Қазақстанреспубликасы ғылымжәнебілім министірлігі

157 
 
түрінде)  болады.  Мезгілінде  толықтырып,  өзгертіп  отыруға  ыңғайлы 
болғандықтан, карточкалы каталог көп тараған. 
 
Библиографиялық көрсеткіштермен жұмыс істеу әдістері 
 
Көрсеткіштерді  дұрыс  пайдалану  зерттеуші  жұмысын  көп  жеңілдетеді.  Олар 
кітапхананың  анықтамалық  –  библиографиялық  бөлімдерінде  орналасқан. 
Зерттеу  жұмысыңды  деректермен  қамтамасыз  етуде,  олардың  авторларын, 
датасын, шыққан жері сияқты мәліметтерді анықтағандакөрсеткіштердің көмегі 
мол. 
Әлем  тарихы,  оның  кезеңдері,  белгілі  бір  өңір  тарихы,нақты  бір  проблемаға 
арналған көрсеткіштер болады. Осы күні тарих ғылымыныңсалалары жөніндегі 
әдебиеттерді  жинақтаған,  тарихи  журналдар  мен  жинақтарда  жарияланған 
мақалаларға  арналған  көрсеткіштер  де  бар.Тіпті  деректердің  әр  түрлерін 
топтастырған көрсеткіштер де жарық көруде.Бірақ олардың бар екендігін біліп 
қою аз, олардан өзіңе қажет ақпарат алу әдістерін меңгерген жөн. 
Көрсеткіштермен  жұмыс  оның  мазмұнымен  мұқият  танысудан  басталады. 
Бұл  жердегі  материал  сені  тақырыбыңа  сәйкес  келе  ме?  Хронологиялық 
шеңбері қандай? 
Одан  кейін  оның  кіріспе  бөлімінен  әдебиеттердің  территориялық 
немесежазылған тілі бойынша жинақталғандығын анықтайсыз. 
Содан  кейін  мына  төмендегі  сұрақтарға  жауап  іздейсіз:  а)жинақтарға 
жарияланған мақалалар бар ма? б) диссертаця авторефераттары кіргізілген бе? 
в)депондалған (Ғылыми-ақпарат институтында ғылыми зерттеулердің нәтижесі 
туралы  қолжазба  сақтауға  қабылданады  да  оның  рефераты  арнаулы 
журналдарға жарияланады. Мұндай жұмыстар жарияланған болып есептеледі.) 
ғылыми жұмыстар қамтылған ба?  
Көрсеткіштің  барлық  бөлімдерін  мұқият  қараған  жөн.  Бір  бөлімін  қарап, 
екіншісін  тастап  кетуге  болмайды.  Ескерусіз  бөлімде  сізге  ерекше  қажет 
материалдар  болуы  мүмкін.  Әсіресе  қысқартылған  сөздер  тізіміне  көңіл 
аударыңыз.Онда қажетті бір басылымның толық аты болады. Қосалқы тізімнің 
(алфавиттік,географиялық, пәндік) де көмегі шексіз. 
Библиографиялық  көрсеткіштер  әрқылы.Сондықтан  да  олардың  әрқайсына 
сипаттама берудің артықшылығы бола қоймас. 
*Библиографияның библиографиясы. Тарихты әр кезеңі, проблемасы тақрыбы 
бойнша да көрсеткіштер болады. Жалпы тарихшы дерек жинаудағы жұмысын 
осыдан бастау керек. 
*Анықтамалықәдебиет.  тарихшы  толып  жатқананықтамалық  құралдарды 
білуі  керек.  ондағы  мәліметтердің  көмегі  орасан  зор.Қажетті  цифрлық 
мәліметтерді,  даталарды  анықтауға,терминдерді,түсініктерді,сөз-тіркестерін, 
жасырын сөздерді түсінуге көмектеседі. 
*Энциклопедиялар.  Осы  типтес  анықтамалық  басылымдар  тарихшының 
бірінші  кезектегітанысатын  әдебиеттердің  бірі.  Олар  ғылымның  барлық 

158 
 
салаларынан  мағұлымат  беретін  универсалды,арнаулы  және  салалық  болып 
үшке бөлінеді. Олар кейде көп томдық немесе қысқаша сөздік болып келеді. 
*Библиографиялық  сөздіктер.Соңғы  жылдары  жеке  тұлғаларға  арналған 
басылымдар  көптеп  жариялануда.Тарихи  уақиғалардың  бел  ортасында 
жүріп,белсенділік  көрсеткен,немесе  ерлігімен  көзге  түскен,  ел,  мемлекет 
басқарған  тұлғалар  тарихтан  өз  орындарын  алуда.Солардың  жеке  өмірімен 
таныса отырып оның заманы жөнінде кең мағұлымат алуға болады. 
*Географиялық сөздіктер.География мен тарих егіз. Кез келген тарихи уақиға 
белгілі  бір  кеңістікте  өтеді.Сондықтан  тарихшы  үшін  географиялық 
сөздіктердің  берері  мол.  Тарихшы  елдің,  жердің,өзен-көлдің,  тау-тастың,жол-
торабының толық та дұрыс атынанықтауда осы сөздіктердің көмегіне жүгінеді. 
*Түсіндірме  және  терминдік  сөздіктер  Тарихи  деректерде  түсініксіз  сөздар 
мен  сөз  тіркестері көптеп  кездеседі.  Солардың  мағынасын  дұрыс  түсіну  үшін, 
олардың қолдану аясын анықтау үшін сөздіктер пайдалануға тура келеді. 
 
2.Мұрағатта жұмыс істеу әдістері 
 
Жарияланбаған  тарихи  деректер  әлемдегі  мұрағаттарда  сақталады  дедік 
жоғарыда. 
Қазақ архивының тарихы. 
Еліміздегі  ең  алғашқы  мұрағат  болып  1836  жылы  Бөкей  Ордасында  ашылған 
құжаттар  қоры  сақталған  мекеме  болды.  Ол  өз  қызметін  1917  жылға  дейін 
жалғастырды.  1927  жылы  онда  жинақталған  құжаттар  қоры  Алматыдағы 
мемлекеттік мұрағатқа өткізілді. 
1887  жылы  Орынбор  қаласында  губерниялық  Ғылыми  мұрағаттық  комиссия 
құрылды.  Негізгі  мақсаты  әртүрлі  мекемелерде  қордаланған  21194  дана 
құжаттарды  талдап,  сақтауға  дайындау.Құрамында  25  адам  бар  комиссия 
жұмысын  бастап  кетті.Оның  жанынан  11мың  дана  кітап  қоры  бар  кітапхана 
ашылды.  Ғылыми  мұрағат  комиссиясы  35  том  етіп  өз  мүшелерініңғылыми 
еңбектерін жариялады.  
Кеңес  үкіметі  орнағаннан  кейін  1918  жылы  РСФСР  ХКК  «О  реорганизациии 
централизацииархивного  дела»,  деп  аталатын  декреті  бойынша  еліміздегі 
мұрағаттар қызыметі қайта құрылды. 
1921  жылы  Қазақстандағы  алғаш  рет  Орталық  өлкелік  мұрағаты  құрылды. 
Мұрағат мелекеттік статусын алды.1928 жылы Қазақ АКСР ХКК мен ОАК «О 
сдаче  Казахскому  центральному  архиву  печатных  и  иллюстративных 
материалов,  негативов,  фотоснимковикинофильмов,имеющихисторико-
революционный  интерес,  а  также  архивов  бывших  ханов,  султанов,  ак-
тивных  деятелей  и  сторонников  бывшего  правительства  Алаш-Орды  и 
других архивных материалов» деп аталатын қаулысы бойынша мұрағат қоры 
толықтырылды.1929 жылы астананың Алматыға көшуіне байланысты Орталық 
мұрағат  бұрынғы  Жетісу  обылысының  мұрағат  құжаттарымен  толықты.  1940 
жылы  Омбы  қаласынан  40  мыңға  жақын  құжаттар  әкелінді.  Сөйтіп  осы 
жылдары  қазақ  тарихына  байланысты  шашырап  жатқан  тарихи  деректер  бір