ҚАзАҚСТАнДАғЫ  ПРАКтИКАлыҚ жУРнАлИстИКА

116
ҚАзАҚСТАнДАғЫ 
ПРАКтИКАлыҚ жУРнАлИстИКА
    
3.0
прАКТИКАлЫҚ нҰСҚАулЫҚ
13.  Қазақстандықтардың ЭКСпО тұмарларына көзқарасы: күлейін бе, жылайын ба? (Астана, 
сюжет).
14. Майлыбаевтың кінәсі дәлелденсе, сегіз жылға бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
 
Мұнда дұрыс не бұрыс жауап жоқ. Сіз жасаған рет қисынды болса, көрерменнің наразылығын ту-
дырмайды. Ал ол қаншалықты қисынды екенін командаңыз шешсін – бұл тапсырманы топ болып 
орындаған дұрыс.
 
КІРІСПЕ
Шығарылымның  реті  анықталған  соң,  компьютеріңізге  отырып,  келісілген  ретпен  сюжеттердің 
кіріспесі мен кадр сыртындағы мәтінді эфир кезінде сіздің алдыңызға суфлерге шығарылатын доку-
ментке жазасыз. Ақындар шығармасына лайын ырғақ пен өлшемді қалай таңдаса, жүргізушінің де 
әрқайсысының өз сөйлеу ырғағы болады.
Айталық, мен диктор ретінде «Ақсудағы ашық тұрған кәріз құдығына бала түсіп кетті» десем, Артур 
платонов: «Қаланың ортасында кәріз құдығына түсіп кеткен баланың обалы кімге?» деуі мүмкін.
Сондай-ақ, редакциядағы әр тілшінің де өз баяндау стилі бар және ол көп ретте сіздікімен сәйкес 
келмеуі де мүмкін. Автор сюжетін өзіне ыңғайлы ырғақта жазып, дыбыстайды.
Сонда да, сіз айтатын дүниенің бәрін (кіріспе немесе кадр сыртындағы мәтін) мұқият оқып, хабар-
ламаның мағынасын өзгертпей, өз ырғағыңызға салып алу керек. Ырғағыңызға сай келмейтін, ба-
яндау стиліңізге қайшы мәтінді оқысаңыз, қолайсыздықты сіз ғана емес, көрермен де сезеді.
Практика. Мәтінді редакциялауды үйрену үшін кез келген ақпараттық порталдағы мақаланы өз 
ырғағыңызға лайықтап өзгертіп көруді ұсынамын. 
 
Сан есімдер
Сан есімдер құлаққа аса жақсы естілмейді. Сондықтан, мүмкіндік болса, сан есімдерден құтылған 
абзал.  лақтырып  тастауға  келмесе,  дөңгелектеген  дұрыс.  Күрделі  сан  есімдерді  сөз  арасында 
сыдырта оқып шығудан қиналсаңыз, цифрлердің бәрін сөзбен жазып алыңыз.
Оның үстіне, телевизияда көп дүниені суретпен беруге болады, дизайнерлер сандардың бәрін гра-
фикаға айналдыра алады. 
 
ЖЕР-Су атаулаРы:
Мәтініңіздегі  жер-су  атауларына  қатысты  жағдай  Google.maps  сияқты:  сіздің  арнаңыздың  таралу 
аясы неғұрлым кең болған сайын, шартты жерсерігіңіз де соғұрлым биіктей береді де, көше, тіпті, 
қала  атаулары  да  көрінбей  қалады.  Қытайдағы  тасыған  өзеннің,  су  басып  қалған  ауылдың  атын 
атаудың қажеті жоқ, Қытайда дей салсаңыз жеткілікті.
Бірақ! Қазақстанда бұған дейін Қарағанды облысындағы Шахтинск қаласының маңындағы Шахан 
кенті туралы ешкім білмесе де, жаңа жылдың алғашқы күнінде онда көпқабатты үйдің кіреберісі 
қирап, адам шығыны болды, мұндай жағдайда бәрін егжей-тегжейлі атап отырып айтамыз. өйткені, 
өз аумағыңыздың үстінде жерсерігі төменірек ұшуы керек. Әсіресе, төтенше жағдайлар болғанда 
бәрін толық атау міндетті. Ономастикалық комиссиялардың барлық шешімдері мен жер-су атаула-
ры өзгерістерін қадағалап жүріңіз.
 
СуФлЁР
 

117
ҚазаҚстандағы 
   
3.0
 
   
практикалық журналистика 
практикалыҚ нұсҚаулыҚ
Бұл бағдарлама – сіздің бірінші көмекшіңіз. Біз көрерменнің көзіне сенімді қарайтынымыз сондай, 
көбі әлі күнге дейін біз мәтінді жатқа айтады деп сенеді екен.
Алайда, тікелей эфир кезінде түрлі күтпеген жағдайлар болып жатады: шұғыл жаңалық келіп қалып, 
оны параққа басып шығарып әкеп береді, сюжеттердің реті өзгеріп кетеді, суфлер жұмыс істемей 
қалады, т.б. Бәрін қойғанда, суфлерді тірі адам айналдырып  отырады, ал ол сіздің ырғағыңызды 
«ұстай» алмай қалуы, тіпті, эфир кезінде ауырып, есінен танып қалуы да мүмкін. Сондықтан, мәтін-
мен жақсы таныс болуыңыз, міндетті түрде мәтіннің қағазға басылған нұсқасы қолыңызды болуы 
және суфлерден параққа жылдам ауыса алуыңыз міндетті. 
Практика.  Интернетте  тегін  көшіріп  алуға  болатын  бірнеше  телесуфлер 
бағдарламасын табуға болады. Солардың көмегімен суфлерден оқып жаттығуға 
болады.
 
тІКЕлЕй ҚОСылу
 
Жаңалықтар барысында оқиға орнындағы тілшімен тікелей қосылу жоспарланған болса, сұрақтар-
дың бәрін алдын ала суфлерге енгізіп қоюдың реті келе қоймас. парағыңызға қарап отырсаңыз да 
ештеңе етпейді. Тілшіге қоятын сұрақтарыңызды алдын ала келісіп алған да дұрыс болады. Оны 
шығарушы редактор келісіп, бекітіп, ішкі байланыс арқылы сізге айтып отыруы мүмкін.
Тілші жауаптарын алдын ала жазып алуы міндетті емес, оның үстіне, әзірленген мәтінді оқып тұрға-
нын көрермен байқап қояды. Суырып салуға да орын бар. Алайда, қандай тақырыпта сұрақ-жауап 
алмасатыныңызды алдын ала белгілеп алу да керек.
 
аРтИКуляцИяға аРналған ЖаттығулаР
 
Шығарылымға әзірлену барысында міндетті түрде сөйлеу аппаратын дамытуға арналған жаттығу-
ларды орындау керек.
Сөйлеу аппаратын «оятудың» ең қарапайым әрі жылдам тәсілі – жағыңызды ашпастан қысқа мәтін-
ді оқып шығу. Жағыңыз жабық, алайда ерін, бет, ұрт – бәрі қозғалып тұрады.
Содан кейін тура сол мәтінді кәдімгідей оқыңыз. Жаттығу жасауды тоқтатпаңыз. Бетіңіз, аузыңыз 
жүйелі жаттығу жасауды қажет етеді.
 
СтуДИя
 
Енді жаңалықтар шығарылымын жүргізу үшін студияға кіруге әзісіз. Кірісімен, алдымен студияны 
түгел аралап шығыңыз. Онда өзіңізді үйдегідей жайлы сезінуіңіз керек. Тек, артық сөйлеуге ғана 
болмайды – микрофон қосулы тұруы мүмкін.
Алғаш рет күрделі кастингтен өтіп, тікелей эфирге емес, трактіге ғана жіберіліп, студияға кіргенімде, 
үлкендігінен қорқып кеттім.
Жарық жүргізушіге түсірілген, ал қалған аумақтың бәрі қап-қараңғы. Даңғарадай студия мені жұтып 
қойғандай сезіндім. Сонда редактор Ирина Маликова менің күйімді сезіп, студияға «айғайлауға» 
кеңес берді.
Түпкі бұрышқа барып тұрып алып, даусым жеткенше айғайладым. Бүкіл кеңістікті даусыммен тол-
тырмақ болып бақыра бердім. Осы бір тәсіл студияға бой үйретуге, өзімді жайлы сезіне бастауыма 
көмектесті.
Бұл кеңестерім сіздерге де көмектеседі деп сенемін.
Сәттілік тілеймін!