды окыту 
жолдары» атты мугашмдерге арналган кемекип куралы жарык керд). Бул 
эдютемелж куралда да шыгарманьщ идеяльж мэнш ашу туралы сол тустагы 
талап пен жетекил багытка нускау жасалады: «Мугашм шыгарманьщ 
идеялык, такырыптык кундылыгына кеп кещл б е л а н , ягни автордын 
айтпакшы болган шыгармадагы неп зп , туйшд] пшрдт окушыларга жетатзу 
басты мшдет болып саналсын»1 -деген гг 1 к!р жазады. Осыньщ езщ ен казак 
эдебиетшде 50 жылдарда 
да авторитарлык жуйенщ басымдыгы кершю 
бередг
С.Тшешованыц аталган эдютемелж куралында бгр сыныпка бершген 
эдебиет п э т материалы тугел камтылган. Ягни 5-сынып окулыгына жазылган 
алгашкы эдютемелж нускау болып табылады.
1957 жылы М.Шэршованыц «X класта М .Эуезовтщ «Абай», «Абай 
жолы» романдарыныц кешпкерлерш талдау» деп аталган эдютемелж итап- 
шасы жарык керд1. Клтапшада окушылардыц жан-жакты дайындыгына кецш 
белу, окушыларды 1зденд]руге жол ашу, мэтшмен жумыс журпзудщ кейб1р 
ад) стер! усынылган2.
^ш еш ова С. V класта керкем шыгармаларды окыту жолдары. - А., Мектеп, 1957. -
42 б.
2 Шэршова М. X класта М.Эуезовтщ «Абай», «Абай жолы» романдарыныц 
кешпкерлерш талдау. -А., Мектеп, 1957.
38

Окушыларды 1зденд1ру жолдары, окушылардьщ ауызша т ш н , жазба т ш н
дамыту жолдарын усынган гылыми-практикальщ жагынан мэщц ецбе-ктщ 01р1
— С.Тшешованыц «Эдебиеттш оку сабактарындагы жазба жумыстарыньщ 
турлер1 жэне жаздыру жолдары». атты эдютемелж макаласы. М акалада ауызша 
жэне жазбаша тш дамыту' жумыстары б|’рш-б)р] тольщтырып туратын, бхр- 
б1р!мен сабактастыкта журпзш етш эрекет екещцп орынды 
айтылган, 
мысалдармен дэйектелген. Сынып бойынша жазбаша жэне ауызша тш дамыту 
жумыстарын алдын ала жоспарлау улпсш усынады1.
1946 
жылы 
«Хальщ 
мугашмЬ> 
журналында 
жарияланган
Э.Коцыратбаевтьщ «Мектепте Абайдын, мысал елевдерш окыту туралы» 
деген макаласы - осы туста жазылган белгш б!р шыгарманы жанрлык 
ерекшелшше карай окыту жолдарын усынган алгашкы. макала2. Окушы 
тусшхпне жецш, кызгылыкты шыгармалар есебшде багдарламадан мысал 
елендер1 де орын алган болатын. Сондыктан бул макала езегсп мэселеш 
козгаган енбекпн 
б\р\
деп айтса болгандай. «Казак т ш мен эдебиетЬ) 
журналынын. 1958 жылгы №3-санында жарык керген М .Тережановтьщ 
«Мысал елевдерд] окыту» аггы макаласы осы тектес шыгармаларды окыту 
туралы жазылган келемд1 макаланьщ бгр1 болып саналады. М акалада тем енп 
сыныптарда Абайдан етшетш мысал елецдердщ акынньщ баска елендерхмен 
жэне кара сездергмен езектеспп, идеялык магынасы туралы туавддре келш, 
Крыловтан аударылган Абайдын уш елещ мен Ы.Алтынсарин аударган 
нускасын салыстыра сипаттайды3. Оган коса автор сабак барысында, мысал 
елендер бойынша жумыс журпзудщ езш дж жоспарын курып усынады, 
61
рак 
оны юке асыруда мугалгм кандай утымды эдютер колданатыны туралы сез 
козгалмайды. Осыдан ары карай эдебиет пэншщ журпзш у сапасын арттыру 
багытындагы эдютемелж 1зденютер бгрте-бгрте кебейе бастады,
1957 жылы Э.Дербюалиншн «IX сыныпта Ы.Алтынсарин творчество- 
сын окып-уйрену» аггы эдютемелж куралы жарык керд!4.
Осы жылы Алматы каласында казак т ш мен одебиечч окытушы- 
ларыньщ республикалык кснеа етм зш дт Кенест! 1940-57 жылдардагы казак 
Т1Л1 мен эдебиетшщ мектепте окытылу жайы корытындыланды. Жер-жерден 
келген озач' тэж 1рибел1 мугалгмдердщ пгарлер! ортага салынды. оку багдар- 
ламалары мен окулыктарды, сыныптан тыс окуды жетйадру мэселелер1 
козгалып, келешекте аткарылатын ютер межелендт Орыс эдюкерлерш щ
ецбектерщ куаттап, центристж багыт устанып отырган казак одебиетч 
эдютемесшде эдебиетп окытудьщ кейб^р жеке-жеке мэселелерше )рга"п 
зерттеу жумыстары да журпзше бастады. Казак эдебиетч эдютемесшщ 
тарихында 
1960 
жылдардын, 
орны 
ерекше. 
60-жылдардьщ 
екшни
1 Казак Э1дебиет1 мугал
1
мдершщ ш тэж1рибес1. А., Мектеп 1972
2 Коныратбаев Э. Мектепте Абайдьщ мысал елевдерш окыту туралы. 

Халык 
мугашмь 1946. №9-10. Б 8-13.
3 Тережанов М. Мысал елевдерд! окыту. // Казак тЬй мен эдебиетт 1958. №3. Б. 10-18.
4 Дербюалин 
Э.
X класта С.Муканов творчествосын окыту ушш кемекип курал. 
Алматы: ОПБ, 1957. - 60 б.
39

жартысында 
ЭДоныратбаевтьщ 
«Эдебиетт! 
окыту 
методикасыньщ 
очерктерЬ)1, «К,азак эдебиетшщ методикасы»2, А.Кеннмбаевтын «Кдзак 
эдебиетшщ методикасы»^ «Орта мектептщ казак эдебиетш окыту методи- 
касынын, мэселелерш4 деген ецбектер1 жарык керд1 Аталган енбектерд! казак 
эдебиет! эдютемесшщ 1ргел) мэселесш кетергенд1п жагынан багалы деп 
бшуге болады. Осы б 1 р кезеццерде жеке акын-жазушылар шыгармаларын 
дербес талдау кеб1рек колга алынды. Э.Дербюалиннщ «С.Мукапов твор- 
чествосын окыту ушш кемекпп курал»5, Э.Дайырованьщ «Орта мектепте
1.Жансупров творчествосын окыт6, С.Калиевтш «Г.Мус1репов шыгарма­
ларын казак орта мектебшде окыту»7, К,.Тасболатовтыц М .О.Эуезовтщ твор­
чествосын орта мектепте окыту мэселелерш талдаган «Эдебиет сабагында 
окушылардьщ танымдык б елсендш пн артыру жолдары» деген мугал1мдерге 
арналган кемекнй куралдар жарык керд18.
0

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: