Дәріс мақсаты:лексикология ғылымы туралы алғашқы түсінік беру. Лексикологияның негізгі объектісі- сөз болса, оны тілдік единица ретінде дәлелдеу

Дәріс мақсаты:лексикология ғылымы туралы алғашқы түсінік беру. Лексикологияның негізгі объектісі- сөз болса, оны тілдік единица ретінде дәлелдеу.

Тірек сөздер: лексика, сөз, ғылым атауы, лексикология, сөздік қор, сөздік құрам.

Сөз- лексикалық единица, оның шарттары.

Лексикология (гр. « lexikos»-сөз, « logos»- ілім ) деген сөзінен жасалған термин.

Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді.

Лексикологияның зерттейтін объектісі- сөз. Ол сөзді 1- ден, мағынасы жағынан,

2-ден, шығу тегі жағынан

3-ден, қолдану аясы жағынан

4-ден, экспрессивті – стильдік сипаты мен қызметі жағынан қарастырады.

Семасиология, оның негізгі объектісі. Сөз мағынасы туралы түсінік, сөз мағыналарын классификациялау.

Дәріс мақсаты: Лексикологияның бір саласы- семасиология туралы толық мәлімет беру.

Сөз мағынасы және оны классификациялау.

Ол гректің «Semasil» -белгі,белгілеу, «logos» -ілім деген сөзінен шыққан.

Семисология- лексикологияның ең басты және маңызды саласы, өйткені оның зерттейтін мәселесі- мағынаны әрбір сөздің «жаны» деуге болады.

Тарихи тұрғыдан алып қарағанда, сөз мағыналары:

негізгі мағына

туынды мағына

Тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан:

Сөз

келтірінді

Сонымен қоса бүгінгі тіл білімінде академик В.В Виноградовтың сөздің лексикалық мағынаға жасаған классификациясы кең түрде қолданылып жүр. В.В Виноградов сөздің лексикалық мағынасының 3 типін көрсетеді:

Тура немесе номинативті мағына

Фразеологиялық байлаулы мағына

Синтаксистік шартты мағына

Семасиология қандай ғылым? Зерттейтін объектісі?

Лексикология объекті болатын қандай сөздер?

Сөздің қандай мағыналары бар?

Сөздің әрбір мағынасына жеке тоқталып, мысалмен дәлелдеңіз.
Сұрақтар:1.Лексикология қандай ғылым? Оның зерттейтін объектісі не?

2. Зерттеушілер « сөзге» қандай анықтама береді? Белгілерін қалай көрсетеді?

3.Лексикология сөзді қандай қырларынан зерттейді?
Пайдаланылатын әдебиеттер :

18. 
    Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1993, 498 б.
    
19. 
    Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1979.
    
20. 
    Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілінің этимологиясы. А., 1998.
    
21. 
    Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (фонетика, лексика). А.,1962.
    
22. 
    Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 2003.
    
23. 
    Қалиұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. А., 2004.
    
24. 
    Қордабаев Т. Сөз және оның мағыналары // Қазақ тілі мен әдебиеті, 1998, №1.
    
25. 
    Қазақ тілі. Энциклопедия. А., 1998.
    
26. 
    Оразбаева Ф., Ахметов Ә., Жүнісбекова К. Қазіргі қазақ тіліне арналған жаттығулар. А., 1999.
    
27. 
    Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. А., 1991.
    
28. 
    Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. А., 2004.
    
29. 
    Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі.
    
30. 
    Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптасуы. Ас., 2001.
    
31. 
    Синонимдер сөздігі. А., 2001.
    
32. 
    Сәрсенбаев А. Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің лексика-стилистикалық ерекшеліктері.
    
33. 
    Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. А., 1996.
    
34. 
    Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. А., 1998.
    

2. Фразеологизмдердің сыртқы құрылысы мен стильдік қызметі.

3. Фразеологизмдердің ішкі құрылымы.

Фразеологизмдер, оған тән белгілер, олардың топтастырылу жайы.

Дәріс мақсаты: ойды әсерлі жеткізудің бір жолы, сөз маржаны фразеологизмдер туралы, фразеология ғылымы туралы мәлімет беріп, оның басты белгілері, түрлері, стильдік қызметін көрсету.

ТСТ туралы түсінік, оның басты белгілері.

ТСТ- нің түрлері.

Олардың стильдік қызметі.

Мағына тұтастығы

Тіркес тиянақтылығы

Қолдану тиянақтылығы.

Және оны үлкен екі салаға бөліп қарайды:

Фразеологиялық түйдектер.

Фразеологиялық тіркестер

Сұрақтар:

Фразеология – қазақ тілі білімінің қандай саласы?

Бұл ғылым саласын алғаш зерттеуші ғалым кім?

ТСТ –терінің басты белгілері қандай?

ТСТ –ны күрделі, еркін сөз тіркестерінен қалай ажыратамыз?
Пайдаланылатын әдебиеттер :

11. 
    Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1993, 498 б.
    
12. 
    Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1979.
    
13. 
    Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілінің этимологиясы. А., 1998.
    
14. 
    Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (фонетика, лексика). А.,1962.
    
15. 
    Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 2003.
    
16. 
    Қалиұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. А., 2004.
    
17. 
    Қазақ тілі. Энциклопедия. А., 1998.
    
18. 
    Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. А., 1991.
    
19. 
    Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. А., 1996.
    
20. 
    Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. А., 1998.
    

4. 
   Сөзжасам туралы түсінік.
   
5. 
   Сөзжасам - жеке ғылым саласы. Сөзжасамның басқа ғылым салаларымен байланысы.
   
6. 
   Сөзжасамдық тәсілдер.
   

Тәрек сөздер: сөзжасам, сөзжасам жүйесі, сөзжасамдық бірлік, сөзжасамдық мағына, туынды сөздер, морфология.

1. 
   Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы
   
2. 
   Сөзжасам – жеке пән, оның мақсаты мен мазмұны
   
3. 
   Сөзжасамдық тәсілдер
   

Сөзжасам жеке сала ретінде тілдің сөзжасам жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, амал – тәсілдерін, жасалу жолдарын олардың түрлерін, яғни, тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді.

Сөзжасамды жеке сала деп танып, алғаш ұсынған (1950 жыл) В.В.Виноградов болатын. Ол шетел ғалымдарының зерттеулерінде де дәлелденді. Оған 1978 жылы Вена қаласындағы лингвисттердің дүние жүзілік ғылыми конгресі дәлел. Ал түркі тілінде бұл сала бойынша зерттеу жұмысын жүргізуші Ф.А.Ганиев.

Сөзжасам мәселесі туралы ғалымдар зерттеуі қазақ тіл біліміне де әсер етті. 1989 жылы қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монаграфия, ғылыми терминдер айналымға түсті.

Сөзжасам тілдің барлық саласымен байланысты әсіресе морфологиямен.

Тілде жаңа сөздің жасалуының тілдің сөзжасам жүйесінде қалыптасқан өзіндік жолы заңдылығы бар. Жаңа сөздер көне замандардан бері қалыптасқан заңдылықтар бойынша, яғни сөзжасамдық тәсілдер бойынша жасалады.

Ол тілдің ішкі мүмкіндіктеріне негізделеді. Тілдің ішкі мүмкіндіктеріне тілде бар сөздермен сөзжасамдық жұрнақтар, олар арқылы сөз жасаудың тілде қалыптасқан жолдары, заңдылықтары, тәсілдері жатады.

Қазіргі сөзжасам жүйесінде қалыптасқан тәсілдер:

1. 
   синтетикалық
   
2. 
   аналитикалық
   
3. 
   лексика – семантикалық.
   

1. 
   сөзжасамның пән ретінде танылуы қашаннан басталынады?
   
2. 
   сөзжасам пәнінің мақсаты мен міндеті не?
   
3. 
   сөзжасамның зерттелу жайы туралы не айтасыз?
   
4. 
   қандай сөзжасамдық тәсілдер бар?
   

1.Н. Оралбаева Қазақ тілінің сөзжасамы. Алматы,2002

2.А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі.Алматы, 1974

3.Ә. Нұрмаханова Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1992

4.Н. Оралбаева, Н. Қалыбаева. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. А. 1986

5.К. Аханов. Грамматика теориясының негіздері. Алматы 1972

6.Е.С. Кубаракова Основы морфологического анализа. М.1974
Әдебиеттер:

1 . Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1967.

2 . Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. Алматы, 1986.

3. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989.

4. Оралбаева Н. Сан есімнің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1998.

5. Оралбаева Н. Күрделі сөз жасаудағы тірек сыңардың қызметі. Алматы, 1990.

6. Оралбаева Н. Сөзжасамдық тарам. Алматы, 1998.

7. Қасымова Б. Құранды етістік. Алматы, 1997.

8. Тоққожаева О. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялар сөздігі. Алматы, І, ІІ кітап, 1996.

9- дәріс

Тақырып: Грамматика. Морфология.

Дәріс мазмұны: 1. Грамматика- тіл білімінің саласы.

2. Грамматикалық ұғымдар.

3. Грамматикалық категория.

4. Сөздерді таптастыру принциптері.

2.Сөздің лексикалық және грамматикалық мағынасы.

3.Грамматикалық форма және грамматикалық категория.

Мақсаты: Грамматика салаларының бір-бірімен байланыстылығын түсіндіру, грамматикалық ұғымдар туралы түсінік беру.

Тірек сөздер: Грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық тәсіл, грамматикалық категоия.

1. Грамматика- тіл білімінің саласы.

Қандай болмасын тіл туралы ғылым бірнеше салалардан тұрады және ол салалар бір-бірімен өте тығыз байланыста болып келеді. Тілді терең түсіну үшін, оны зерттеу үшін тілдің осы салалары өте қажет болып келеді. Қазақ тілі де - сондай тілдердің бірі. Оның да бірі-бірімен тығыз байланыста бірнеше салалары бар: фонетика, фонология, лексика, лексикология, лексикография, грамматика, морфология, синтаксис, диалектология, ономастика, стилистика, ортология, т.б.

Бұлардың өздерін екіге бөліп қарауға болады: тілдің ішкі заңдылықтарын зерттейтін салалары және тілдің сыртқы салаларын зерттейтін салалары. Тілдегі грамматикалық амал-тәсілдердің барлығын грамматикалық құрылыс деп атайды. Оны тілдің грамматика саласы зерттейді.

Грамматика – сөздің құрылысын, сөз тіркесінің, сөйлем мүшелерінің және сөйлемнің құрылысын зерттейтін тіл ғылымының үлкен саласы. Тілдің грамматикалық құрылысы сөзге сүйенеді және сөз арқылы ғана көрініп отырады. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық құрылысын зерттегенде, өзінің тексеретін объектісінің негізгі өзегі етіп сөзді және сөйлемді алады. Зерттеу объектісінің осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис болып екі салаға бөлінеді.

2.Сөздің лексикалық және грамматикалық мағынасы. Грамматикалық форма және грамматикалық категория.

Сөздердің басқа сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке дара тұрған күйіндегі негізгі мағынасын лексикалық мағынасы деп атаймыз. Сөзде лексикалық мағынамен қатар грамматикалық мағынасы да болады. Мен, ауыл, машина, бар деген сөздерді алсақ, олардың әрқайсысы жеке-жеке ұғымдары білдіреді. Бірақ олардың осы жиынтығынан ешқандай хабар берілмейді. Адам сөйлескен кезде жеке лексикалық сөздер арқылы білдіруге болмайтын неше түрлі мағыналардың бәрін тек грамматикалық амал-тәсілдер арқылы ғана түсінікті етіп айтуға болады. Яғни, жоғарыдағы сөздердің грамматикалық тәсілдер көмегімен «Мен ауылға машинамен бардым» деп хабарлауға болады. Сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз. Мысалы: Жер жырттық, Егін салдық, Қайнады еңбек. Осы мысалда 6 лексикалық мағына бар және бірнеше грамматикалық мағына бар. Жырттық, салдық деген сөздерде:

-іс-әрекет өткен мезгілге қатысты (шақтық мағына).

-іс-әрекетті бірнеше адам істеген (көптік мағына).

-іс-әрекет 1-жаққа қатысты істелінген (жақтық мағына) бар. Грамматикалық мағына- грамматикалық құбылыстың мазмұны болса, грамматикалық тәсіл сол мазмұнды білдіретін формасы. Жырттық, салдық деген сөздердегі грамматикалық мағыналар белгілі бір формалар арқылы беріліп тұр:

-өткен шақтық мағына –ты,-ды формасы арқылы.

-көптік және жақтық мағына –қ формасы арқылы.

Грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер грамматикалық формалар деп аталады. Грамматикалық мағынаны грамматикалық форма арқылы берудің жолын грамматикалық тәсіл деп атайды. Грамматикалық тәсілдің 3 түрі бар: семантикалық, синтетикалық, аналитикалық тәсілдер. Тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады. Грамматикалық категориялар тілде топ-топқа бөлініп, белгілі грамматикалық сөз таптарына тән, оларға телулі болады. Мысалы, септік, тәуелдік, көптік категориялары зат есімге, шырай категориясы сын есімге, шақ, етіс, рай, есімше, көсемше категориялары етістікке тән болады.

Сөздерді таптастыру принциптері. Н.И.Ильминскийдің «Материалы кизучению киргизского наречия» атты еңбегінен басталып М. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В, Катаринский т.б. орыс түркологтарының миссионерлік мақсатта жазылған еңбектерінде жалғасын тапқан қазақ тілі сөздерін түрлі тапқа бөлу ісі ғұлама ғалым, біртуар тұлға А.байтұрсынлв есіміне тығыз байланысты болады. Ғалымның қазақ тіл біліміндегі еңбегі тіпті айрықша, оның қазақ тілі заңдылығына икемдепреформаланған араб жазуы, қазақ балаларына арнап жазған сауат ашу әліппесі, қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулығы қазақ мәдениеті үшін маңызды жаңа белес болып табылады.

А.Байтұрсынов қазақ тіліндегі сөздерді атаушы сөздер, шылау сөздер және одағай деп үлкен 3 топқа бөледі. Автордың қазақ тілі сөздерін осылайша бөлуінің негізінде қазіргі тіл білімінде сөздерді авто семантикалық және син семантикалық деп жіктеудің принципі жатыр. Ғалымның атауыш сөздер деп отырғаны авто семантикалық сөздер болса, шылау сөздер деп отырғаны син семантикалық сөздер т.б. Ол атауыш сөздер тобына зат есім, сын есім, сан есім, есімдік етістікті, ал шылау сөз тобына үстеу, демеу, жалғаулықты жатқызады. Ал одағайды шылау сөздер бөлімінде бергенімен, оны бөлек сөздердің ерекше тобы ретінде таниды. А.Байтұрсынов 3 сөз тобын әрі қарай іштей жіктеп, 9 сөз табын айтады. Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғау(шылау), одағай.

Қазақ тілі сөздерін алғаш рет ана тілінде жіктеген А.Байтұрсынов сонау ерте заманнан бастау алатын семантикалық бағытты қолдап, жалғастырушылар болса, Қ. Жұбанов бастаған жаңа лек-буынның келуімен қазақ тіл білімінде сөздерді таптастыруда олардың семантикалық сипаты мен грамматикалық құрылымын бірдей ескекретін лексика-грамматикалық бағыт пайда болып, осы бағыт бірден қарқын алды. Сол кезден бастап қазақ тіл біліміндегі сөздерді тапқа бөлу теориясы осы бағытта өріс алып, дамыды. Проф. Қ.Жұбановтың күрделі зерттеу еңбегі жарық көрмесе де, бұл тақырыппен айналысып, сөз таптарын айыруға 3 түрлі негізге сүйенеміз:

1. Лексикалық қасиеттерге қарай

2. Морфологиялық

3. Сөйлемде қандай мүше болатынына қарай, -деп сөз таптастырудың 3 принципін шегелей атайды. Академик А. Қайдаров та сөз таптастырудың осы 3 принципін қазақ тіл білімінде алғаш жүйелеген Қ. Жұбанов екенін айтады. С. Жиенбаев та Қ.Жұбанов секілді қазақ тілі сөздерін тапқа бөлуде олардың 3 түрлі белгісін басшылыққа алуды ұсынады. Сонымен қатар, С.Аманжолов, А.Ысқақов, Ш.Сарыбаев т.б. ғалымдардың қазақ тіл білімінде сөз таптастыру мәселесіне оң ықпалын тигізді.

Сөз таптары және оларды жіктеу. Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай, ең алдымен, 3 үлкен топқа бөлінеді. Олар –атаушы сөздер, көмекші сөздер, одағай сөздер. Атаушы сөздер дегеніміз- өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар және ретіне қарай, үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсе алатын дербес сөздер.

Көмекші сөздер- өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған ,лексикалық мағыналарынан гөрі грамматикалық мағынасы басым болу себебібінен көбінесе әр алуан қатынастарды білдіріп, әр қилы грамматикалық қызмет атқаратын жәрдемші сөздер.

Одағай сөздер -ешқандай да ақиқат ұғымды білдірмейтін, тек адамның әр алуан көңіл күйі мен әр қилы сезім райларын білдіру үшін қолданылатын сөздер.

Тілдегі барлық сөздерді грамматикалық жағынан топтастырғанда, біріншіден, лексикалық тұрғыдан қаралып талдануы қажет.

Екіншіден, барлық сөздерді белгілі грамматикалық сөз таптарына телу, олардың түрлену, өзгеру жүйесін, сөйлем мүшесі болу қабілетін, өзге сөздермен тіркесу ерекшелігін анықтап, жан-жақты сипаттама беру мәселелері грамматикада қаралатын мәселелер. Сондықтан олардың грамматикалық жақтары ескерілуі қажет. Сөйтіп, тілдегі сөздерді таптастырғанда, олардың лексика-семантикалық жақтары да, грамматикалық (морф. , синт.) жақтары да бірдей ескерілуі керек. Сөз табы деп, жалпы лексикалық-грамматикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздердің тобын айтамыз.

Тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Морфологияның зерттеу обьектісі не?
   
2. 
   Грамматикалық ұғымдардың тығыз байланыстылығын түсіндір.
   
3. 
   Грамматикалық мағына мен лексикалық мағынаның айырмашылығы неде?
   
4. 
   Грамматикалық категория дегеніміз не?
   

15. 
    Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1996.
    
16. 
    Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1973.
    
17. 
    Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
    
18. 
    Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. А., 1992.
    
19. 
    Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998.
    
20. 
    Қазақ тілінің грамматикасы. А., 1967.
    
21. 
    Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.
    
22. 
    Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. А., 1966.
    
23. 
    Сарыбаев Ш. Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер. А., 1960.
    
24. 
    Төлеуов Ә. Сөз таптары. А., 1982.
    
25. 
    Хасенов Ә. Тіл білімі. А., 1996.
    
26. 
    Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. А., 1971.
    
27. 
    Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. А., 1991.
    
28. 
    Оразбаева Ф., т.б. Қазіргі қазақ тілі. А., 2005.
    

4. 
   Сын есімнің лексика-семантикалық сипаты.
   
5. 
   Морфологиялық белгісі. Сын есімнің субстантивтенуі.
   
6. 
   Синтаксистік қызметі.
   

2.Сын есімнің мағыналық топтары.

3.Сын есімнің морфологиялық құрамы.

4. Сапалық сын есімнің шырай категоиясы.

Есімдер деп аталатын сөздер тобының ішіндегі зат есімдерден кейінгі үлкен тобы – сын есімдер. Сын есім зат есіммен тіркесіп келіп заттың алуан түрлі қасиетін, сапасын, сипатын білдіреді. Сын есім қай, қандай деген сұрақтарға жауап береді. Сын есім деп заттың сапасын, сынын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін, түрін және басқа да қасиеттерін көрсететін сөздердің тобын айтамыз.

Сын есімге тән өзіндік семантикалық мағына, морфологиялық құрылыс, синтаксистік қызмет болады. Ол осы белгілері арқылы басқа сөз табынан ажыратылады. Сын есімді жеке сөз табы ретінде сипаттағанда оның құрамындағы қосымшаларға қарап, не кейде мағынасына қарап айыруға болмайды. Сын есім шырай категориясымен қатар, адьективтік және адвербиалдық қызмет атқарады. 2.Сын есімнің мағыналық топтары. Сын есімнің семантикалық сипаты:

а/сапалық сын есімдер;

б/ қатыстық сын есімдер;

Сапалық сын есім деп мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр- сипатын, яғни, түрі мен түсін(ақ, қара, көк,сұр), сыры мен сапасын (жақсы, жаман, тәуір), көлемін мен аумағын (кіші, ауыр, жеңіл), дәмі мен иісін(ащы, тәтті, күлімсі) білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздерді айтамыз.

Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттың ,іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атаймыз. Мысалы: Балалы үй базар, баласыз үй мазар. Бұл-жазғы жайлы қоныс.

3.Сын есімнің морфологиялық құрамы.

Сын есім морфемалық құрамдарына қарай, негізгі сын есімдер және туынды сын есімдер деп бөлінеді. Сын есімдер морфологиялық, синтаксистік, морфологиялық- синтаксистік (семантикалық) тәсілдер арқылы жасалады. Морфологиялық тәсіл бойынша туатын сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы жасалады. Синтаксистік тәсіл бойынша туатын сын есімдер жалаң сын есімдердің бір-бірімен тіркесуі арқылы(ақ сары, қызыл сары, қара көк, ақ шұбар), негізгі сынджар мен туынды сындардың бір-бірімен тіркесуі арқылы(ақ көйлекті, сұлу жүзді), зат есім мен туынды сын есімнің тіркесуі(көп балалы, ауыз жолды, жібек көйлекті), негізгі және туынды сын есімдердің қайталануы, қосарлануы (үлкен-үлкен, үлкен-кіші елді-күнді) жасалады. Морфологиялық- синтаксистік тәсіл бойынша туатын сын есімдер белгілі бір синтаксистік формадағы сөздің семантикалық жағынан бірте-бірте дами отырып, адъективтенуі арқылы (басқа, өзге, шала-жансар) жасалады. Бұл тәсілдің ең өнімдісі аналитикалық және синтетикалық тәсілдер. Сын есім тудыратын қосымшалар есімнен сын есім тудыратын және етістіктен сын есім тудыратын жұрнақтар болып бөлінеді.

Сын есімнің сөйлемдегі синтаксистік қызметі- анықтауыш болу. Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, соқыр мылқау танымас тірі жанды. Сын есім басқа да сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Мысалы: Ой желке, қамыс құлақ қара көкпін (С.С.). Болашақ студенттері жақсы оқиды. Жақсыдан үлгі ал. Бітер істің басына, жақсы келер қасына.

4. Сапалық сын есімнің шырай категориясы.

Заттың белгісі я сипаты біркелкі болмай, рең жағынан әр түрлі дәрежеде болатынын, демек сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім формалары шырай формалары деп аталады. Заттың сындық белгілерінің бәсеңдік, солғындық реңдері мен мәндерін білдіретін формаларға –ғыл,-қыл,-қылт,- ғылт, -қылтым,-ғылтым, -ғыш, -ғана,- кене, -ілдер,- қай, -қан, -ақ, -ек, -шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім, -ша, -ше қосымшалары жатады. М.:көгілдір, кішкене, азғантай, құбақай, ақшыл, көкшілтім, қызғыш, сұрғыш, бозғыл, қуқыл, қызғылтым, ақша, сұрша, қысқаша, т.б.. Ақша қар, көкше мұздар шағылысып, ғажайып бір суреттей жарқырасады (А.Т.). Биікше тастақ төбенің басында кешкі ауылдың тірлік тынысын тыңдап Абай отыр.

Ал –лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнақтары бәсеңдік, солғындық, шағындық рең жамаса, -рақ, -рек, -ырақ, -ірек жұрнағы басымдық, молдық, артықтық рең жамайды. Бұлар- салыстыру формалары.

Сын есімнің төрт түрлі шырайы бар:

1.Жай шырай, 2. Салыстырмалы шырай, 3. күшейтпелі шырай, 4. асырмалы шырай.

1. Биік тау, қызыл сия, дәмді сорпа;

2. Қараойға қарағанда Сұлутөбе бойшаңырақ. Оның отша жанған сәл кішілеу қара көзі тесіле қарады. Жігіттің сұрғылт жүдеу жүзі енді көкшіл тартқан сияқты;

3. Үй-іші жап-жарық, ауыз үй тап-таза айнадай;

4. Ол тіптен жақсы адам екен. Кездесуге ең қадірлі, ең таңдаулы адамдар келмек.