Қазақстанның электр энергетикасын дамыту перспективалары

Қазақстанның электр энергетикасын дамыту перспективалары

• 
  электр энергиясының орталықтандырылмаған сауда рыногы (екіжақты жедел келісім-шарттар);
  
• 
  орталықтандырылған сауда рыногы (биржалық сегмент);
  
• 
  нақты уақыт режиміндегі теңдесетін рынок;
  
• 
  жүйелік және қосалқы қызметтер рыногы.
  

Тұжырымдамада өңірлік электр желілік компанияларды, электр станцияларын, қуаты 2,0 МВт және одан жоғары көтермелеу мен бөлшектік тұтынушыларды электр энергиясын бақылау мен есепке алудың автоматтандырылған жүйелерімен (бұдан әрі – ЭБЕАЖ) және ЭБЕАЖ жүйесімен біріздендірілген ақпаратты беру жүйелерімен және жүйелік оператордың ақпарат беру жүйелерімен қамтамасыз ету көзделген.

Екіжақты ұзақ мерзімді келісім-шарттармен салыстырғанда орталықтандырылған сауда-саттықта көпжақты негізде сауда жүреді. Қазақстанда орталықтандырылған сауда-саттықтарға қатысу еркін сипатқа тән (қалдық пул қағидаты). 2004 жылдың басына қарай орталықтандырылған сауда-саттық іс жүзінде тек спот-рынокпен танылатын болатын, бірақ Нарықтық қатынастарды дамыту тұжырымдамасында орта (апта, ай) және ұзақ мерзімдік (тоқсан, жыл) негізде орталықтандырылған сауда-саттықты, сондай-ақ операциялық тәулік күн ішіндегі рынок) ішінде электр энергияны жеткізуді болжайтын операцияларды дамыту көзделген.

Тақырып 2. Кәсіпорынының экономикалық ресурстары
Кәсіпорынның негізгі қорлары
1 Негізгі қорлар, олардың жіктелуі және құрылымы
Негізгі қорлар– негізгі құралдардың құнының ақшалай берілуі. Негізгі қорларға қызмет ету мерзімі үлкен (бір жылдан жоғары) және өзінің қызмет ету мерзімінде өзінің құрын қайтадан жасалған өнімге біртіндеп беріп отыратын еңбек құралдарын айтамыз. Есепке алу жүйесінде негізгі қорлар кәсіпорынның негізгі капиталды ретінде көрсетіледі.

Өндірістік үрдіске байланысты негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес қорлар болып бөлінеді.

Өндірістік негізгі қорлардың құрылымы 1-кестеден көретініміздей, әртүрлі өндіріс саласы бойынша айырмашылықтары бар. Электр энергетикасы бойынша жалпылай айтқанда, негізгі қорлардың екі тобын айтуға болады: беріліс құрылғылары және машиналар, механизмдер, жабдықтар. Ал екінші топ бойынша күштік, жұмыс машиналары және жабдықтар үлкен үлес алады. Электр желілері кәсіпорындары үшін бұл екі топ бойынша олардың меншікті салмағы 90% құрайды.

Негізгі өндірістік қорлар өндірістік үрдіске қатынасу дәрежесі бойынша активті және пассивті болып бөлінеді. Активті негізгі қорлар тікелей өнімді өндіруге қатысады, пассивті негізгі қорлар өндірістің негізгі технологиялық жұмыстарын орындалуын қамтамасыз етеді.

Негізгі қорлардың пассивті тобына көбінесе өндірістік ғимараттар, құрылыс ғимараттары, өндірістік құрал-саймандар, басқа да негізгі қорлар.

Негізгі қорларды есепке алу жүйесінде ақшалай бағалау бастапқы, қалдық, және қалпына келтіру құндары бойынша жүргізіледі.

Бастпақы құн кәсіпорындардың негізгі қорларды сатып алғаны немесе оның нысандарын салуға кеткен нақты шығындарды көрсетеді. Ол сондай-ақ нысан бойынша кітапшаларда көрсетіледі, оған қоса негізгі қорлардың сипаттамалары: қуаты, өндіргіштігі, ауданы немесе ұзындығы, жылдамдығы және тағы басқа да көрсеткіштері беріледі.

Негізгі қорларды пайдалану кезінде олар тозады және өзінің бастапқы табиғи сапасын ғана емес экономикалық сапасында жоғалта бастайды. Осы бастапақы құннан негізгі қорлардың тозуын (құндық түрде) алып тастаған құнды қалдық құн деп атайды. Ол әр негізгі қор бойынша және кәсіпорынның толығымен негізгі қорлары бойынша анықталады.

Кез келген экономикалық жүйеде әртүрлі мезгілде жасалған немесе сатып алынған біртекті негізгі қорлардың құны әртүрлі бағалануы мүмкін. Сондықтан оларды бір салыстырмалы жағдайға келтіру үшін нақты бір мезгілге негізгі қорды сатып алуға кететін шығындарын көрсететін қалпына келтіру құны қолданылады.

Кәсіпорынның еңбек құралдарының техникалық күйінің деңгейін сипаттау үшін келесідегідей табиғи көрсеткіш қолданылады

t_нақ – негізгі қорлардың нақты пайдаланған уақыты;

t_нор – негізгі қорлардың нормативтік қызмет ету мерзімі.

Негізгі қорлардың тозуы тек ғана табиғи тозу әсерінен болып қоймайды, сондай-ақ экономикалық факторлардың әсерінен де тозады, яғни оны моралдық тозу деп атайды. Моралдық тозуды екіге бөлуге болады. Моралдық тозудың бірінші түрі қоғамдық ғылыми-техникалық прогресстің нәтижесінде пайда болады, яғни жабдықтардың, машиналардың, құрылғылардың біртекті жинақы түрде жетілдірілген нысандарының пайда болуы нәтижесінде пайда болады. Бұл жағдайда негізгі қорлардың ескі түрлерін өндірісте пайдалану экономикалық түрде тиімді. Ескі техниканың жетілмегеніне байланысты техникалық немесе технологиялық шығындарды азайтуға ұмтылу жаңасын сатып алғаннан тиімді болады.

Қ_нқ – негізгі қорлар құны;

а₀ – амортизациялық аударылымдар нормасы, %.

Амортизациялық аударылымдар нормасы негізгі қорлардың нысандарының әрқайсысы үшін олардың нормативтік қызмет ету мерзімдеріне байланысты орнатылады.

С_л – нысанның ликвидациялық құны, өндірісте шығарылып тасталатын нысанды толығымен немесе бөлшектеп (материалдарын, бөлшектерін) сатудан түскен қаржы.

Кәсіпорынның кейбір негізгі қорларына амортизациялық аударылымдар нормасы келтірілді (2 Кесте).
2 Кесте - Амортизациялық аударылымдардың орташа нормалары

Кәсіпорын амортизациялық аударылымдарды өз бетінше аударады және пайдаланады. Осыған орай оларды пайдаланудың негізгі талаптарын сақтау керек - бұл қаржы тек негізгі қорларды жаңалауға белгіленген. Қай негізгі қорды жаңалау керектігін кәсіпорын өндіріс қажеттілігіне байланысты өзі бекітеді.

Амортизациялық қорды қалыптастырған кезде ескірген жабдықты ауыстыру мен жаңасын (Қ_жаңа) сатып алу шығындары кіретінін есепке алу керек
Қ_қалып = Қ_жаңа +Қ_бөл +Қ_қал -Қ_л (5)
мұндағы К_сн – негізгі қордың жаңа нысанының құны;

К_бөл – құрылғыны бөлшектеуге кеткен шығын;

Қ_н – ескі нысанның амортизацияланып бітпеген бөлігінің құны (қалдық құн);

С_л – бөлшектенетін нысанның ликидациялық құны.

Негізгі қорлардың нысанның амортизацияланып бітпеген бөлігінің құны тозу мен моралдық тозу салдарынан нысан нормативтік мерзімнен ерте істен шығарылып тасталған кезде пайда болады. Ликвидациялық құн өндірістен шығарылатын нысанның оны сатып жібергеннен түскен қаржыны білдіреді.

Өндірістің тиімділігі негізі қорлардың ғылыми-техникалық деңгейіне байланысты ғана емес, сонымен қатар ғылым мен техниканың қазіргі заманғы жетістіктеріне сәйкестігі және оларды өндірістік үрдісте толық қуатында пайдалануына да байланысты болады.