Ұлттық классикалық пьесаларды интерпретациялаудағы дәстүр мен жаңашылдық

Еліміздегі кез-келген театрдың репертуарынан авторлық тілі мен стилі айқын, кейіпкерлерінің мінезіндегі характерлік бояулары қанық, әлеуметтік шындығы басым Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов шығармалары құрайтыны белгілі. Бұл орайда өнертану докторы, профессор М.Кнебельдің: «Для того чтобы проникнуться стилем автора, почувствовать прелесть его индивидуального облика, нужно театру в выборе репертуара ориентироваться на драматургов с ярко выраженным своим лицом, со своим неповторимым почерком, со своим собственным видением жизни; чтобы за репликами драматургического текста проглядывал целый большой мир», - деген ойы осы пікіріміздің айғағы [13, с. 167].

Сондықтан Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов қаламынан туған қай туынды болмасын, барлығына биіктік пен тереңдік тән. Өмір-өнерге келген жүздеген кейіпкерлер, алуан бейнелер - бұл күнде ұлтымыздың асыл қазынасына айналды.

Егер өнер әлемі - дәстүрлі-нормативті тұрғыда және тәжірибелік-ізденіс бағытында жұмыс жасайтынын ескерсек, режиссерлер талай кезеңдер көрерменнің санасының сүзгісінен өткен туыныларды, жаңашылдық тұрғыда пайымдап, заманауи формалармен өзгеше сөйлете бастады.

Сонымен бірге, режиссерлердің бірнеше жылдар бойы көрермен санасының сүзгісінен өткен классикалық шығармаларды жаңа қырынан көрсете бастауын ерекше атап өтуге болады. М.Әуезовтың «Еңлік-Кебек», «Абай», «Қарагөз», Ғ.Мүсіреповтің «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу», «Ақан сері - Ақтоқты» сынды классикалық қойылымдар әр кезеңдегі өзекті мәселелермен біте қайнасып, заман үнінен сыр шертіп, театр тарихынан белгілі болғандай көптеген сахна шеберлерінің жолын ашып, өнердегі өз орындарының бекуіне ықпалдасты.

Бұл хақында көрнекті актер, КСРО Халық артисі, профессор А.Әшімов: «Әуезов, Мүсірепов пьесалары талай буынды тәрбиеледі. Бұлардың пьесасы ешқашан ортаймайтын қазына. Ондағы айтылған ой қай кезеңде де, қай ұрпаққа, қай буынға болмасын ортақ» деп, ұлы драматургтер туындыларының өміршеңдігін дәлелдейді [14, б. 111].

Жалпы, қазақ сахнасындағы классикалық драматургияның қойылу тарихы туралы ұлттық театртану саласында біршама зерттеулер жүргізілді. Әсіресе, Б.К.Нұрпейістің 2010 жылы «Қазақ театр режиссурасының қалыптасуы мен даму кезеңдері» (1915-2005) атты докторлық диссертациясы қорғалып, ал 2014 жылы монографиясының жарық көріп, мұндағы тәуелсіздік жылдарындағы қазақ режиссурасы мен классикалық қойылымдардың бүгінгі интерпретациясына қатысты байыпты байлам, ғылыми жаңаша тұжырымдама қалыптастырғаны бәрімізге аян.

Яғни, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың бастапқы жылдары ұлттық және әлемдік классикалық мұраның Қазақстан режиссерлерінің жаңаша шешім табуы жөніндегі зерттеу мәселесі қалыпты жолға түсе бастады. Өзінің алтын бастауын халық ауыз әдебиетінен алатын, жазушы Ғ.Мүсірепов драматургияға айналдырған лиро-эпостық мұраларымыз «Қыз Жібек» пен «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» сынды махаббат дастандарының сахнада жаңашыл шешімдермен көрініс табуы секілді мәселені ғылыми тұрғыдан зерделеу - диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаттарының бірі.

Тамырын халық поэзиясынан алатын аталмыш халық дастандарының өміршеңдегі, жалпы қазақ фольклорының табиғаты мен сипаты туралы ағылшын тілінде Эстониядағы ғылыми басылымда жарық көрген импакт-факторлық мақаламызда: «Kazakh folklore, deeply rooted in antiquity and ethnic history, is represented by heroic tales, lyrical and epic poems, tales, and legends, created mainly on the basis of historical events witnessed by people. Their primary sources could be short stories about the heroism of people, distinguished by military prowess, stories about the tragic love of unhappy young people who challenged injustice, active and proactive people’s imagination that revealed itself in the struggle against natural forces. They are deeply patriotic by content, poetic in presentation, imbued with a call for unity, fortitude, perseverance, and tenacity in pursuit of the goal. These stories like a drop of water reflect the fate of these people, their wisdom, and attitude toward the world. Kazakh folklore is unique; it includes more than forty genre varieties, many of which are typical only for Kazakh folklore», - деп, лиро-эпостық шығармалардағы ұлттық болмыс, рухани құндылықтардың қайнар көздері мен өзегіне тоқталуымыз да тегіннен-тегін емес [15, р. 79.].

Авторлық стилі мен әдеби тілі, суреткерлік эстетикасы ерекше М.Әуезов пен Ғ.Мүсіреповтер тамырын ауаз әдебиетінен алатын лиро-эпостық шығармаларды қазақ ұлттық драматургиясына айналдыру жолында орасан зор еңбек етіп, театр өнерінің қалыптасуы мен дамуына айтарлықтай үлес қосты.

Ғ.Мүсіреповтің шығармашылық мұрасының ішіндегі шоқтығы биік дүниелердің бірі - «Қыз Жібек» сазды драмасы. Әрине, жанры - сазды драма аталғанымен, либреттосын - Ғ.Мүсірепов, ал музыкасын Е.Брусиловский жазған бұл дүние - қазақ ұлттық операсының алғашқы інжу-маржаны болып есептеледі. Себебі, Е. Брусиловский опералық туындыда халқымыздың 30-дан астам әнi мен күйiн пайдаланған. Шығарма партитураларының барлығы В.Затаевичтiң қазақ халық әндерінің жинағынан алынған.

1934 жылы 7 қарашада жаңадан ашылған мемлекеттік музыкалық театрында (қазіргі Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера және балет театры) тұңғыш рет «Қыз Жібек» операсының тұсаукесері өтті.

Театр тарихына қатысты деректерде, опера сахнасында қойылған спектакльде халық музыкасы мен халық поэзиясының ең үздік үлгілері кеңінен қолданылғаны жазылған. Опера театрында лиро-эпостық жырдың кейіпкерлерінің жаңаша болмыста сахнаға шығуы, сол 1930-шы жылдардың ортасындағы кеңестік кезеңдегі еліміздің мәдени өмірінде айтарлықтай жаңашылдық болды. Тек жаңалық қана емес, авторлар тарапынан батыл шешім де еді. Міне, осы жаңашылдық бағыты - «Қыз Жібек» қай кезеңде қойылса да, қойылымды тек сахна өнерінде жетістіктерге жеткізіп бірге жетелеп келеді.

Туындының негізгі өзегі - Қыз Жібек пен Төлегеннің адал махаббаты, қазіргі жастар үшін де рухани тағылым мен құндылық болып отыр.

Бұл туралы академик С.Қасқабасов: «Қыз Жібек» эпосын махаббаттың өміршең гимні деудің әбден жөні бар. Төлегеннің де, Жібектің де өзіне лайық жар іздеуі, сүйіспеншілікпен үйленуді көздеуі - сол кезеңдегі жастардың ойында, көкірегінде жүрген арманын, мұңын, тілегін аңғартады. Жырдың ел арасында кең тарағанының бір себебі осында болса керек. Төлеген - қазақ эпосы, тіпті бүкіл қазақ фольклоры үшін жаңа кейіпкер. Жібектің бейнесі эпоста идеалды болып суреттеледі, оның бойында қазақ әйелінің ең асыл қасиеттері жинақталған. Жырда ол екі бейнеде көрінеді: сұлу қыз және адал әйел», - деп талдау жасап, бес жүз жылдан астам бұрын пайда болған «Қыз Жібек» жырының бүгінге дейін өзінің тарихи мәні мен мазмұнын, халықтық рухын жоғалтпағанын дәлелдейді [16].

1999 жылы белгілі режиссер Ж.Хаджиевтің режиссурасымен Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының сахнасында қойылған Ғ.Мүсіреповтың «Қыз Жібек» спектаклі қазақ ұлтына ғана тән философиялық тағылым мен психологиялық ерекшеліктерді дәріптеуге негізделген. Халықтық лиро-эпостық дастанда көркем тілде суреттелген Төлеген мен Жібектің махаббаты осылайша сахна өнеріне де жол тартып, мәңгілік тақырыпты арқау еткен сазды драма - Жанат Хаджиевтің суреткерлік болмысын айқындайтын режиссерлік төлқұжатына да айналды. Аталмыш классикалық шығарма қаншама жылдар бойы кәсіби режиссерлеріміздің ой елегінен өтіп, санамызда өз ізін қалдырғаны жасырын емес. Ал Жанат Хаджиевтің шығармашылығында классикалық туындылар жаңаша түрге ие болып, басқа да режиссерлерге ой салды.

«Режиссуре Ж.Хаджиева присуще огромный интерес к внутреннему миру человека на грани духовного потрясения, всплеска. Он умеет взметнуть героев (Кодар - Бегайдаров в спектакле «Абай»), утвердить красоту человеческой природы, как главное нравственное достояние (Енлик - Омарова в спектакле «Енлик - Кебек»), показать многогранно человеческие метания (Нарша - Булгакбаев в спектакле «Карагоз»). Его спектакли - это выражение человеческих позиций, режиссерской и художественной воли», - деп театртанушы А.Н.Қадыров айтқандай режиссер Ж.Хаджиев бұған дейінгі қойылымдардағы жағымсыз бейнедегі кейіпкерлерді енді мүлдем жаңа қырынан, ел-жұрты мен махаббаты үшін қан төккен батыр кейіпінде бейнелеуі, олардың ішкі психологиясын зерттеп, көрерменге жан‑сырын ақтаруы үлкен жаңалық болды [17, с. 355].

Қойылымдағы режиссер еңбегі жөнінде «Қазақ театр режисурасының қалыптасуы мен даму кезеңдері» атты еңбегінде өнертану докторы Б.Нұрпейіс: «Қойылымның режиссерлік шешімі өзгеше, бүгінгі күн талабына сай және ұлттық колоритте көрініс тапқан. Режиссер пьесаның идеясын тереңнен және де басқа қырынан ашады. Көбінесе әрекет арқылы уақыт пен кеңістікті пайдалануымен актер үшін ғана емес көрермендерге де ой тастауды көздейді. Оның спектакльдері психологиялық және психофизикалық күшке толы болып келеді. Қойылымның бойынан режиссерлік ой-тұжырым анық байқалып, кейіпкердің эмоцияларымен қатар сөз астарына үңіле отырып түпкі ойын айшықтап беруде алдына жан салмайды», - деп ғылыми сараптама жасайды [2, б. 465].

1986 жылы Жезқазған қаласындағы С.Қожамқұлов атындағы қазақ музыкалық драма театрының сахнасында алғаш қойылған кезінде, Ж.Хаджиевтің адам мен әлеумет арасындағы тылсым байланыстарды таба білгендігімен ерекшеленген бұл спектакльді сыншылар қауымы қазақ театры тарихындағы жаңалық ретінде бағалаған еді.

Аталмыш қойылым туралы шет елдік «Folklore» ғылыми басылымына енген мақаламызда: «First of all, the performance is filled with deeply personal, philosophical, and psychological understanding of the national heritage to which Kyz-Zhibek belongs. In this regard it should be stressed that the staging methodology is truly innovative, modern, and authentically national. Owing to the creativity of Zhanat Khadzhiev, the Kazakh stage management as a whole was raised on a new level of achievement in classical stage productions. The talented stage director always raises many moral and psychological problems and reveals new problematic issues. In his interpretations, Zh. Khadzhiev effectively uses such categories as time and space, which requires deep understanding of the actors and the spectators. His performances are usually full of powerful psychological and psychophysical energy. All the components of performances are filled with his willpower, which makes visible not only the characters’ emotions, but also their secret thoughts and views», - деп, режиссердің қойылымды сахналау барысында кейіпкерлердің болмысы мен уақыт, кеңістік қарым-қатынастары - ұлттық философиялық құндылықтарға негізделгеніне ерекше тоқталумыз негізсіз емес [15,с. 80].

Өз кезегінде Ж.Хаджиевтің «Қыз Жібек» спектаклі - Қазақстандағы театр режиссурасындағы жаңашылдықтың көшін бастады. Қойылымға қазіргі уақыттың көзқарасымен қарап қана қоймай, заманға сай түрлендіре білді. Режиссер қиялынан туған ең басты тапқырлық, ол - Бекежан бейнесін мүлдем өзгеше трактовкамен беруінде жатыр. Жасыратын несі бар, бұл спектакльге дейінгі сахналанған опералар мен сазды драмаларда Бекежан бейнесі біржақты жасалып, қатыгез адам бейнесінде ғана көрініп келді. Менің зерделеуімде: «Режиссура арқылы сазды драмаға жаңалықтар әкеліп, туындыны басқаша сипатта шешкен Ж.Хаджиевтің алдына қойған мақсаты - Бекежанды жау, қарақшы ретінде көрсету емес, оның жұмыр басты пенде, ойы, түйсігі бар адам екенін жұртшылыққа паш ету еді. Сол мақсат-мұратын осы қойылымда ойдағыдай орындап шықты.

Нәтижесінде социалистік реализм қалыптастырған «жағымсыз кейіпкер» стереотипінен арылтып, бейне жасауда басқаша жол іздеп, сан жылдар қатып қалған қасаң қағидаларға қарсы шығып, Бекежанның бейнесіне басқаша реңк берген. Нәтижесінде, спектакль ешкімді де немқұрайлы қалдырмады. Бүгінгі күннің өзекті мәселелерімен астасқан шығармаға жаңа үн біткенін» ерекше атап өткім келеді [18, б. 467].

Бекежан бейнесін сомдаған театр артисі А.Бектеміров спектакльдегі режиссер шешімінен туған трактовканы кеңейтіп, актерлік ойынын ой мен физикалық әрекет тұтастығына, шынайылыққа, сахналық үйлесімділікке құра білген. Қыз Жібек пен Төлеген бейнелерінің қалыптасқан дәстүрлі болмыс-бітімі сақталып, Бекежанның басқа кейіпкерлерден оқ бойы озып тұруын сыртқы келбеті мен ішкі жан дүниесінің үндестік табуымен, рольдің бүгінгі күнмен рухтас қырларын ашуға үлкен мән бергендігімен байланыстыруға болады.

«Режиссер ойындағыдай Бекежан – А.Бектеміровтің ойынында ақылдың да, ерліктің де бұл қоғамға керегі жоқтығын оны түпсіз терең шыңырауға қарай итеріп, қылмыс жасауына әкеліп соқтырады. Бұл шешім қазіргі біздің ахуалымызға да дөп келеді, өйткені әлеуметтік мәселелер уақытында шешілмейтіндіктен де адамдар шарасыздықтан қылмыскерлердің қатарын толтыруда» [2, б. 467], - деген Б.Нұрпейістің пікірін жалғастырсақ, режиссерлік шешім бойынша Бекежанның психофизикалық әрекетінің мәні тым тереңде. Ол – қара халықтың өкілі, ол Төлегенге Жібек үшін ғана емес, байдың баласы болғандығы үшін де, әлеуметтік әділетсіздік үшін де кектенеді. Ұланғайыр далаға сыймаған жүрек сезімінің арқасында өз жанын құрбан еткен Бекежанның трагедиясын А.Бектеміров шеберлікпен жоғары дәрежеде жеткізе білді.

Көрнекті театр сыншысы Ә.Сығай режиссердің ой‑тұжырымы мен көркемдік ұстанымын талдай келіп: «Қыз Жібек» операсында Төлеген өлген соң айдалада жалғыз қалатын-ды. Ол тіпті қазақ дәстүріне жат нәрсе. Мұнда Төлегеннің денесін Бекежан тобының жігіттері алып кетеді. «Адамға айтарын алты қазға айтты. Бізді адам құрлы көрмейді ғой» дейді олардың бірі. Дәстүр жалғастығы, классиканы бүгінмен үндестіру, қазіргі заманға бұру дегеннің бір жолы осы. Бүгінгі күн деген не? Сахнадағы ойынды, психологияны бүкіл болмысымен бүгінгі күнге құру. Қойылымда, ең бастысы, осы бар», - дейді [19].

Тартымды қимыл-әрекеттерден құралған ерлер биінің сыртқы пішіні мен ішкі мазмұны думанды ортаны бейнелеуде айқындылығын арттырып тұр. Спектакльден ұтымды таңдалған актерлік ансамбль мен соған ыңғайланған динамиканы, қазіргі өлшем-ырғақтарға сай элеметтердің барлығын кездестіруге болады. Сондықтан да, «Қыз Жібекті» өзіне тән суреткерлік дүниетанымымен оқыған режиссер Ж.Хаджиевтің, көрерменге Бекежан бейнесі арқылы ұсынған трактовкасы – ұлттық классиканы сахналаудың заманауи озық үлгілерінің бірі болды.

«Қыз Жібек» спектаклі Ж.Шанин атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық академиялық музыкалық драма театрының репертуарынан да елеулі орындардың бірін иемдене білді. ЮНЕСКО көлемінде «Қыз Жібек» жы­рын 2004 жылдың мерекелік күнтізбесіне енгізіп, оның 500 жылдығын атау туралы шешім қабылдады. Оны астаналық режиссер Нұрлан Жұманиязов - Ж.Шанин атындағы театр сахнасында «Қыз Жібек» дастанының 500 жылдығына арнап сахналады. Жібек пен Төлеген өмірде болған тарихи кейіпкерлер, бірін-бірі шын сүйген ғашықтар, бірақ әке батасынан аттап кеткен Төлегеннің өлімі мен Жібектің қайғылы тағдыры талай жанарларға жас үйірітпей қоймайды. Режиссер Жібек бейнесін - сұлулық пен әсемдіктің символына айналдыра біліп, қазақ халқының мақтанышы, рухани ескерткіші екендігін тағы бір дәлелдеді.

Режиссер өзінің ізденістерінің нәтижесінде пьесамен қатар дастанның бірнеше нұсқасын жаңа пьесасына арқау ете білді.

Мысалы, бізге мәлім нұсқалар бойынша Қыз Жібекке деген Төлеген мен Бекежанның ғана махаббаты көрсетіліп жүрсе, ал мұнда Жібекке ғашық басқа да жігіттердің ерліктері мен махаббаты паш етіледі. Қойылымда Бекежанның да жауы, көре алмайтын дұшпаны, ғашығына көз тігіп жүрген бірнеше бақталасы бар. Тіпті, сол жігіттердің Төлегенді өлтіріп өкініп тұрған Бекежанды найзаман түйреп өлтіруі – көрермен үшін күтпеген жайт болды. Осылайша, ең басты бақталасынан құтылған жігіттер Сырлыбайдың сұлу қызына қарай құрақ ұшады. Өзіне ғашық жігіттердің көрсетер азабынан қашқан, бақталастықты мәңгілікке жою ниетімен Жібек өзін құрбандыққа шалып, жартастың басынан құлап, көз жұмады.

Сұлулығы бір өзінен асып жығылатын, пәк махаббат жолында жас өмірін қыршынынан қия білген Жібек ролі А.Маханованың ойынында көркемдік биіктен көрінді. Актриса арудың Төлегенге ғана арналған алаулаған махаббатын, бақытты тірлікке құштарлығын шынайы жеткізді. Өмірдің қуанышты сәттерін бар болмысымен қабылдаған Жібектің басына түскен қайғы-қасіретті шынайы трагедиялық жинаққа көтерген А.Маханованың ойынында нақты көрінді. Сондай-ақ, актрисаның әдемі қойылған даусы мен жарасымды қозғалысы Жібектің жан дүниесін тереңнен қозғап ашуға өзіндік ықпалын тигізіп отырды.

Театрдың дарынды актері Е.Шымырқұлов сомдаған Төлеген халық тыныштығы мен салтанат құрған достықты армандайды. Актер Төлегенді арманына сай әрекет жасап, махаббатын қорғай алатын, әділет пен бостандық туын жоғары ұстайтын қажырлы батырды суреттеген. Актердің сол кездегі жасы 50-ге таяғанына қарамастан, Төлеген бойындағы жастыққа тән қызуқандылық пен махаббатты, жігері жалын атқан албырттықты сай келтіріп, жас актерлерге бергісіз ойын үлгісін көрсетті.

«Режиссер музыкалық спектакльде сөз бен әннің, би мен музыканың бір арнадан өріліп шығуын назарда ұстады. Трагедияның мазмұнын тереңдетіп, көркемдік жағынан тұтас шығуына спектакльдегі халық сахналары елеулі роль атқарды. Спектакль декорациясы режиссер мен суретші Қ.Жұмағұловтың шығармашылық ізденістерін танытады. Шымылдық ашылған кезде жағаға ұрып жатқан Жайықтың көк бұйра толқындары айрықша әсер тудырады. Сонымен қоса ерте кезде болған осынау бір оқиғаның тірі куәсіндей сезімге бөлейді» [2, б. 471], - деген Б.Нұрпейістің пікірі режиссер мен суретшінің ортақ тандемінен туғандығын дәлелдейді.

Сахнаның пластикалық шешімі қойылымға тұтас поэтикалық саз беріп, оның көркемдік мазмұнын тереңдете түскен. Астаналық режиссер Н.Жұманиязов Шымкент театрының шығармашылық мүмкіндігін шеберлікпен толық пайдаланып, «Қыз Жібек» спектаклін жоғары көркем дәрежеде қоя білді. Сонымен қоса, бағзы замандағы болған оқиғаларды қайта өңдеп халық назарына ұсынылған спектакль театр актерлерінің кәсібилігін арттырып, репертуарында ұзақ уақыт сақталды.

Классикалық шығармаға заманауи үн берудің тағы бір үлгісі режиссер Б.Атабевтың «Ақсарай» театрында қойған «Қыз Жібек» мюзиклі деп айтуға болады. Мюзикл - театр өнеріндегі жаңа жанрдың бірі. Негізгі тамырын шығыс халықтарынан алатын мюзикл - көптеген өнердің басын қосқан синтезді жанр. Мюзикл заңдылығы сахналық өнердің акробатика, цирк, балет, опера, эстрада, драма секілді кез-келген жанрларының басын бір арнада тоғыстыра алады. Оған мюзиклдің табиғаты қарсы емес.

Режиссер Б.Атабаев театр өнерінің бес функциясы бар деп есептейді. «Бірінші функция - эстетикалық, екіншісі - коммуникативтік, үшіншісі - тәрбиелік, төртіншісі - эврестикалық, бесіншісі - танымдық» - деп, бұл қағидаларды өз қойылымдарының өн бойына енгізіп отырады [20, б. 35].

Режиссер жайқалған дала мен биік тауларды, толассыз толқынды көлді ұзын матаның көмегімен беріп, сахнаның пластикалық шешімін тапқан. Ал, жігіттердің жекпе‑жегін рэп биі арқылы көрсетуі – заманауи, әрі мюзикл жанрына сай келетін шешім болды. Сондай-ақ, қойылымда сахналық көріністер қисынды, әрі жылдам темппен ауысып отырады. Көпшілік сахна мен кейіпкерлердің арасында, тіпті костюмдерінде өзгешілік байқай алмайсың. Суретшілердің бұрынғы қойылған шешімдерінде Қыз Жібек байдың қызы деген түсінікпен, үлбіреген қымбат киімге оранып, елден ерекшеленетін. Режиссер, Төлегенге көп қыздың арасынан «өз сұлуын» таңдатады. Жібекке деген адал сезім Төлегенді әкесінің бата бермегеніне қарамастан алыс жолға жалғыз аттандырады. Төлеген үшін өмірдің мәні де, сәні де - махаббат, махаббат үшін күресіп, өмір сүру. Режиссер Б.Атабаев осы көрініс арқылы түркі халықтарындағы «бата» ұғымының қасиетінің тереңіне бойлатады. Көрермен, бір жағынан Төлегеннің Бекежан қолынан мерт болуын, әкенің ақ батасын алмағандығынан деген шешім ретінде қабылдап, режиссердің көркемдік тұжырымына иланады.

Жалпы қойылым барысында Төлеген мен Шеге, Бекежан мен оның жанында жүрген қарақшы-жолдастары арасында да елеулі айырмашылық байқалмайды. «Мұнда азуын ақситып кіжіну немесе қатты қайғыру секілді аса терең психологизмге ұрыну да жоқ. Бекежанның Төлеген жігіттерімен заманауи жастардың «тілінде» сайысатыны, Төлегенді өлтіретін жерде ешқандай суық қару жұмсамай, ширатылған қызыл түсті лентамен көрермен көз алдында Төлегеннің кеудедегі «жанын суырып алуы» сәтті табылған ұтымды көріністер. Театрдың берер эстетикалық күш‑қуаты да осындай сәтті табылған мизансценаны иінін қандыра орындай алған актерлар ойынында болса керек», - деп театртанушы А.Мұқан қойылымдағы режиссерлік тапқыр шешімдерге баға береді [21 б. 84].

«Қыз Жібек» мюзиклінің жаңашылдығы мен театр өнеріндегі орны жайлы өнертану кандидаты Т. Жаманқұлов төмендегідей пікірін білдірген: «Б.Атабаевтың «Қыз Жібек» мюзиклін классикаға басқаша көзбен қарау, классикаға еркін келу деп түсінемін. Баяғы канондарға табынып қалмай, ескі рамкалардан шыға отырып, суреткерлік қиялды шарықтатып көрсеткен. Қабылдауға болады. Консерваторлар қабылдамауы да мүмкін. Классикалық тұрғыдағы опера театрындағы «Қыз Жібекті» де қабылдаймын. Екеуі екі бөлек талғамның, екі бөлек режиссерлік шешімнің ісі. Б.Атабаев ұлттық салт-дәстүрді сақтай отырып, Қыз-Жібекке қарапайым бүрмелі көйлек, камзол кигізіп қойған, Қыз-Жібектің психологиясын бүгінгі жастардың психологиясына жақындатуға тырысқан. Тек жарқ-жұрқ еткен музейлік нәрселер мүлде жоқ. Себебі, ол - Жібектің ішкі жан дүниесін көрсетуді мақсат тұтқан. Ол мақсатына жетті. Біз осылай қазақ екенімізді сырға, алқа, киіммен емес, ішкі тәрбие, жан дүниемізбен көрсетуіміз керек» [22 б. 5].

Е.Ілиясов бейнелеген Бекежан – Б.Атабаев қойылымының протогонисті. «Режиссер қазір Бекежандардың заманы екенін тура ұқтыра алды. Спектакльде Төлегенге қарағанда Бекежан алдыңғы кезекке көтерілген. Сахнадағы оқиғалар легі тек Бекежан мінезін терең ашуға бағытталған. Жібек пен Төлеген осы бейнені күшейту үшін әрекет жасап жүргендей әсер қалдырады» [2, б. 471], - деген пікірді қолдаймыз.

Қойылымдағы Бекежан бейнесінің арқалаған жүгі мен мәні туралы театртанушы А.Мұқанның да көзқарасы осыған саяды: «Бүгінгі қойылымдарды өскелең ұрпақтың сана-сезіміне, түсінік-деңгейіне сай етіп, за­манауи етіп көрсету басты міндетіміз. Мысалы, «Қыз Жібектегі» Бекежан – жақын жолдасына зұлымдық істеген, сатқын адам. Ондай екіжүзділер қазірде жоқ емес – бар. Мысалы, қоюшы-режиссер дәл осы жағын айшықтап, насихаттауы мүмкін. «Абайла, сақтан!» деген ниетпен. [23, б. 6].

Ал, қойылымдағы Қ.Қожабаев пен Л.Асановалар сомдаған Төлеген мен Жібек көне заманның өкілдері емес, бүгінгі күннің жастары секілді кейіпте өнер көрсетеді. Бір-біріне деген ыстық ықыластары мен жалын атқан махаббат сезімдері, күйініші мен сүйініші мейілінше нанымды шыққан. Әсіресе, Қ.Қожабаевтың сезімге толы тенор дауысы, Жібек алдындағы ізеттілігі, сүйкімді көркі – Төлеген бейнесіне лирикалық сипат берген.

Жалпы Б.Атабаевтың «Қыз Жібек» қойылымын жаңаша оқуын театр мамандары мен көрермен жылы қабылдады. «Болату Атабаеву удалось создать спектакль, современный по форме, но вневременной по содержанию. И это – большая удача для художника, каковым, несомненно, является большой режиссёр Болат Атабаев» деп қаламгер А.Омарова да көпшіліктің ойын білдіреді [24]. 

Режиссер Қуандық Қасымов «Қыз Жібектің» жанрлық сипатын саун-драма бағытында тың режиссерлік шешімдермен тұжырымдап, Жамбыл облыстық қазақ драма театрында сахналады. Нәтижесінде, Қыз Жібек пен Төлеген тағдырының арқау етіп, сазды драмадағы ең негізгі сюжеттік желісін ғана сүзіп алған режиссер жұмысы, Қазақстандағы бірден-бір камералық қойылым саналды. Төлеген мен Жібектің алғашқы кездесуі, Бекежанның қызғаныштан жасаған іс-әрекеттері, Төлегеннің өлімі - осының бәрін режиссер тоғыз орындаушыны қатыстыра отырып, небәрі қырық бес минутқа сыйғызған.

Спектакльдің көркемдік шешіміндегі негізгі ойды бимен, пластикамен, музыка ырғағымен беруге күш салған. Тамырын өте ерте замандардан алып бүгінге жеткен «Қара жорға» халық биін пайдалануы арқылы, ұлттық мәдени құндылықтардың келбетін паш етеді. Этномузыканың кәсіби хас шебері, композитор Е.Құсайынов қойылымды әуенмен әрлей отырып, сахна төрінде көне заманнан келе жатқан жетіген, сыбызғы, сырнай, шаңқобыз аспаптарының ойналуы да, ұлттық музыкалық жәдігерлерімізге деген көрермендер қызығушылығы мен эстетикалық танымын оятады. Ал кейіпкерлер киінген сахналық костюмдерде элементтер сақталған. Ұлттық киімдерде этнографиялық ерекшеліктер толығымен қамтылмаса да, үлгілері бар.

Қойылымның сценографиялық шешімін талдар болсақ: «Қыз Жібекте» шымылдыққа айналып тұрған сәукеленің етегі Жібек кигенде желпілдеген желекке айналады. Бірыңғай көгілдір түсті, биге де, актерлердің қимыл‑қозғалысына икемді, ұлттық нақышты да, еуропалық үлгіні де еске түсіретін киімдер бірден өзіне тартады. Реквизиттердің басты бөлігін құрайтын қолшатырлар көпшілік сахнасының көмегімен бірде көшіп бара жатқан керуенді кейіптесе, енді бірде бүкіл бір ауылды суреттейтін киіз үй қалпында тұрады. Ал, Төлеген қаза тапқаннан кейін, әлгі қолшатырлар жабылып, олар да аза тұтады. Көпшілік сахнасының орындауындағы өсек-аяң да өзгеше сахналық формада баяндалады» [18].

Нәтижесінде жаңашыл қойылым тәжірибелік-ізденістен туған өзгеше қойылым ретінде заманауи өнер үдерісінде өмір сүруге құқылы екендігін дәлелдеді.

С.Қамиевтің режиссурасымен «Қыз Жібек» қойылымы сазды трагедия жанрында Астанадағы Қ.Қуанышбаев атындағы академиялық музыкалық қазақ драма театрында сахналанды. Бұл - оның жаңа мамандығын бекітетін дипломдық жұмысы, әрі жаңа мамандыққа бет бұрудағы алғашқы қадамынан туған дебюттік қойылымы.

Қойылым режиссері С.Қамиевпен спектакль хақында ой бөліскенімізде, ол: «Қыз Жібек» туындысын сахналаудағы басты ұстанған мақсатым – Жібектің бейнесі арқылы қазақ қызына тән әдемілікті, көркемділікті ашу. Қазіргі кезде қазақ қызының кескіні бұлыңғырланып, өзінің түп-тамырынан алшақтап, ата-бабамыздың дәстүрлі дініне, отбасылық тәрбиесіне әсер етіп жатқан әртүрлі күштердің жетегінде кетпей, салт-дәстүр мен тәрбиеге бай ұлтымыздың болмысын көрсетуді мұрат тұттым. Бүгінгі біздің қоғамда да әрбір қыз өзінің ата-тегіне, өзіне дейін өмір кешкен апаларын үлгі тұта отырып, болашақ қазақ ұлтының анасына, әжесіне, үлгі тұтар бейнеге айналса деген тілек, мақсат болды. Өткенді қастерлеу арқылы, болашағымызды баянды етеміз - деп, халық даналығында айтылғандай «Қыз Жібек» - кешегі, бүгінгі, ертеңгі қазақ қызының түп – тамыры, алтын қазығы. Қыз Жібектің бойында қазақ аруының, анасының, асыл әжесінің ұлттық болмысы, шоқ жиынтығы сақталған», – деді.

Төлеген бейнесін сомдаған Ж.Ербота мен О.Жақыпбековтің ойындарында жас жігітке тән албырттық бар. Ал, Бекежанды ойнаған актер Е.Нұрымбеттің жылпостығы мен қорқаулығы, А.Қапаевтың өзіне деген шектен тыс сенімі білініп тұрды. Жоғарыда аталған кейіпкерлердің ойыны туралы өнертанушы Ө.Ахмет: «...Төлеген әдет-ғұрып ережелерінен шыға алмай, қол аяғы жіпсіз байланып, қарадан қарап қысылып жүретін адам сияқты да, Бекежан ойына не алса, көңілі не қаласа, соның жолында әдет-ғұрып, инабат деген шарттылықтарды аттап өте беретін жан, дамуға, жаңаруға бейім іс-әрекеттің адамы ма деген ойға жетелейді. Кинода да, спектакльде де Бекежан бейнесінің тартымды да бедерлі сомдалатыны содан болар. Әлде бабаларымыздың шешуін кейінгі ұрпағына қалдырған бұл бір күрделі жұмбағы ма екен?» [25], – деп өз ойын сұрақпен аяқтайды.

Жаңашылдыққа жақын жас режиссердің, қойылымды сахналау кезінде ұлттық құндылықтар негізінен ауытқымауға деген шығармашылық талабы сүйсіндіреді.

Қыз Жібек - қазақ қызының эталоны. Осы орайда режиссурадағы аға буын, орта буын, жас буын өкілдерінің қойылымдағы сахналаудағы ең негізгі мақсаттары – ұлттық рухани құндылықтарды насихаттау, махаббат пен адалдықты дәріптеу, «ұлылық», «мәңгілік» секілді ұғымдардың тереңіне бойлату екендігіне көз жеткіздік.

Әрине, формалық жағынан, режиссерлік шешімдер жағынан, тамырын халық эпосынан алатын «Қыз Жібек» сазды драмасына жаңашылдық сипат берген. Әйтсе де, қазіргі клиптік ойлау санасы билеген заманындағы жас ұрпаққа, Қыз Жібек пен Төлегеннің жасампаз бейнесін жан-жақты ашып, көрсетіп және жиырма бірінші ғасырдағы өміршең бейнелер ретінде насихаттауы – режиссурадағы басты жетістік болып есептеледі.

Түркі дүниесіне мәлім қазақ халық дастандарының бірі «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» да режиссерлеріміздің назарынан тыс қалмай бірнеше театрларымыздың сахнасында түрлі режиссерлік интерпретациямен қойылған болатын.

М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрының сахнасына Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясын Қ.Сүгірбеков «Махаббат дастаны» деген атаумен сахналады. Өзіндік режиссерлік қолтаңбасы қалыптасқан Қ.Сүгірбеков қойылымды ұзақ уақыт ой елегінен өткізіп, жырдың 12 нұсқасын оқып, тіпті ұйғыр, алтай тілдеріндегі нұсқаларымен салыстыра зерттеп, өскелең ұрпақтың сана-сезімін оятуды мақсат етіп, жоспарлы түрде әрекет етті.

Қойылым «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1500 жылдығы мен Ғ.Мүсіреповтің 100 жылдығы қатар келген тұста сахналаған болатын. Пьесаның прологы мен эпилогын ақын Маралтай Райымбекұлы жазды. Осылайша режиссер тарихи толғамды өз көзқарасы бойынша жарыққа шығаруды жөн көрді. Қарапайым сахнаны безендіруден бастап, әртістердің киім үлгілері, олардың бір-бірімен өзара диалогқа түсуі барлығы басқаша көрініс тауып отырды.

Бұл туралы режиссер Қ.Сүгірбеков бір сұхбатында: «Сонымен, спектакльді тек махаббат жыры емес, түркі әлемі, түркі дүниесі, түркі руханияты бөлінбеген тұстан бастайын, түркі бірлігі заманынан бастайын деген шешімге тоқтадым. Сөйте тұра, сол түркі халықтарының іргесі жарылмаған кездің өзінде, түркі жұрттары арасындағы қазақ қызының өрлігі мен еркіндігін Баянның өн бойына дарытуды мақсат еттім» [26], – деп спектакль қоюдағы мақсатымен бөліскен еді.

Алайда, спектакль сыншы Б.Құндақбайұлынан біраз сын ескертпелер естіді: «...пьесаның ішкі көркемдік мазмұн қасиетіне терең үңілгеннен гөрі сыртқы үлгі - форма қуып кететіні кейде мазмұнды нәтижеге жеткізе алмай жүр. Аты өзгерген қойылымға дастанның негізімен келдім дегенімен де Ғ.Мүсіреповке қиянат жасаған. Ең сорақысы Мүсірепов мәтінін қысқартып, ақын Маралтай Райымбекұлына тұтас пролог жаздыртып сахнада соны ойнауы. Осылай кете берсек, бірер он жылдың ішінде ұлттық классикамыздан жұрнақ та қалмас» [27,б. 320], – деп қойылымның режиссурасын неліктен қабылдамағанын ашық айтқан.

Театртанушы Б.Құндақбайұлының айтқан сын ескертпелері өте орынды деп есептейміз. Себебі, авторы бар пьесаны режиссердің өзгертуге құқығы жоқ. Егер режиссер эксперимент жасағысы келсе, бастан аяқ басқа драматургке жаздырып шығу керек еді.

Алайда режиссер бұл ойымыз туралы келесідей пікір білдірді: «Менің режиссерлік жаңа шешім қабылдауыма мына ой себеп болды. Қандай да бір дәуірде катаклизм жайлаған заманда тәңірі жаратқан өзі біліп, жер бетіне өзгеше құбылыс тудыратын әрекет жібереді. Яғни, сондай бір адамзаттың іс-әрекеті санасы тығырыққа тірелген сәтте, адамзатты махаббат, сүйіспеншілік құтқарады, тәңірі сол бір қысылтаяң кезде жерге махаббат жіберіп еді, адамдар сол махаббатты сақтай алмай, қорғай алмай өлтіріп алды. ...Бүгінде де адамзат басына сын кезегі келді. Қарау пиғыл Жантықтар заманы келді. Қатыгез, қорқау Жантық...» [26], – деп, негізгі ойы бүгінгі қоғамда белең алған Жантықтардың дәуренін көрсету екендігін айтқан

Осылайша режиссер қойылымдағы негізгі бір кейіпкер - Жантықты баста назарда ұстай отырып, қоғамдағы орын алған олқылылықтар мен кемшіліктерді көрсетуге ұмтылды, қоғамның шынайы болмысын бүкпесіз көрсете алды. Жантықтың қатал болуына, олардың қаптап кетуіне қоғам кінәлі деген ойын жеткізді. Жантық бейнесін ашудағы ойларын: «Спектакльдегі Жантықтың сыртқы бейнесін режиссер Гетенің «Фауст» трагедиясындағы Мефистофельге ұқсатып алған. Оның басы жып-жылтыр, шеке тамырлары адырайыған, екі көзі шүңірейген, құлақтары қалқайып, жағы суалған. Оған қара көк жарық түсірілген кезде, адам бейнесіндегі шайтан көрінгендей әсер тудырады» [2, б. 480], – деп өз еңбегінде Б.Нұрпейіс бөліскен болатын.

Қойылымдағы Жантық бейнесін актер Дулыға Ақмолда сомдады. Актердің рөлді шығару барысында, Жантықтың болмысын, ішкі әлемін тереңнен зерттегені байқалады. Себебі, өмірлік арманы мен мүддесінің барлығын үйір-үйір жылқымен байланыстырған Жантықтың залым әрекеттерін, сұмпайы қылықтарын оқиға желісіне орай ырғақпен ашады. Ол бастапқы кезде тек Қарабайдың қиналғанда ақыл айтар кеңесшісі болып көрінеді. Кейіннен оқиғалардың орталығына Қозы айналған сәттен бастап, қара басының қамын ғана өзімшіл бейнеге айналады. Жас батыр Қозыдан құтылудың жолдарын ойлап тауып, неше түрлі сұмдық әрекеттерге барады. Рольдің композициялық құрылымын кәсіби тұрғыда игере Дулыға Ақмолданың шеберлігі актер қуатымен жарасым тауып, соның арқасында қара ниетті арам адамның ішкі болмысын өте нәзік берген. Д.Ақмолданың сахна төріндегі актерлік қуаты туралы Жалпы, Дулыға Ақмолда – әлемдік және ұлттық классикалық драматургиядан «бейнелер галереясын» жасаған кәсіби өресі өте биік актер. Қазақстанның актерлік өнеріндегі ерекше тұлға.

Спектакльдегі сұлу, әрі батыр қыз - Баян қазақ халқының өжет қыздарының ең үздік прототипіндей көрінді. Кейіптеуші актрисалар оны тек қана батырлық қырынан емес, нәзік жүректі ару бейнесінде де көрсетуді ұмытпады. Сондықтан да орындаушылардың ойынында лирикалық бояу басымдық танытып отырды. Д.Жүсіптің тамаша пластикасы, айқын сахналық темпераменті, әр сөздің мағынасын ашудағы сөйлеу мәнерлері Баянды ірі сахналық тұлға қатарына көтерген. Әсіресе, Қозымен кездесетін тұсында асыл сезімдерге толы романтика қанат жайды.

Ал, Н.Қарабалинаның Баяны нәзік, шынайы лиризмге толы бейне ретінде сомдалған. Актрисаның сахнадағы кескін-келбеті де, жастығы да кейіпкердің психо-физикалық мүмкіндігін ашуға әсер еткені айқын көрінеді. Актер Ерлан Біләл сомадаған Қозы бейнесінде батылдық сезімі басымдық танытса, Азамат Сатыбалдының Қозысында жас жігітке тән жастық жалын, албыр сезімді байқауға болады. Актер - Қозының дала кезіп кететін кезінде өзінің алдына қойған мақсатына жету жолында тайсалмайтын қасиетке ие екенін бедерлеп көрсете білді.

Халықтық лиро-эпостық жырды арқау еткен қойылымның жаңа интерпретациясы, заманауи трактовкасы театр әртістерінен психо-физикалық жай-күйге түсу үшін, кәсіби дайындықтың биіктігін талап еткен. Сценографиялық шешім бойынша сахнаға ілінген арқандардың бірінен-екіншісіне секіріп, сахналық сайыс пен акробатикалық шеберлік көрсете білуі тиіс. Міне, осындай қажеттіліктер негізінде қойылған, режиссер талабын орындауда жас әртістер көрерменге ерекше әсер сыйлай білді.

«Актерлер құрамы режиссер ұсынған ойын шартын ойдағыдай игеріп кеткен. Бірақ, актерлер режиссер қолындағы марионетка іспетті әсер қалдыратын тұстары да бар. Пьеса мәтінінің қысқарып қалуы, актерлердің кейіпкер ішкі толқыныстарын толыққанды аша алмауына ұрындырған. Соған қарамастан, Қозы Көрпеш пен Баянның (Қозы – Е.Біләлов, Баян – Д.Жүсіп) алғашқы кезесу сәті, олардың жан‑дүниелерінде өтіп жатқан өзгерістерді актерлер тамаша сездіртеді. Дала еркелерінің махаббат отына күйіп, ғашықтық жалынын сезімдік және түйсіктік дәрежеде қабылдауын Қозы-Ерлан мен Баян-Дәрия психологиялық дәлдікпен шебер жеткізген» - деп театртанушы М.Жақсылықова қойылымның актерлік құрамына оң баға білдірген [28, б. 152].

Режиссер шығармашылығына ерекше ден қойып, зерделеген сыншы Ә.Бөпежанова: «Сүгірбеков театры – реализм, романтизм, символизм, сюрреализм, абсуд сынды бағыттарды өз стилінде қорытқан, яғни, тағы қайталағанда, екінші шындықпен жұмыс істейтін театр. «Жалпы адамзаттық мәдени тәжірибе - үлкен құндылық» деп танитын режиссер қажет деп тапса, бұл бағыт-ағымдардың қай-қайсысында еркін жүзеді және үлкен суреткер ретінде оларды өз стилі аясында табиғи түрде шебер үйлестіре-үндестіре алады; сондықтан да оның спектакльдерінің мәдени қуат-кернеуі өте жоғары болып келеді» [29], - деп Қ.Сүгірбеков режиссурасының эстетикасы мен суреткерлік келбетіне толыққанды талдау жасау жасаған.

Сыншы пікірі - «Махаббат дастаны» қойылымының көркемдік құрылымының да кілтін ашып беріп тұр. Себебі, аталмыш қойылымдағы бейнелік шешімдер, сахнадағы ерекше мизансценалар арқылы көрерменді ассосациялық ойлауға жетелеу, ұлттық этнографияның сакральдық тұрғыда керемет көрініс табуы - режиссер Қ.Сүгірбековтің ешкімге ұқсамайтын суреткерлік әлемін ұқтырады.

Талантты режиссердің тынымсыз ізденістен тұратын шығармашылық жолына аға буын өкілдері де үнемі өз ойларын білдіріп отырады. Білікті режиссер, профессор Е.Обаев режиссердің қандай істі қолға алса да, бүгінгі күннің философиялық келбетін жасауға тырысатындығын жоғары бағалады. Сонымен қоса, драматургиялық тұрғыда біраз салмақ салатын туындыларды да сахнаға ыңғайлаудың шебері екендігін айтып отырады.

Ал, драматург Қ.Ысқақ: «Әкемтеатрдың сахнасында жаңадан қойылғалы отырған Қайрат Сүгірбековтың «Махаббат дастаны» режиссердің өзінше қолтаңбасын танытады. Қайрат - Болат Атабаев сияқты өзінің режиссерлік фантазиясы, импровизаторлығы бар әдеттерінше, туындының мизансценасын жасайды да, ситуацияның кейбір тұстарын өзгертіп, содан кейін барып автормен ақылдасатын. Оның көне туындыларды жаңғыртып, жаңартып отыратыны - Болат Атабаевтан қалған мектеп» [26], - деп режиссердің өзгелер салған жолды қайталамай, тыңнан сүрлеу соғуға талпынысын, Б.Атабаевтың режиссерлік мектебімен сабақтастығын қолдайтынын білдірді.

Жалпы қазіргі әлемдік театр үдерісінде өздеріне тән қолтаңбасымен танылып, жаңашылдық бағытта ерекше ізденетін, режиссурадағы эстетикалық әлемі, суреткерлік болмысы - сабақтас, рухтас режиссерлерді атауға болады. Мысалы, К.Серебренников пен А.Херманис, С.Женовач пен Ю.Бутусов, М.Тальхаймер мен А.Жолдак, Л.Бонди мен Л.Персеваль, О.Коршуновас пен Э.Нэкрошюс, Т.Остермайер мен К.Варликовский секілді кәсіби сахнагерлер – заманауи театрдың келбетін қалыптастырып, жаңашылдық бағытындағы ізденістерімен режиссураға бетбұрыс, құрылымдық ойлау жүйесін әкелді.

Сондықтан Қ.Сүгірбеков пен Б.Атабаев режиссерлік ізденістерінен де сабақтастық сезіледі. Театртанушылар мен сыншылар тарапынан айтылған түрлі пікірлерге қарамастан «Махаббат дастаны» қойылымы театр сахнасында ұзақ жылдарға тұрақтады. М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық театрының облыстардағы гастрольдік сапарлары аталмыш спектакльмен ашылып көрермендердің зор ықыласына бөленсе, тіпті халықаралық театр фестивальдерін де топ жарып сарапшылар алқасының оң бағасын алды. Мұның өзі - қойылымдағы режиссерлік интерпретация жасау ізденісінің дұрыстығын, классикалық дүниеге жаңа қадам басу, заманауи тыныс беру ниетінің көрермендер мен театртанушылар тарапынан қолдау тапқанын байқау қиын емес.

2001 жылы Жамбыл облыстық қазақ драма театрында режиссер Қуандық Қасымов сахналаған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясы өнер ұжымының 65 жылдық мерейтойына арналып қойылды. Режиссер қойылымдағы негізгі екпінді Жантық бейнесіне түсірген. Оқиға желісі мен легі, қойылымдағы барлық зұлымдықтың шығу өзегі осы бейнемен бірге өрбіп, спектакль финалын да Жантықтың тікелей қатысуымен аяқталады.

Классикалық бейнелерді сомдаудағы дебюттік қадамдары болса да, театрдың жас артистері Қозы роліндегі Ақылдос Тәжиев пен Баян роліндегі Қарлығаш Сапарғалиеваның ойындары режиссер көтерген идеямен, мақсатпен үйлесім тапқан. Жүректері мейірімге толы Қозы - А.Тәжиев пен Баян - Қ.Сапарғалиеваның шынайы махаббаты, Қодар - С.Мұқышевтің іс-әрекеті, Қарабай - А.Сәтібеков пен Ж.Әйтпенбетовтің байлыққұмарлығы мен сараңдығы секілді әрекеттердің барлығы Жантықтың араласуымен, соның әзәзіл амал-айласымен, бар істі тындырып таратуымен тығыз байланысты болып, алдыңғы планға шыққан.

Режиссер Қ.Қасымов қазіргі уақыт пен тарихтың байланысын нысана етіп, бүгінде арам пиғылды, пасық мінезді, іші толған зұлым Жантықтың бейнесін жасап шығаруды нысана еткен. сонау көне заманнан бері Жантықтардың арам пиғылы мен пасық мінезінің арқасында өмір сүрген зұлымдық әлі күнге дейін өз ықпалын күшейтпесе бәсеңдемегенін ескертеді. «Адам баласы жер бетінде өмір сүріп тұрғанда жамандық атаулы құрып бітпейді» деген тәмсілді көрерменге ұсынады.

Спектакльдің қоюшы-суретшісі Рахат Сапаралиеваның көркемдің қиялынан туған сценографиялық шешім, декорация, костюмдер, жарық беру, режиссер құрған ерекше мизансценалар, музыкамен әрлеу секілді компаненттердің барлығы осы идея аясына шоғырланған. Қазіргі уақытта адамзат өркениеті салтанат құрған кезеңде де, Жантық типтес адамдардың бар екендігі өкініш пен үрей сезімін тудырады. Режиссер өмірдің мұндай трагедиялық болмысын суреткер ретінде айтулы зеректікпен бейнелеуді мақсат тұтқан.

Тәуелсіздік алған кезеңге дейін, Кеңестік театр құрылымының ықпалымен қазақ театрлары аталмыш спектакльде тек қана Қозы мен Баянның шынайы да қайғылы махаббатын, мәңгі өлмес сезімін ту етсе, Қ.Қасымов режиссурасының жаңалығы - Жантықтың бейнесі арқылы адамзатқа қауіп төндіретін қатыгездіктің, екіжүзіділіктің терең сырын ашып, спектакльге әлеуметтік мән мен екпін беріп, классикалық туындыға тыңнан түрен салды. Режиссер қойылымның финалын мүлдем өзгеше шешіп, көрермен санасына сілкініс жасай білді.

Қ.Қасымов режиссерлік батыл ізденістерінің арқасында қойылымға бүгінгілік сипат беріп, суреткерлік ұстанымдары негізінде көрерменді философиялық таным мен ой әлеміне жетелейді.

2002 жылы Ж.Шанин атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық музыкалық драма театрының көркемдік жетекшісі Е.Оразымбетов қойған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» спектаклі де өзгеше режиссерлік көзқарасы мен көркемдік сахналық тілімен ерекшеленді. Театр сыншысы, профессор Ә.Сығай: «спектакльдегі толассыз қозғалыс үстіндегі кең тынысты, режиссердің кісіні елең еткізетін эффектіні ұйымдастырудағы шеберлігін, әсіресе, сазды әуенді, актерлік және режиссерлік трюктарды пайдаланудағы ептілігін үлкен ерекшелік», - деп ерекше атап, кәсіби баға берді [30, б. 249].

Сыншының мұндай жоғары пікірі арқылы режиссердің актерлермен роль бойныша тың көзқараста жұмыс жасап, кейіпкерлерге жаңаша трактовка жасай отырып, шығармашлық тұрғыда ізденіс жұмыстарын жүргізгенін көреміз.

Астана қаласындағы Жастар театрында белгілі режиссер Нұрқанат Жақыпбай Қазақстан режиссурасының тарихында тұңғыш рет мюзикл бағытында «Қозы мен Баян» атауымен сахналады. Режиссер қойылымға жаңа дем беріп, жаңаша трактовкада жүзеге асырды. Ол мұрағаттарды ақтарып, Абай мен Ш.Уәлиханов жазбаларында сақталған эпостық жұрнақтардың басын біріктіріп, поэтикалық тілдегі сазды спектакльді жасап шықты. Премьерадан кейін бұқаралық ақпарат құралдарында қойылымның ұтқан, ұтылған тұстары туралы бірнеше мәрте талқыланды.

Қойылымдағы кейіпкерлерді сомдаушы актерлер вокал, хореография, сөз өнері, акробатика секілді синтездік бағытта орындаушылық шеберлігін көрсетіп, әр қырларынан таныла білді. Актер Дәурен Серғазин сомдаған Қозы бейнесі аңғал, сезімге адал, өмірге ғашық қасиеттерімен көрермендерін баураса, Ақкенже Әлімжанның Баяны еркекшоралау кейіптегі өжет қыз болумен қатар, Қозыға ғашық ішкі нәзіктігі мен сұлулығы қатар үйлесім тапқан Баян бейнесінде көрінді.

Жантық пен Қодар роліндегі Ж.Батай мен Б.Хаджибаев та өз кейіпкерлерінің бойындағы мінездер мен жаман қасиеттерді көрсету арқылы, қазіргі күнге дейін ортамызда өмір сүріп жүрген көптеген пенделердің болмысын көз алдымызға әкеліп, өздері сомдаған бейнелерге бүгінгілік сипат берді.

«Қойылым жанры мюзикл болғандықтан, оның музыкалық көркемделуіне, әннің мәтініне және сахнада әр сөздің анық айтылуына режиссер көп мән берген. Пластикалық қимыл‑әрекеттер, музыка, жарық, барлығы да спектакльдің мақсат‑мұддесін, идеясын ашуды көздеді», - деп баға берген театртанушы Б.Нұрпейіс, режиссердің шығармашылық жетістігіне ерекше тоқталады [2 б. 478].

Спектакльдің көркемдік деңгейін биіктеткен жетістіктердің бірі суретші мен режиссердің шығармашылық тандемі арқылы туындаған сахналық декорацияның сәтті шығуын ерекше атауға болады. Бұл туралы өнертану докторы, профессор Б.Нұрпейіс өз мақаласында: «Режиссер жас суретші Ерлан Тұяқовпен бірлесе отырып, спектакльдің қайталанбас бейнесін жасаған. Шымылдық ашылған кезде сары алқапқа бөленген дала мен төбеден түсірілген жем дорбалар және сахна ортасындағы мама ағаш көшпенді елдің тұрмыс‑тіршілігінен бірден мағлұмат береді. Спектакль оқиғаының өрбуіне сай жем дорбаларға жан бітіп мыңғырған жылқыларға, ал спектакль соңында Қозы мен Баянға тұрғызылған мазардың тасына айналып кетуі символдық мағынаға ие философиялық шешім. Сол тәрізді ортадағы мама ағаш жылқылар байланатын орынға, бірде жылқыны ұстайтын құрыққа, енді бірде қосқа айналады», - деп тұжырым жасады [32].

ХХІ-ші ғасырда да, біз есімін қазақ драматургиясының «алыптар шоғыры» деп атап отырған, заңғар дра­матург М.Әуезовтің кестелі тілін бұз­бай, жас көрермендердің рухани әле­міне сіңіру, классикалық шығармаларды қа­зір­гі заманғы трактовкамен сахналаудың фор­­­ма­ла­рын табу – жаңашыл бағытта жұмыс жасайтын режиссерлердің мақсат-мұратына айналды.

Ұлттық театрымыздың кәсіби тұрғыда қалыптасуына өлшеусіз еңбек еткен, тіпті актерлік және режиссерлік өнердің бет-бейнесіне ғылыми тұрғыда бағыт-бағдар берген М.Әуезовтің рухани мұрасы хақында: «Аяғын жаңа ғана басқан сәби-өнердің көшбасында тұрған қаламгер - ұлттық драматургияның жанрлық сипатының қанат жаюы үшін, әлемдік сахна өнерінің заңдылығына жауап бере алатындай кәсіби туындылар жазды. Сонымен бірге, әлемдік драматургияның «Алтын тәжі» Шекспирді қазақша сөйлетті. Сондықтан М.Әуезовтің қаламынан туған қай дүние болмасын, барлығына биіктік пен тереңдік тән. Өмір-өнерге келген жүздеген кейіпкерлер, алуан бейнелер - бұл күнде ұлтымыздың асыл қазынасына айналды», - деген пікіріміз осы ойымыздың дәлелі [33].

Жалпы жиырмасыншы ғасырдың басында рухани кеңістігімізде еуропалық үлгідегі театрдың шығармашылық келбеті мен репертуалық саясатын жүргізуде, батыс пен шығыс мәдениетін терең зерделеген М.Әуезовтің өзі: «Қазақ театр өнері біздің заманымызда басталғанына біз қуаныштымыз. Бірақ сол қуанышпен бірге, біз ірі өнердің келешегі үшін жауапты екендігімізді де ұмытпау керек», - деп, ой сабақтауы тегіннен-тегін емес еді [34].

М.Әуезовтің ұлы суреткерлігін дәлелдейтін дүниесінің бірі, бірегейі – «Қарагөз» трагедиясы, міне сексен жылдан астам уақыт, сахна төрінде ұлттың тағдыры мен болмысын шертіп келеді. Шығарманың сахналық тарихына көз жүгіртсек, 1920 жылы Семейдегі «Ес-Аймақ» труппасының және 1926 жылы Қызылордада ашылған тұңғыш мемлекеттік театрдың сахнасына қойылып, әр кезеңдегі көрермен қауымның қызыға көретін спектакліне айналғаны аян.

Көрнекті театртанушы Б.Құндақбайұлы өзінің зерттеу еңбектерінде, аталмыш пьесаның ұзақ уақыт сахналанбағанының себеп-салдарын терең талдап жазды. «Кеңестік идеологияның қаһарына ұшыраған «Қарагөз» трагедиясы 1970-ші жылдарға дейін сахнаға қойылмай келді. Сол жылдардың басында ептеп өзгеріс пен өңдеуге түскен нұсқасының жаңа тарихы басталды. Соның ішінде социалистік реализм талабына жауап беретін екі кейіпкер балықшы шал мен егінші қартты енгізіп, Сырымның соларды пана тұтуы – пьесаның көркемдік сипатына нұсқан келтірумен бірге, ақылға сыймайтын қисынсыз өңдеу болатын» , - деп жазады театртанушы.

Алайда, әділдік салтанат құрып, пьесаның М.Әуезов жазған түпнұсқасымен қазақ сахна өнерінің репертуары толықты. Ал тәуелсіздік алған тұста, ұланғайыр Қазақ елінің түкпір-түкпірінде ашылған талай театрлардың тұсауы «Қарагөз» трагедиясымен кесілді. Сол кезден бүгінгі күнге дейін бұл шығарма еліміздің бүкіл театрларының сахнасында түрлі режиссерлік шешімдермен қойылып келеді. Драматургиялық мәтінін зерттеген әдебиеттанушы‑ғалымдар мен пьесаның сахналық нұсқасына талдау жасаған театртанушылардың ой‑пікірлерін бұл жұмысымызда қайталап тізбектеуді жөн санамадық. Тәуелсіздік жылдары да «Қарагөз» трагедиясына жаңаша үн беріп, өзіндік қолтаңбамен келген режиссерлар аз болмады.

Солардың ішінде қызықты режиссерлік интерпретациясымен жұртшылықты елең еткізген қойылымдар – М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрының сахнасында қойған Б.Атабаевтың «Қарагөзі» мен Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрындағы Т.Теменовтың «Айқарагөзі» - ұлттық театр өнерін дүр сілкіндірді.

Әлемдік драматургиядағы ең озық шығармалармен иық теңістіре алатын М.Әуезовтің «Қарагөз» трагедиясының әдеби стилі мен көркемдік ерекшеліктері, автор тілі мен туындының қойылу тарихы туралы Ә.Тәжібаев, Р.Нұр­ғалиев, Б.Құндақбаев, Т.Жұртбай, Б.Нұрпейіс сынды әдебиеттанушылар мен театртанушылар өздерінің ғылыми еңбектерінде зерттеу жүргізген.

Дегенмен де аталмыш қойылымды бірнеше мәрте көріп, тіпті пьесаны үстел маңында талдау мен сахналану үдерісіне куә болғандықтан, ой елегінен өткізген менің пікірім: «Жазушының әу бастан-ақ пьесаның негізгі темірқазығына Мөржанды әкелуінде, суреткердің ұлылығы жатыр. Себебі, Мөржан – қатал бола тұра парасатты, өктем бола тұра текті, сан қатпарлы типтік бейне. Қарагөз бен Ақбала сахнасының мақсаты да айқын. Сырым жалғыз келіп Қарагөзбен сырласу сәтінде, Мөржан бастаған ел оқиғаға араласады. Сырымға Қарагөзге қол жеткізу өте қиындап, ел анасы Мөржанның ашық қарсылығына Наршаның белсенділігі қосылады. Оқиғалар легі трагедияда да өте нанымды, дәл, өткір суреттеледі. Басы артық ештеңе жоқ. Сырым салдың жолына тосқауыл қойылып, Қарагөз жынданады. Жағдайы ауырлай түскен Қарагөздің жындану үдерісінен бастап өлгенге дейінгі жай күйі трагедияның – басты оқиғасы болып табылады. «Сырым, ән салшы. Әже! Шынжыр! Орман! Жібек шапан» секілді сөздерді үзіп-үзіп айту, М.Әуезов драматургиясындағы сөз астарын ашу, қала берді сыртқы физикалық әрекет пен ішкі психологиялық жай-күйді ұштастыру – орындаушылар үшін кәсіби шеберлікті, биік артистизмді талап етеді. Қарагөз бейнесі - тұтас бір әлем.

Белгілі реформатор Вл.Немирович-Данченконың «Бүгін. Дәл қазір. Осы жерде» деген атақты принципін еске алсақ, «Қарагөз» - бүгінгі таңда өзектілігін жоғалтпаған өміршең дүние ретінде, қазіргі қазақ қоғамының өткір мәселелерін дөп басатын шығарма. Дәстүрге қарсы күресетін «Сырымдар», оған қарсы шығатын «Наршалар», өз сезіміне өзі тұншыққан «Қарагөздер» ортамызда әлі бар», - деген тұжырымға саяды [33].

Еліміздің театрларында әр жылдары Ж.Шанин, Қ.Жандарбеков, А.Тоқпанов, А.Мадиевский, Ә.Мәмбетов, Е.Обаев, Ж.Хаджиев, Б.Атабаев сынды саңлақ режиссерлер «Қарагөз» трагедиясын заманауи көркемдік үрдістердің талабына сәйкес, әртүрлі эстетикалық ұстанымда сахналады.

Десек те, көркемдік шоқтығы үш қойылымды солардың арасынан ерекше атап өтуге тиіспіз. Біріншісі - М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрында, кейін Астана қаласындағы Қ.Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық драма театрының сахнасында Әзірбайжан Мәмбетовтің режиссурасымен қойылды. Екіншісі - С.Қожамқұлов атындағы Жезқазған қазақ музыкалық драма театрында классикалық драматургияға жаңа көркемдік келбет беріп, тәжірибелік тың ізденістермен 90-шы жылдардың ортасында сахналаған Жанат Хаджиевтің қойылымы. Өнертану докторлары Б.Құндақбайұлы мен Б.Нұрпейіс терең талдау жасаған, Ж.Хаджиевтің спектакліне жаңашылдық компоненттері мен батыл режиссерлік ой-тұжырымдар тән. Үшіншісі - М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық театр сахнасында режиссер Болат Атабаев қойған «Қарагөз» - қазіргі театр өнерінің үрдістеріне жауап беретін жаңашыл көзқарастан туған қойылым ретінде театр сыншылары мен көрермендердің оң бағасын алды. Өнердің эстетикалық, танымдық, эверестикалық, коммуникативтік, тәрбиелік функцияларын негізге ала отырып, Б.Атабаев ұлттық классикалық туындыға жаңаша үн, заманауи тіл бітірді.

Ата-анадан ерте айырылып, қатал әженің тәрбиесін көріп өскен Қарагөздің қасіретті тағдыры жүрегіңді тебірентіп, халық дәстүріне қайшы келсе де Сырымға деген асыл махаббатының қасіретпен аяқталуы жанарыңа еріксіз жас үйіртеді. Арманына асық, Сырымға шексіз іңкәр Қарагөздің кейбір қылықтарын Мөржанмен бірге сөгіп, тілдеп отырып аяйсың. Көрерменді әртүрлі күйге түсірген М.Әуезов суреткерлігінің құдіреті сол - әйел жанының ішкі нәзік иірімдерін терең аша білуінде жатыр. Ендеше Қарагөз бейнесін сомдайтын актрисалардың бойынан психофизикалық мектептің актерлік элементтер шоғыры молынан табылуы тиіс. Себебі, трагедияның шырқауы биік іспеттес Қарагөзде, сахнада өтірік қасірет шегу мен жалған азап кешу арқылы бейне сомдау абырой әкелмейді.

Қарагөз бейнесінің алғашқы орындаушысы З.Атабаева, одан кейініректегі З.Шәріпова ойындары қазақ театрының тарихына алтын әріптермен жазылып қалғандықтан, режиссура мен актерлік өнердегі сабақтастық үдерісі үшін жарқын үлгі. Спектакльге тірек болар театр әдістемесінде М.Чехов қалыптастырған «материалдық, эфирлік, астральдық» секілді үштаған бар. Б.Атабаев режиссурасымен қойылған «Қарагөз» трагедиясы, театртанушылық өлшеммен алсақ астральдық деңгейге көтеріп, рациональдық театр элементтерін молынан қолдана отырып көрермендердің санасына сілкініс жасаған.

Актриса Ғазиза Әбдінәбиева ойыны ешкімге ұқсамайтын, актерлік өзіндік қолтаңбасымен дара шықты. Оның сахналық болмыс-бітімінен қолындағы билігіне мығым, айтқанынан қайтпайтын, төңірегін ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстайтын билік иесін көреміз. Актриса орындаушылығының өн бойынан ішкі жай күйдің сыртқы болмысын беретін «психолгиялық ым-ишара» молынан кездеседі. Мөржан бейнесін сахналау барысында режиссер Б.Атабаев пен актриса Ғазиза Әбдінәбиева шығармашылық тандем құра білген.

Бұл жерде режиссер Б.Атабаевтың драматург М.Әуезов трагедиясындағы уақыт бен көркем бейне мәселесін жіті сараптап, кейіпкерлер өмір сүрген қоғамдық және саяси кезеңнің болмыс-бітімін қазіргі уақытпен шебер үндестіре білгенін атап өтуге тиіспіз. Біздің зерделеуімізше: «М.Әуезовтің осынау ұлы дүниесі кеңестік реализмнің шеңберінен шығып, дәлірек айтсақ сол жиырмасыншы ғасыр басындағы таптық, төңкерістік көзқарастың деңгейінен шығып, биік адами мақсат-мұраттарды, ұлттық рухани болмысты өте терең бейнелеген.

Әрине, трагедияға автор - махаббат еркіндігін аңсаған Сырым мен Қарагөздің іштей тасып шыққан махаббатын сезімін арқау етеді. Махаббат тұтанатын жерде қызғаныштың жарыса тұтанатыны белгілі. Нарша – сол өз махаббатын, жігіттік намысын қорғайтын жан. Осы арада айтатын бір мәселе бар. Кеңестік реализм санамызға сіңірген бір кереғар ұғым бар. Сырым мен Қарагөзді жағымды, ал Нарша, Мөржандарды жағымсыз кейіпкер ретінде оқытып келді. Тіпті жасыратын несі бар, жас ұрпақтың санасына «Мөржан – ескіліктің қалдығы» дегенді ұғымды да сіңіріп келді. Әуезовтің ғұламалығы сол, ол өз заманынан, уақыт пен қоғамның тапсырамасынан биік, осынау трагедияның екінші планын, биік философиялық дүниетаным арқылы ашқан. Ұлттық құндылықтарды, астарлы оймен, терең суреткерлікпен жазып кеткенін» театртанушылық көзқарастан туған ой [33].

Әлемдік сахна өнері кеңістігінде эпикалық театрдың жүйесін жасаған Бертольт Брехт заманауи неміс драматургиясын жаза отырып, оның әлеуметтік театрға айналуы жолында реформа жасады. Бұл орайда М.Әуезовтің де пьесалары әлеуметтік театр жүгін көтеретін ойлы туындылар қатарында екендігі шындық.

Қарагөзді сомдаған жас актриса Аида Жантілеуова музыкалық спектакль кейіпкерлеріне лайық әрекет жасайды. Диалогтан әнге, одан биге ауысуы, хорға қосылуы бір көңіл‑күйден екінші бір көңіл‑күйге көшуі де жүйелі. Сол сияқты Гүлжамал Қазақбаеваның да сахналық ізденістерінде дәлділікті, роль суретінің өткірлігін қалайтын актриса, сөзді анық айту, астарын ашу сияқты қасиеттер тән. Мөржан ролінде актриса шеберлігінің осы белгі‑сипаттары бар ерекшелігімен ашылған.

Сонымен қатар, Сырым – Дархан Сүлейменов, Нарша – Мұхит Шынтаев өз кейіпкерлерінің ішкі дүниесіне терең үңіліп, олардың ғашық жүректерінің толғанысын, жастық өмірінің мағынасы мен қайшылығын ашуға күш салған.

Нәтижесінде, қойылымның басты көрермені саналған Мұрат Мұхтарұлы Әуезов: «Егер автор тірі болса оған сөзсіз ұнар еді!» [39], – деп пікір білдірді. Режиссер Т.Теменовтың «Айқаракөз» қойылымындағы актерлік табыстармен бірге, музыкалық жанрдағы би мен хордың, сөз бен әннің, әуеннің бір арнада тұтастық табуы – балалар мен жасөспірімдер театрының табысы деуге болады.

«Қазақ театрларының барлық даму белестерінде шешуші роль атқарған М.Әуезовтің «Қаракөз» трагедиясы - ұлттық драматургияның классикалық үлгісі. Ол репертуардан түспей, театрлардың шығармашылық даму жолдарын анықтап келеді. Және әр ұжым бұл трагедияны әр кезеңнің талап‑талғамына қарай қайталап сахнаға шығарып отыр. Бұл жолдағы ізденіс, эксперимент әлі жүре бермек. Әлемдік классикалық шығарманың деңгейіне көтерілген трагедияның барлық көркемдік ерекшеліктерін театрлар әлі сарқып болған жоқ, оның терең идеялық‑көркемдік мазмұны сахналық тың ой‑тұжырымды тілейді», – деп Бағыбек Құндақбайұлы айтқандай, классикалық шығармаларды бүгінгі таңда әр режиссер өзінше қоюға тырысады [40, б. 137-138].

Ғасырға жуық тарихы бар М.Әуезов театрының сахнасында Абай тақырыбы бірнеше мәрте қойылған болатын. Алғаш рет тұңғыш кәсіби режиссер А.Тоқпановтың жетекшілігімен жарық көрген Абай өмірі бостандыққа толы демократиялық ұрпақтың келеріне сенген болатын. Ол қойылымда басты кейіпкерлерді Қ.Қуанышбаев – Абай, Ш.Айманов – Керім, Қ.Әділшінов – Жиренше, О.Жұмағұлов – Оразбай, Р.Қойшыбаева – Зейнеп, Ж.Жалмұханбетова – Ажар, М.Сыздықов – Айдарды сомдады.

«Абай» қойылымы арқылы актер Қ.Қуанышбаев өнерінің бағыт-бағдары қалыптасып, тұлғаның дүниетанымын ашудағы шеберлігі көрінгені белгілі.

М.Әуезов атындағы академиялық театрдың сахнасына «Абайдың» жаңа интерпретациясын режиссер Есмұхан Обаев 2010 жылы ұсынды. Ол «Абай» қойылымын мейілінше заманауи жасауға тырысты. Е.Обаев бір сұхбатында: «Мен үшін бұл Абайды үшінші рет сахнадан көруім. Спектакль музыкамен тығыз байланыста өрбиді. Себебі хордың көмегімен бірнеше әндер айтылады. Абайдың музаларын толықтырып отыратын қоршаған орта маңызды рөл атқарады. Кей дәстүрлерге (қалыңмалды көбірек берген байға қызды қалауынын тыс ұзату) қарсы шыққан философтың үлкен адам болып қалыптасуындағы баспалдақтар туралы айтылады. Абай әр адам өлең шығарып, ән айтып және бостандыққа толы өмірде ғашық болып өмір сүруге құқығы бар деп санады. Ол тек қана Гоголь мен Пушкинді оқып, Толстоймен хат алысып қана қойған жоқ, басқа мемлекеттердің құрылымы туралы да ізденді» [41], – деп өз қойылымындағы Абаймен жақынырақ таныстырып өтеді.

Мұнда жаңа заманның, өркениеттің бастауы болған, қоғамдық сананың ілгерілеуіне қызмет еткен Абай болмысы алға шыққан. Қойылымда ұлы ақын шығармашылығының композиторлық қыры да ашыла түседі. Абай ақсүйек бай бола тұра, өзін ыңғайсыз сезінді. Себебі, елі мен жұртының ішіндегі алауыздықты көріп, жер туралы жаңа заң орнатқысы келді. Осылайша жарлы бен байды тең көріп, ортақ жер пайдаланғанын қалады. Оразбай, Тәкежандардың озбырлығы, білім жолын қуған жастардың талайлы тағдыры, араларына алты айдан салып, балаларының көз жұмуы, ақын жанын тұңғиық қасіретке тартады. Жақсы көретін ұлы Мағауияның қырық күндігін беріп өзі де сол тұңғиықтан шыға алмай кетеді.

Абай роліндегі Ерлан Біләлов еліне тыныштық пен бейбіт өмірді, адамзатқа бақытты ғана тілейтін күрескер ақынның бейнесін суреттеген. Дарынды актер Абай бойындағы тамаша адамгершілік қасиеттерді ашып бере алды. Ғасырына бір туар ақынның ішкі көңіл‑күйлерінің алмасуын, сахналық қалыптасу үрдісін актер бар психологиялық толғаныспен шынайы ашуға тырысқан. Актердің байсалды адымдарымен Жиреншеге жақындап, ескі рушыл әдеттің озбырлығына жүрегі қынжылатынын айтуы нанымды шықты. Осы негізгі тартыс көрінісінде Е.Біләлов ақынның психологиялық жағдайын терең зерттегені байқалады.

Абай жанындағы Айдар мен Керімге, Көкпай, Баймағамбет, Зейнепке, Әбіш пен Мағауияға үлкен сеніммен қарайды. Актер осы көріністерде кейіпкерінің қуанышты сезімдерін де жадыраңқы қымыл‑қозғалысымен білдірді. Дегенмен де, ол ақынның үш арысынан айрылғандағы ауыр жан азабын әлі де тереңдетуді қажет етіп тұр. Оның сахнадағы қимыл-әрекеті бір арнада қалып қойғандай әсер берді. Көп көріністе оқиға жағдайына байланысты ішкі көңіл-күйдің өзгеруі сезілмеді.

Д.Ақмолданың Керімі діни білімді әрі ақын, көкірегі ояу, жалынды жас болғанымен де бойында қызғаншақтығы да бар. Оның Айдарға у беретін сахнасындағы тостағанды ұсынып, құшақ айқастыруынан Керімнің жеке басының қамын ғана ойлайтын қайырымсыздығын шеберлікпен көрсетті.

Жиреншені орындаған Б.Тұрыс кейіпкер бейнесін терең түсінген. Оның билік сахнасындағы нақ-нақ сөйлеу мәнері, тыңғылықты тұрған тұрысы, өзіне сенімді отырысы нанымды суреттелген.

Абайдың жары Әйгерім Д.Жүсіп сомдауында ішкі көңіл‑күйлердің алмасуын, сахналық қалыптасу үдерісін нанымды ашқан. Актрисаның сұңғақ бойы келісті, келбетті кейіпкердің сыртқы тұлғасына да жақсы келген. Ал Зейнеп – Р.Хаджиеваның сахналық кескіні кесек шыққан. Ол Зейнепті жастарға ақындық өнерді қасиет тұтушы, мейірімді ел анасы ретінде келістіре орындады.

Әке жолын ардақ тұтқан Абайдың ұлдары Мағауияны – Ж.Байсалбеков, Әбдірахманды – Б.Айтжанов ауру дертіне күйінген жандарды сипаттады. Абайдың революционер орыс досы Долговты – Т.Аралбай, Абайдың даналығы мен өсиетіне тәнті жан ретінде бейнеледі.

Сондай‑ақ, трагедиядағы А.Бектемір (Оразбай), Т.Сағынтаев (Нарымбет), Қ.Тілеуова (Қанікей), О.Қыйқымов (Баймағамбет), Ж.Әміров (Тәкежан), Ж.Толғанбай (Әзімхан), Е.Дайыров (Айдар), Н.Қарабалина (Ажар) өз кейіпкерлерінің сахналық нобайын дұрыс түсінген. Бұл актерлердің сахнада өздерін еркін ұстауы, өз кейіпкерлерінің өмірін жетік білуі, көп ізденуі – бейнелердің сахнада тұтас, көркем шығуына әкелді.  

Қойылым Абайдың «Мен өз өмірімде оған жетпедім, көрмеспін ол күнді. Сол болашақ үшін бір  шөмшектей, бір ғана кірпіштей болса да кесек қалап кетсем арманым жоқ. Сәлем деңдер соларға, сәлем деңдер достарым» деген сөздерімен аяқталауы да көрерменге ой салады. Е.Обаев спектакльде Ғ.Жұбанованың бұрын жазып кеткен музыкалық әуендерін ұтымды қолданумен бірге, Абайдың әндерін орынды қолданған. Соның ішінде «Татьянаның әні» қойылымның лейтмотивіне айналған.

Абай бейнесі облыстық театр сахналарынан да көрініп жатады. Солардың бірін – 2012 жылы Қостанайдағы Ж.Омаров атындағы Қазақ драма театрының сахнасында режиссер Ерсайын Төлеубай қойды. Бұл қойылымда Абайдың қиын-қыстауға толы соңғы күндері, елінің болашағына деген алаңдаушылық сезімі көрсетіледі. Режиссер бұл тақырыпқа Абай қазақ әдебиетіндегі айтулы тұлғалардың бірі болғандықтан, халықтың да қызығушылығын тудырғандықтан барғанын алға тартады. Спектакльдегі басты рөлді Берікхан Түкенов сомдады. Қойылым қызықты сценография мен жарықтың түсу кәсібилігіне қарай ерекшелене білді.

Шығармашылық келбеті өз алдына, адамдық болмысымен жақсы-жаманға оң шешімін беріп, бастысы махаббатты бағалап, адами тыныс-тіршілігі ауыр да соқпақты өмірін сахналау қай шығармашылық тұлға үшін оңайға соқпайтындығы белгілі.

Жоғарыда талданған қойылымдар дәстүрлі сахналауды қайталамай, тыңнан, өзінше ізденіп, бүгінгі күн талабынан келген. Бұл қойылымдар театр ұжымдарының шығармашылық ауқымын кеңейтіп, көркемдік жағынан өскенін тағы да байқатты.

Сондықтан қазіргі әлемдік сахна өнерінде театр құрылымын трансформациялау уақыты кезінде, біздің қазақ режиссурасы да биік деңгейден табылуы тиіс. Ол үшін заңғар драматургтер М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтердің кестелі тілін бұзбай, жас көрермендердің рухани әлеміне сіңдіру, классикалық шығармаларды қазір заманғы трактовкамен сахналаудың формаларын табу – режиссер атаулы үшін басты мақсатқа айналуы керек. Себебі, «Көксерек», «Қаралы сұлу», «Қарагөз» секілді ғажап дүниелер – күллі адамзатқа ортақ туындылар.

«Қазақстанның театр режиссурасындағы сабақтастық пен жаңашылдық үдерісі» атты бірінші бөлімде, соңғы жиырма бес жыл ішінде ұлттық сахна төрінде қойылған классикалық шығармалардың қазақ театрының бүгінгі дамуына үлкен үлес қосудағы ізденістері мен ерекшеліктері сараланды. Тәуелсіздік жылдары қазақ сахнасында жүріп жатқан ұлттық және әлемдік классикалық драматургия әр театрдың шығармашылық мүмкіндігін көрсетумен бірге режиссура мен актерлік өнердің дамуына, тың белестерге шығуына ықпал жасады.

«Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қарагөз» сынды ұлттық классикалық шығармалардағы қаһармандардың эпостық негізін, халықтық ұғымын сақтаумен бірге бүгінгі өмір болмысының талабына сай олардың мінезінен, қимыл‑әрекеттерінен, ой‑армандарынан қарапайым адам бойына сыйымды қасиеттер анық көрініп тұр. Бұған: «...режиссура бұрыңғы дәстүрлі тұрмыс‑салттық бейнелеуден бас тартып, сахналық шарттылықтың өзгеше бір стиль шешімін алға тартуда. Бұларда драматургиялық шығарманы өзінше түсіну ниеті, спектакльдің өзіндік болмыс‑бітімімен басқаша көрегендігімен көру, өздерінің даралықтарына тән сахналық шешім, түйсік‑түсінік аңғарылады» – деген пікір дәлел [27, б. 303].

Бұл дүниелерді әр жылдары сахнаға шығарған Ж.Хаджиев, Е.Оразымбетов, Б.Атабаев, Қ.Қасымов, Қ.Сүгірбеков, Н.Жұманиязов, т.б. режиссерлер автордың негізгі идеясынан ауытқымай, сонымен қатар қазақ театрының ашылған күнінен бастап қойылып келе жатқан дәстүрлі шешімдерден бас тартып, бүгінгі заман талабына сай қойылымдарды жүзеге асырды.

Олар жасаған жаңашылдық бағыттың өзегі - ұлттық классикаға өзіндік интерпретациясымен келіп, эпос кейіпкерлерінің мінезін, психологиясын, іс‑әрекетін замандастар келбетіне жақындаттты. Сонымен қатар ғалым А.Бараненкова: «Именно в этом смысле «искусство невозможно без ассоциативности, как невозможно оно и без художественного образа», - деп айтқан ғылыми пікірмен ойымызды тұжырымдасақ, олар ұлттық классикалық пьесаларға заманауи режиссура өнеріндегі ассоциативтілік ұғымдар негізінде жаңа көркемдік шешімдер жасай отырып, әр спектакльді форма мен идея жағынан түрлендіре білгенін атап өткеніміз [42, с. 125].