*«Ислам-наме»  (Ислам  кітабы)  авторы  Шаир  Ахун

89 
 
*«Ислам-наме»  (Ислам  кітабы)  авторы  Шаир  Ахун  деген  лақап  атпен  белгілі 
Молла  Әбд-әл  Әлім);  Шағатай  тілінде  жазылған  шығарма.  Екі  нұсқасы  бар. 
Екеуі  де  Ресей  ғылымдар  Академиясының  Азия  халықтары  институтының 
Санкт  Петербург  бөлімшесінде  сақтаулы.  Зерттеуші  А.М.  Мугинов  шығарма 
шамамен  1767  жылы  жазылған  деп  есептейді.Кітапта  сол  замандағы  Орталық 
Азия  мемлекеттеріндегі  саяси  жағдайлар  баяндалады.  Галден  Церен  өмірден 
озғаннан  кейін  Жоңғар  хандығындағы  саяси  дағдарыс  толықсуреттеледі.  Тақ 
үшін  күресте  кейбір  жоңғардың  билікке  ұмтылушы  топтары  сол  кездегі  қазақ 
ханы  Абылайдың  көмегіне  жүгінеді.  Молла  Абд  ал-Әлимқазақ  саясаткер-
лерініңжоңғардың  өзара  тартыстарына  қатынасуы  туралы  қызық  жәйіттерге 
тоқталады.  Ислам-наменің  Жоңғар  хандығынабайланысты  бөлігінорыс 
тарихшылары арнайы кітап етіп басып шығарды. 
*Өтеміс 
қажы 
ибн 
Маулана 
Мұхаммед 
Дост–ХҮІғасыр-
дыңекіншіжартысында 
өмір 
сүрген 
тарихшы, 
«Шыңғыснаманың» 
авторы.ХорезмдегіШайбани әулетінеқызмет еткен ықпалды отбасынан шыққан. 
ӨзіЕлбарыс  ханның(1512–1525)  сарайында  қызмет  еткен.  Сол  кезден-ақ 
қыпшақ  даласында  билік  еткенШыңғыс  ханұрпақтарының  тарихы  туралы 
көптеген  мәліметтерді  жинап,аңыз-әңгімелердікөп  білетіндігімен  танылады. 
Олардың  көпшілігі  «Шыңғыснамаға»  енген.  Автордың  көптеген  мәліметтері 
соны  көрінгенімен,  кейбір  зерттеушілер  (В.В.  Бартольд,В.П.  Юдин,К.А. 
Пищулина)  оны  шындықтан  гөрі  аңызға  жақын,  күмәнді  деп  санайды.  Өтеміс 
қажы 
шығармаларыныңзерттеуіменЕ.Ф.Коль,А.З.УәлидиТоған,М.Кафали,Д.Девиз 
т.б. айналысты. 
Өтеміс  қажы  –  түркілер  тарихы  туралы  жазған  Хорезмнің  тарихшысы, 
«Шыңғыснама»  авторы.  Қажының  бұл  еңбегі  Алтын  Орданы  билеген  Жошы 
әулетінің хандары туралы. Жошы әулетінің ел билеген кездері шығармада аңыз 
әңгімелер  түрінде  баяндалады,  бірақ  ондағы  деректер  шын  болған  оқиғаларға 
негізделіп  жазылған.  Еңбектің  жазылу  уақыты  –  XVI  ғасыр.  Тарихи  еңбекті 
оқысақ,  Өтеміс  қажы  географиядан  да  хабардар  болған  кісі.  Бұл  шығарманың 
екі  нұсқасы  бар.  Толық  нұсқасы  Стамбулда,  толық  емес  данасы  Ташкентте 
сақтаулы.  Екінші  нұсқасындағы  хрониканың,  жылнаманың  Тоқтамыс  жайын 
баяндайтын  тарауы  бізге  жетпеген.Кітаптың  алғы  сөзіне  назар  аударсақ,  ол 
тарихи оқиғаларды өзі өмір сүрген кезеңге дейін жазбақ болған. Бірақ, шығарма 
орта  ғасырлардағы  Қазақстан  тарихынан  көптеген  мәлімет  алуға  болатын 
құнды еңбек. 
Татар  ғалымыИ.А.  Мустакимов  Қазан  мемлекеттік  университетінің  ғылыми 
кітапханасының сирек кітаптар қорында сақталған Жошы ұлысына қатысты екі 
құнды деректің тізімі бар екендігін атап өткен. Қолжазбаның басым бөлігіняғни 
1-69  беттер  арасындаҚадырғали  Жалайыридың  «Жылнамалар  жинағы»,  ал  70-
79 беттерде ХVII ғасырдың соңындағы «Дафтар - и- Чингиз наме» деп аталатын 
тарихи әңгімелер жинағы бар екендігін айтады. 
Кітап  Еш  сұлтанның  тапсырмасымен,  ХVI  ғасырдың  бірінші  жартысында 
жазылған.  Өтеміс  қажы  заманында  көшпенділердің  тарихи  білімідалалық 

90 
 
ауызша  тарих  түрінде  көрініс  тапты.  ШығармаЖошы  ұлысытарихы  туралы 
естеліктер  мен  тарихи  әңгімелердің  жинағы  болып  табылады.  АвторЕуразия 
даласын мекендеген тайпалар мен рулар туралы алуан-алуан мәліметтер жина-
ған. 
Қазақ  даласындағы  XIV  ғасырдағы  саяси  оқиғаларды  қарастырғанда  ерекше 
маңызды 
орынға 
шығатын 
шығармалардың 
бірі 
Өтеміс 
қажының«Шыңғыснамасы»  болып  табылады.  Расында  да  «Шыңғыснама» 
түркі тілінде жазыла отырып, көптеген атаулар ментерминдердің түп нүсқалық 
негізде  бізге  жетуіне,  оның  бұрмалануына  мұмкіндік  берген.  Сонымен  қатар, 
шығармада  Шығыс  Дешті  Қыпшақ  көшпенділерінің  тұрмыс-тіршілігі,  әскери 
ісі, музыкасы, шаруашылығы және де басқа өмірлерінің қырлары туралы құнды 
мәліметтер келтірген.  «Шыңғыснама»  Шыңғыс ұрпақтары мен Дешті Қыпшақ 
тайпаларының  Шыңғысхан  туралы,  оның  мұрагерлері  және  Еуразия 
далаларындағы  ру-тайпалар  туралы  әңгімелері  негізінде  жазылған,  яғни  онда 
көшпелілердің ауызша тарихы білімі жазбаша түрде берілген. «Шыңғыснама» - 
өзіндік  бір  ерекше  тарихи  еңбек  қана  емес,  шайбанилық  үлгідегі  құнды  дерек 
болып табылады. 
Қадырғали  Жалаири–  ХVI  –  ғасырдың  ортасы  мен  ХVII-ғасырдың  басында 
өмір сүріп (1530–1605 жылдары), қазақ халқыныңтарихындаөшпес із қалдырған 
тұлға. Ана тілімен қатар араб, парсы тілдерін жақсы меңгерген. Қадырғали би 
ұлы  жүздіңЖалайыртайпасынан  шыққан.  Сондықтан  да  ол  тарихта 
көбінесе«Қадырғали  Жалайри»ретінде  белгілі.  Ата-бабалары  ертедеСыр-
дариябойын  мекен  етіп  көшіп-қонып  жүрген.  Кейін  Жалайыр  әулеті  осы 
күнгіТалдықорған  облысынакеліп  қоныс  тепкен.  Қадырғали  бидің  ата-
бабаларыҚарахан  дәуіріненбері  ел  басқарған  ықпалды  кісілер  болған.  Әкесі 
Қосым да беделді би. 
Ресейдің  атақты  патшасы  Борис  Годуновтың  қол  астында  жүріп,  1602  жылы 
Жылнамалар жинағын  жазып бітірген. Бұл  – қазақ тілінде жазылған тұңғыш 
ғылыми еңбек. Қазақтың көрнекті көрнекті ғалымы Р.Сыздықова «Жинақтың» 
тілдік құрылымын, жазу мәнерін зерттеп,арнайы кітап жазған. 
Орыс  ғалымдарының  ішіндеҚадыр  Әлі  деректерінеалғаш  көңіл  аударған 
Шоқан Уәлиханов. Оның түсіндіруінше: «В отношении сведений о киргизах 
самое  первое  место  занимает  «Сборник  летописей»  издания  Березина, 
замечательный  тем  более,  что  представляет  единственные  памятники 
прошедшей  жизни  казахов.  Он  написан  в  конце  царствования  Бориса 
Годунова... В нем степных уподоблений, поговорок бездна»... 
«Жылнамалар  жинағының»  жалғыз  көшірме  данасын  Қазан  Университеті 
кітапханасына татар ғалымы И.Халфин тапсырған екен. Сол көшірмені шығыс 
қолжазбалар  жинағына  бастырғанда  профессор  И.Н.Березин  былай  деп 
алғысөзжазыпты:  «Біз  шығармаға  қандай  ат  берілгенін  білмейміз,  бірақ 
кітаптың  негізгі  бөлігі  Рашид  ад-Диннің  әйгілі  туындысының  қысқаша 
аудармасынан  тұрғандықтан,  біз  оның  атын  да  қолжазбамызға  бере 
аламыз». Сөйтіп, ол Қадыр Әлі еңбегін оның нағыз аты анықталатын көшірмесі