73
Қазіргі заманғы тарихи әдебиеттерде «хроника» атауы кең мағынада жиі
қолданылады ортағасырлық тарихи шығармаларға, Шығыс елдеріне қатысты.
Ежелгі Русь және басқа да бірқатар елдердің (Византия, Болгария, Сербия)
тарихи шығармалары хроникаға байланыстыжылнама және хронограф деген
атқа ие болады.
Агиогра́фия (грек – киелі;– жазамын) – діни тақырыпта жазылған шығармалар.
*Дидактикалық әдебиет– ғылыми, философиялық, моральдық, діни идеяларды
және уағыз, ғибрат ойларды білдіретін шығармалар. Онда көркем сурет пен
бейнелеуден гөрі байлам, пікір, тұжырым, өсиет, уағыз, насихат басым
болады.
*Тарихи публицистика – қоғамдық салада туындайтын тарихи деректің бір
түрі.Публицистика қандай да бір маңызды мәселе жайлы әлеуметтік қоғамға
пікірін білдіру жатады.Сонымен публицистика термінін нақты өмір
құбылысына қатысты қарастырғанда, шығыс славян, поляк, неміс тағы басқа
тілдерде кең мағынада түсінуге болады.
Қазақ публицистикасында ғасырлар қойнауындағы ауызша , жазбаша
жәдігерлерді кездестіріледі. Олар Күлтегін, Тоныкөк, Орхон, Енисей
ескерткіштерін жатқызуға болады.
*Жеке тұлғалақ деректері – өткен заманның ерекше мәліметтер тобын
ұсынады. Жазбаша дерек көзі ретінде нақты шығу тегі бойынша адамға
байланысты ерекшелінеді. Деректанулық талдаудатарихи ғылымда нақты
қаралады және басқа да ғылым салаларында соның ішінде гуманитарлық
пәндерде белсенді пайдаланылады. Тарихи, мәдени , әдеби, лингвистикалық
және т.б. зерттеулерде жеке тектік деректерге сүйенеді, сол дәуірде болып
жатқан оқиға тұрғысында терең түсінуге мүмкіндік береді.
Жеке тектік деректердің жалпы түсінігі тарихи деректерде әдіснамалық
тәсілдерге байланысты белгіленген. Негізге ала отырып, олардың дерек
көздерін анықтау, жеке тектік деректердің айналасында екі ұғым бар –
мемуарлық және тұлғалық-коммуникациялық жазбаша деректер.
*Мемуар (ғұмырнама) – жеке тектік деректердің бір түрі болып табылады,
оқиғалар туралы өзі қатысқан немесе сол заманда болған адамның жазбалары.
Ғұмырнамада мәтіннің нақтылығымен ерекшелінеді, бірақ шын мәнінде барлық
ғұмырнамалар шыншыл және дәл болып табылмайды. Ғұмырнама, хроника,
өмірбаян осы ұғымдар өмірде синоним ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Ғұмырнамашылар өз өмірін тарихи контекст ретінде ұғынуға тырысады, белгілі
бір тарихи процесс ретінде өз іс-әрекетін сипаттайды. Көпдеген ғұмырнамалар
тарихты өзінің нақты бір ролі бар тұлғалармен жазылған (Уинстон Черчилль,
Шарль Де Голь, Екатерина ІІ). Олар белгілі бір уақытты, өмір бойы бір ма-
ңызды оқиғаларын кейде күнделікті өмірінің ұсақ мәліметтерді қамтуы мүмкін.
Осыған қатысты ғұмырнама тарихи дерек ретінде маңызды.
Нарративті деректермен жұмыс істеу:
–деректің мазмұнын талдау, жоспар құру,жазба деректерге қарастырылған
мәселелерге жауап іздеу, бірнешежазба деректісалыстыра отырып, оған сыни
баға беру ұсынылады.
74
– деректердің маңыздылығы мен мазмұнына, тақырыпқа сәйкестігіне қарай
топтау, оның мазмұнын қысқаша баяндау, оқыған дерек бойынша тұжырым
қалыптастыруды үйретеді.
Тарихи деректермен жұмыс істеу кезінде білім алушылардың танымдық
мүмкіндіктерін ескеру арқылы үш түрлі деңгейдегі күрделі тапсырмалар
дайындалады:
1) деректерді талдау – одан дәйектер алу – оларды ауызша әңгімелеп, жазбаша
шығармада, сурет арқылы түсіндіру. Деректі сипаттау мен картаның; құқықтық
күнделік пенкүнделік жазбалардың; кез келген тұлғаның мемуарлары, хаттары
және портреті байланыстырылуы мүмкін.
2)деректерге
сұрақтар
ойлап
тауып,
сөзжұмбақтар
құрастырады,
оқиғалардысипаттай келе өз мәтіндерін жазады. Деректермен осылай жұмыс
жасау шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал етеді, бірақ еңбекті көп қажет
етіп, уақытты да көп алады.
3) деректермен жұмыс жасау барысында археологиялық қазба жұмыстары
нәтижесінде табылған заттайдеректерді де сәйкестендіре отырып, өзінің
дайындаған тақырыбын одан әрі көркемдей түседі.
Қазақстанның түріктанушылар мен шығыстанушыларды ортағасырлық жазба
деректердің аз зерттелуін, деректерді классификациялаудағы қиындықтармен
байланыстырады. Теориялық деректануда Орта Азия мен Қазақстан
халықтарының тарихы жайлы деректер ішінде парсы және түркі деректерін
территориялық сипатына қарай классификациялауда филолог – ғалым
Ә.Құрышжановтың тізген жүйесі ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Ә.Құрышжанов кезеңдерді тарихи дәуірлерге байланысты тарихи деректерді
жүйелі бірізділік тұрғысынан бөледі: ерте орта ғасыр (І–Хғғ.) – көне түркі
жазбалар, орта орта ғасыр (ХІ–ХV ғғ.) – ескі түркі жазбалар және кейінгі орта
ғасыр (XVI–XVIII ғғ.) – жаңа түркі жазбалар. Ғалым сонымен қатар жазба
деректерді жазылу уақыты, қолдану аясы және тілдік ерекшеліктеріне қарай да
классификациялайды.
2. Еуропа нарративті деректері
Ортағасырлық нарративті деректер саналуан. Өкініштісі, біздің заманымызға
дейін олардың көпшілігі жетпеген. Жазу материалдарының тапшылығынан
немесе олардың қымбатшылығынан жазылған бір ескеткішті өшіріп оның
үстіне екіншісін жазған (палимпсестілер).
Орта ғасырдың алғашқы дәуірінде көбінесебелгілі саяси оқиғалар жөнінде
көлемді шығармалар жазылды. Олардың қатарына VІғасырда өмір сүрген
византиялық тарихшы Кесарийлық Прокопидің «Юстиниан соғыстарының
тарихы». Турлық Григоридің «Франктар тарихы» (VI в.), Мәртебелі Беданың
«Ағылшын халқының шіркеулік тарихын» (VIII в.) жатқызуға болады.
Хроникалар мен тарихи шығармалармен қатар ортағасырлық тарихнамада
ЭйнгардтыңІХ ғасырдың басында жазылған«Ұлы Карлдың өмірі» деп
Достарыңызбен бөлісу: |
