Өндiрiстi ұйымдастыру әдiстерi

6. Өндiрiстi ұйымдастыру әдiстерi

Өндiрiс Непоточное жеке және сериялы өндiрiсте көбiнесе қолданылады. Оның белгiлерi: жұмыс орындары операциялардың орындауын тiзбекпен, оларға қатынассыздың бiрөңкей технологиялық топтарымен жайласады күрделi маршруттарды өңдеудi процесстерде операциялардың арасындағы үлкен үзiлiстер құра жылысқан еңбектiң мән-мағыналары конструкция және жасауды технология бойынша әртүрлi қаралудан өтедi.

Әдiс непоточный дара өндiрiстер шарттардағы формада (жұмыстанылатын еңбектiң мән-мағыналарын қайталамайды) жеке - технологиялық iске асады.

Әдiс непоточный сериялы өндiрiстерде екi формаға айналады:

1 ) (еңбектiң мән-мағыналары мерзiмдi қайталайтын партиялармен өңдеудi өтедi) партиондық - технологиялық әдiс;

2 ) (еңбектiң мән-мағыналарының барлық жиынтығы технология жағынан ұқсас топтарға бөлiнедi) пәндiк - топтық әдiс.

Өндiрiстiң непоточномға (N ) жабдығының саны станоктердiң әрбiр технология жағынан бiрөңкей тобы үшiн саналады:

N = n * t / (T * K_в.н.),

мұндағы n – берілген жабдықтағы өңделетін еңбек затының саны;

t – еңбек затын өңдеудің уақыттық нормасы; 

T – бір жылдағы жабдық жұмысының жоспарлық уақыты;

K _в.н. –уақыт нормасының коэффициенті. 

Ағынды өндiрiс технологиялық үдерiстiң барлық операцияларын қатал үйлесiмдi орындау уақытында қамтамасыз етедi және кеңiстiк, ол келесi негiзгi белгiлермен бейнеленедi:

• нақтылы операцияның орындауындағы әрбiр жұмыс орындары мамандандырумен;

• жұмыстың бiртұтас есептi екпiнiн негiзде барлық операциялар үйлесiмдi және ырғақты орындаумен;

• технологиялық үдерiстi тiзбегi бар қатал сәйкестiктегi жұмыс орындары орналастырумен;

• ең төменгi үзiлiстерi бар операцияға жұмыстанылатын материалдың берiлуi немесе бұйымдардың операциялармен (конвейер ) транспортер арқылы.

Ағынды өндiрiстер негiзгi құрылымдық буын ағынды өндiрiс болып табылады - технологиялық үдерiстiң (ол ағынның бастаушы машинасын анықтайды) өнiмдiлiктiң бәрiмiзге ортақ норма бiрiккен орындаулары тiзбек ретiнде орналасқан өзара байланысты жұмыс орындарының қатары.

Тасқынды әдiс жаппай және үлкен сериялы өндiрiсi тән.

Өндiрiстiк ағындар белгiлердiң қатары бойынша классификациялауға болады:

? сызықтардың саны бойынша - бiр сызықты және көп сызықтысына;

? өндiрiстiң қамтуының дәрежелерi бойынша - тесiп өткен уческелiкке;

? мақамның сүйемелдеулерi әдiс бойынша - еркiн және регламент белгiленген мақамдармен;

? мамандандырудың дәрежелерi бойынша - көп пәндiк және пәндiк;

? процесстiң үзiлiссiздiгiнiң дәрежелерi бойынша - үзiк және үздiксiз.

Ағынды өндiрiстер үшiн негiзгi оның параметрлерi есеп айырысады:

1 ) (r ) ағынды өндiрiстiң (мақам ) тактi - екi, келесi үстi-үстiне дайын бұйымдар немесе дайын бұйымдардың партияларының шығарылымының аралығында уақыттың аралығы:

где Т – есептік мерзімдегі линия жұмыыныңң жоспарлық уақыт қор, мин.;

П – сол мерзімдегі табиғи мөлшердегі өнімді өндіру көлемі. 

Өнiмнiң бiр тiптi тең санын уақыттың нақтылы аралығына ырғақты өндiрiсте iстеп шығарылады.

2 ) (N ) жұмыс орындарының саны әрбiр операция бойынша саналады:

N = t_ц / r

где t_ц – жұмыс циклінің ұзақтығы. 

Өндiрiстiк ағын өндiрiс көлемдерiнiң негiзi, конвейердегi жұмыс уақытының қоры, ағынды өндiрiстiң (мақам ) тактi, жұмыс орындарының саны және жұмыс конвейердiң бiр бөлiгiнiң ұзындығында жобаланады.

1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметін жоспарлаудың негіздері

Жоспарлау өндірісті басқарудың негізгі функциясының бірі және шаруашылық жүйені қалыптастыру мен реттеуде экономикалық әдіс маңызды орын алады. Жоспарлаудың мақсаты кәсіпорынды дамыту - келешек бағдарламалары мен болжамдарын, ағымдағы және күнделікті жоспарларды жасау және түзетіп отыру болып табылады.

Жоспарлау кәсіпорын қызметінің жоспары мен бағдарламаларын жасау бірнеше тізбектелген кезеңдерді қарастырады. Ол кәсіпорынның белгілі бір қызмет түрінің жоспарын жасаудың мақсаттарын және міндеттерін анықтау; мәліметтерді жинау және экономикалық сараптау жолымен кәсіпорынн шаруашылығының бүгінгі күйін бағалау; қойылған мақсаттар мен міндеттерді орындаудың стратегиялық көрсеткіштері мен тапсырмаларын жасау; нақты берілген жұмыстар бөлігі, жұмыс орны мен орындалу мерзімі бойынша нақтылау және байланыстыру; жасалған жоспарлардың экономикалық тиімділігін бағалау.

Өндірісті жоспарлаудың ең маңызды тұсы жоспардың орындалуын қадағалау және жоспарланған тапсырманы орындау кезіндегі қызметтің күйін бағалау болып табылады. Бұл теріс әсер беретін мәселелерді мезгілінде білуге және жоспарды түзетуге мүмкіндік береді. Түзету жоспардың теріс нәтижелілігін көрсетпейді. Күрделі өндірістік қатынастарда кәсіпорындар сыртқы факторларға байланысты болатын болжанбаған кедергілерге тап болуы мүмкін, мысалы өнімді жеткізушілер мен тұтынушылардың, сырқы инвесторлардың, банктердің және т.б. келісілген міндеттерінің орындалмаулары жатады. Сондықтан пайда болған мәселелерді және кемшіліктерді дер кезінде анықтау және жою жоспардың нақты орындалуына мүмкіндік береді.

Жоспарды жасау кезінде ғылыми негізделген жоспарлау әдістері қолданылады: баланстық, нормативтік, техника-экономикалық есептеулерді болжамдау әдістері. Олардың әрқайсысын қолдану белгілі бір нақты салада тиімді болады, бірақ кәсіпорында оларды жасау кезінде жоспарлаудың тиімділігін қамтамасыз ететін осы барлық әдістер қолданылады.

Баланстық әдістің мәні өндірістің әртүрлі қажеттіліктерін (шикізатқа, материалға, ақшаға және т.б.), яғни осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын ресурстар мен көздермен байланыстыру болып табылады. Материалдық, еңбек, ақша (қаржы) баланстары болып бөлнеді. Энергетикалық кәсіпорындарда олардың барлығы қолданылады. Баланстық әдіс кәсіпорын жұмысының сандық көрсеткіштерін жасаған кезде – кәсіпорын өнімін қоғамның сұранысына және өнімді өндіру көлемін сәйкестендіру; қаржылық жоспарды жасағанда; еңбек пен материалдық ресурстармен қамтамасыз ету жоспарын жасау кезінде кәсіпорынның кіріс пен шығыс балансын жасаған кезде тиімді болады.

Өндірістің әртүрлі ресурстар түріне қажеттілігін нормативтік және техника-экономикалық есептеулер әдістері жиі қолданылады. Жоспарлаудың нормативтік әдісі қажеттіліктердің ғылыми негізделген нормалар мен нормативтерді орнату арқылы жүзеге асады. Матриалдық шығындарды (отын шығынының, электр энергиясының нормасы, өнім немесе жұмыс бірлігіне қажетті шикізат және материалдар), жұмыс күшін (өндіру нормасы, өндіру уақыты), қаржылық шығындардың кейбір түрлерін (айналым қаражаттарының түрлері бойынша нормативтер және т.б.) жоспарлаған кезде қолданылады.

Техника-экономикалық есептеулер әдісі жұмыстың көлемі мен сапасының бірі-біріне тәуелді болатын көрсеткіштерін жасаған кезде, көп нұсқалық шешімдерді жоспарлауларды экономикалық бағалау кезінде ыңғайлы болады.

Болжау әдісі болашаққа арналған стратегиялық жоспарларды жасау кезінде қолданады, сондай-ақ қазіргі заманғы тұрақсыз экономикалық қатынастарды өзекті және ағымдағы жылға дәстүрлі әдістермен анықтауға болмайтын көрсеткіштерді жоспарлауға болады. Оларға өнімге қажеттілік нарық құрылымына, бәсекеге, және бір қатар сыртқы факторларға тәуелді болатын кәсіпорындардың өндіріс көлемін жоспарлау мәселелерін жатқызуға болады. Бұл жағдайда жұмыстың экономикалық көрсеткіштерінің жоспар-болжамдары маркетингтік зерттеулер, өткен жылдар нәтижелерін талдау, сол кәсіпорынның өнімін соңғы тұтынушыларын арттыру болашағын талдау негізінде жасалады. Болжау құралы ретінде ықтималдықтар теориясы, математикалық статистика әдістері қолданылады. Алайда болжау әрқашан дәл нәтижелерді көрсетпейді, дегенмен кең көлемде жинақталған мәліметтер мен қазіргі заманғы математикалық аппараттармен есептеу болжау нәтижелерінің дәлділігін жоғарлатады.

Барлық жоспарлау әдістерінің ішінде экономикалық-математикалық моделдерді және есептеу техникаларын қолданатын есептемелерді қолдану тиімдірек деп есептеледі.

• 
  стратегиялық, 5 жылдан жоғары мерзімге жасалады және кәсіпорынның шаруашылық қызметінің жалпы бағыттары мен оның әртүрлі жағын даму екпінін анықтайды;
  
• 
  ұзақ мерзімдік, әдеттегінше 3-5 жылға жасалады және өндірісті дамытудың негізгі бағыттарынан және осы бағыттар бойынша топтамаланған көрсеткіштерден тұрады. Ұзақ мерзімдік жоспарларда өнімді өндірудің, жұмыстың, қызметтің топтамалық көрсеткіштері, қаржылық ресурстардың көздері мен мөлшері, еңбек ресурстарын жасақтау, өндіріс шығындары, өндірісті жаңарту мен дамыту бағдарламаларының негізгі бағыттары мен қаржыландыру көздері қарастырылады;
  
• 
  орта мерзімдік жоспарлар, 3 жылға дейінгі мерзімге жасалады. Стратегиялық және ұзақ мерзімдік жоспарларда орнатылған барлық топтамалық көрсеткіштер мұнда әр жыл бойынша нақтыланады;
  
• 
  ағымдағы немесе жылдық жоспарлар жыл ширегіне бөлінген және бір-біріне байланысқандығын көрсететін кәсіпорынның барлық қызмет түрлері бойынша жұмыстарының көрсеткіштері кіреді. Ағымдағы жоспарда ұзақ мерзімдегі жоспарлар нақтыланады және кәсіпорын қызметінде пайда болған өзгерістерге байланысты түзетіліп отырады;
  
• 
  оперативтік жоспарлар бір ауысымға, декадаға, айға және жыл ширегіне кәсіпорын жұмысын жоспарлауды қарастырады. Оперативті-күнтізбелік жоспарларды жасау қажеттілігі көп профилді өндірісі бар кәсіпорындар үшін өте маңызды орын алады.
  

Әрбір жоспардың мазмұнында, әсіресе, орта мерзімдік және ағымдағы жоспарларда келесідегідей негізгі бөлімдер болады:

• 
  өндірістің көлемі мен сапасының жоспары қызмет түрлері бойынша жұмыстың негізгі көлемдік және сапалық көрсеткіштерін жасау кіреді;
  
• 
  еңбек жоспары еңбек ресурстарымен қамтылуы, еңбек ақыны ұйымдастыру, еңбекті ғылыми ұйымдастыру әдістерін енгізу, еңбек ресурстарын пайдаланудың тиімділігін бағалау көрсеткіштерін жасау жатады;
  
• 
  ағымдағы шығындар немесе шығындар сметасының жоспарына шығындардың барлық элементтері, өнімнің, жұмыстың, қызметтің жоспарланған өзіндік құнын қалыптастыру жатады;
  
• 
  қаржылық жоспар: онда табыс және пайда сияқты қаржылық көрсеткіштер анықталады, өндірісті дамыту шығындарын жабуға қажетті көздерді, негізгі қорларды сатып алу, олардың күрделі жөндеулері, сондай-ақ жұмыскерлердің әлеуметтік қамтылуы қарастырылады.
  

Бизнес-жоспардың мазмұнына келесідегідей бөлімдер кіреді:

• 
  қайтадан құрылып жатқан немесе қызмет жасап жатқан кәсіпорында жаңа қызмет түрінің сипаттамалары;
  
• 
  өнімнің сипаттамасы, оның ерекшелігі және сапасы;
  
• 
  өнімді өткізу нарығын талдау;
  
• 
  бәсекелестерді бағалау;
  
• 
  маркетинг жоспары;
  
• 
  өндірістік жоспар;
  
• 
  ұйымдастыру жоспары;
  
• 
  қаржылық жоспар.
  

Бизнес-жоспарды жасау осы саланың мамандарымен жасалуы қажет және бұл кәсіпорынға көмекші өндірісті қалыптастырудың қажеттілігі жайлы және оның маңыздылығын, экономикалық тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

1.Бизнес жоспардың мақсаты және міндеттері

2.Сала сипаттамасы

3.Өнім түрі немесе қызмет түрі

4.Анализ жасау, рынокты талдау (сатып алушылар, бәсекелестер)

5.Маркетинг жоспары (кімге, қашан, қай уақытта, пайдалы сату). Баға құрау. Тауарды тарату

6.Өндітіс жоспары (объектінің орналасуы, жабдықтың түрі, материалдар алуы)

7.Персонал (адам саны, негізгі басқару түрі, персоналдардың түрі)

8.Негізгі қаржы көздері

9.Тәуекелді бағалау (әр түрлі жағдайларды ескере отыру арқылы жоспрлау, сезімталдығын тексеру)

10.Қаржылық жоспар (инвестицияны қайтара алу мерзімі)
Тақырып 7. Еңбекті ұйымдастыру және персоналды басқару.
Кәсіпорындағы еңбекті ұйымдастыру


1 Кәсіпорын жұмыскерлері, олардың құрамы мен құрылымы
Кәсіпорынның еңбек ресурстары шаруашылық қызметтің тиімділігін қамтамасыз етуде өндірістік жүйенің маңызды элементі болып табылады. Кәсіпорынның еңбек ресурстары еңбекті ұтымды ұйымдастыру қағидаларына байланысты әртүлі топтарға бөлінеді.

Еңбекті ұтымды ұйымдастыру негізіне оны бөлу және топтамалап байланыстыру жатады. Еңбекті бөлуге өндіріс үрдісінде адамдардың қызметін шектеуді білдіреді. Еңбекті бөлу функциялық, технологиялық және біліктілік түрлеріне бөлінеді.

жұмыскерлерді категория бойынша бөлу: жұмысшылар, қызметкерлер, кіші қызмет көрсетуші персонал, және оқушылар. Кез келген әрбір жұмыскерлер тобы белгілі бір функцияларды орындайды: жұмысшылар – өнімді өндіру бойынша еңбек үрдісінің функциясы; қызметшілер – өндірісті басқару функциясы; кіші қызмет көрсету персоналы - өндірістік үрдіске қызмет көрсету бойынша қарапайым жұмыстар.

«Қызметкерлер» категориясына жататын жұмыскерлер басқару функциясына байланысты басшылар, мамандар және қарапайым қызметкерлер болып бөлінеді.

Еңбекті функциялық бөлу бойынша энергетикалық кәсіпорындардағы жұмыскерлер құрамы әдетте келесідегідей үлесті құрайды:

• 
  жұмысшылар – 75%;
  
• 
  қызметкерлер – 24%;
  

• 
  басшылар – 11%;
  
• 
  мамандар – 12%;
  
• 
  қарапайым қызметкерлер – 1%;
  
• 
  кіші қызмет көрсету персоналы – 0.7%;
  
• 
  оқушылар – 0.3%.
  

Еңбекті технологиялық бөлу кезінде кәсіпорынның жұмыскерлерінің қызмет ету облысы - негізгі өндіріс және өндірістік емес сфера болып есепке алынады. Осы факторларға байланысты жұмыскерлер өнеркәсіптік-өндірістік және өнеркәсіптік емес персонал болып бөлінеді.

Кәсіпорынның өнеркәсіптік-өндірістік персоналына негізгі және көмекші өндірісте жұмыс істейтін жұмыскерлер кіреді. Өнеркәсіптік емес персонал ары қарай жөндеу-пайдалану персоналы, кезекші персонал, көмекші персонал және басқару аппараты болып бөлінеді.

Еңбекті технологиялық бөлу өндірістік топтар ішінде жұмыскерлердің лауазымы мен мамандығына қарай бөлінеді.

Еңбекті біліктілігі бойынша бөлу білім деңгейі мен қабілеттілігіне қарай бөлінеді. Жұмысшылар үшін разряд жүйесі бойынша жүзеге асады. Разрядты беру әр разрядқа сәйкес бекітілген тарифтік-біліктілік анықтамалар негізінде аттестаттау комиссиясымен жүзеге асады. Инженерлік-техникалық жұмыскерлер үшін біліктілік деңгейі топпен немесе категория бойынша олардың білімін аттестациялық бағалаудан кейін анықталады.


2 Еңбекті нормалаудың негіздері
Кәсіпорында еңбек ресурстарына қажеттілікті анықтау еңбекті нормалау қағидаларыне сүйене отырып әртүрлі әдістермен жүргізіледі. Еңбекті нормалаудың негізгі міндеті әртүрлі өндірісті немесе басқармалық функцияларды орындайтын жұмыскерлер санын қалыптастырудың нормалары мен нормативтерін жасау болып табылады.

Еңбекті нормалауда қолданылатын негізгі нормативтік материалдарға уақыт нормасы, өндіру нормасы, қызмет ету нысанына қажетті жұмысшы күшінің нормасы немесе жұмыстың еңбек сыйымдылығы нормативтері жатады.

Т_нег – негізгі жұмысты орындауға қажетті уақыт;

Т_дб – жұмысты бастау үшін еңбек құралын және жұмыс орнын дайындауға қажетті және оны біткеннен соң жинауға қажетті дайындау-бітіру жұмыстарының уақыты;

Т_үз – жұмыста қажетті физологиялық және өндірістік үзілістер уақыты.

Т_ұзақ – сағаттық жұмыс уақытының ұзақтығы (ауысымдық, тәуліктік);

Т_уақ – өнім бірлігін өндіруге кететін уақыт нормасы, сағ.

Жұмыс күші шығынының нормасы өндірістік нысандарға қызмет көрсетуге байланысты және оларды жөндеу күнбе-күндік қарау, өндірісте пайдалануда қадағалауға байланысты жұмыстың еңбек сыйымдылығы арқылы орнатылады.

Жұмыстың еңбек сыйымдылығы өндіріс технологиясының ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі амалдармен анықталуы мүмкін. Ағымдағы қызмет көрсету мен жабдықтарды жөндеудің еңбек сыйымдылығын анықтау кезінде ағымдағы қызмет көрсету немесе нақты энергетикалық нысанды жөндеу бағдарламасына кіретін анықталған технологиялық операцияларды орындауға кететін уақыт шығыны есепке алынады. Жалпы түрде бұл жұмыстардың еңбек сыйымдылығы төмендегідей есептеледі.
Т_нақ =  Т _{уақ i}  n_i                                      (20)
мұндағы Т_нақ – нысанды жөндеу мен оған қызмет көрсету бойынша нақты технологиялық операцияны орындаудың уақыттық нормасы;

n_i – жұмыс цикліне кіретін біртекті технологиялық операциялар;

i – жөндеу жұмыстарының циклін құрайтын технологиялық операциялардың түрлері.

Нормативтік материалдарды жасау кезінде әртүрлі еңбекті нормалау әдістері қолданылады. Олар аналитикалық-зерттеу, аналитикалық-есептік және статистикалық әдістерге бөлінеді.

Аналитикалық-зерттеу әдісіне жұмыс күнін суреттеу және хронометраж жатады.

Жұмыс күнін суреттеу жұмыс күнінің басынан аяғына дейін жұмыскердің немесе жұмыскерлер тобының еңбегінің барлық элементтерін немесе демалуын тіркеу арқылы жүзеге асады. Бұл уақыт - жұмысқа дайындалу, жұмыс орнын қалыпқа келтіру, негізгі, көмекші немесе кездейсоқ, өнімсіз жұмыстарды орындау уақыты, регламенттік үзілістер, жұмыссыз тұру, жұмысты күту, еңбек тәртібін бұзу.

Жұмыс уақытын суреттеу арнайы маманмен есептеледі. Жұмыс күнін суреттеудің негізгі мақсаты – кәсіпорын жұмыскерлерінің жұмыс уақытын пайдаланудың өнімділігін оқып үйрену; жұмыс уақытының жаңа нормасын жасау немесе қолданыстағысын түзетіп отыру; жұмыскерлердің жұмыспен жүктелу дәрежесін немесе олардың жұмыссыз тұрып қалу себептерін оқып үйрену.

Хронометраж жеке еңбек ету операцияларының нормаларын жасау немесе түзеу үшін еңбекті нормалау әдісі ретінде қолданады. Мысалы, трансформаторлық қосалқы стансаны немесе кәсіпорынның басқа нысандарын күнбе-күндік қарап шығу және қызмет көрсету уақыты. Хронометраж жұмыскердің әрбір жұмысын, қимылын тіркеу арқылы есепке алады.

Аналитикалық-есептік әдіс жалпылама жинақталған еңбек нормативтері жасалатын болса немесе олар есептеу басқа факторларға байланысты және оларды есептік кейіптемелер көмегімен анықтауға болатын жағдайда қолданады.

Нормалаудың статистикалық әдісінде жұмыс тәжірибесі, еңбек операцияларына шығындалған уақыттар бойынша статистикалық мәліметтерді сараптап таңдап алу және өнімді өндіру деңгейіне немесе жұмыстың еңбек сыйымдылықтары негізінде жүзеге асады. Бұл әдістер ғылыми негізделген болып саналмайды, бірақ кейбір жағдайларда қолдануға болады.

Еңбекті нормалау әдістерін қолдану кәсіпорында жұмыс уақытын қолданудың тиімділігін және оның еңбек ресурстарын тиімді реттеуді көтеру болып табылады.

Мысалы жылу электр стансаларындағы еңбек нормаларын (қызмет көрсету нормасын) төмендегідей беруге болады.

t_аө- ауысымды өткізуге кеткен уақыт;

t_дем- демалуға кеткен уақыт;

К_ықтим- жұмыстың толығымен орындалу ықтималдығы;

t_орт- орташа қызмет көрсету уақыты.