Қазақстандағы практикалық журналистика. «MediaNet» Халықаралық журналистика орталығы, – Алматы, 2017

139
ҚазаҚстандағы 
   
3.0
 
   
практикалық журналистика 
практикалыҚ нұсҚаулыҚ
налистің  жұмысы  өте 
маңызды.  Бұл  кезеңде 
олар  екі  жақтың  ара-
сында  өзара  түсіністік 
пен  сенім  қалыптасты-
руға тырысуы керек.
Конфликт  үнемі  тек  екі 
тараптан 
тұрмайды, 
онда тасада тұрған ой-
ыншылар, ықпал етуші, 
арандатушы 
жақтар 
болуы  мүмкін.  Сон-
дықтан,  бір  кикілжің 
туралы  жазардың  ал-
дында  ойша  болса  да 
оның  картасын  жасап 
алыңыз (3-сурет).
тАҚыРыПшА БОйыншА КеңестеР:
Конфликтіге  дейінгі  кезеңде  бейтараптық  сақтай  отырып,  тараптардың  мәселе  бойынша 
ашық, салмақты пікір айтуына мүмкіндік беріңіз. Мақалаңызды (репортажыңызды) солардың 
пікірталас алаңына айналдырыңыз.
Мәселені шешудің жолдарын көрсетуге тырысыңыз. Ол үшін арнайы мамандардың, бейтарап 
тұлғалардың  көмегіне  сүйенуге  болады.  Журналистің  қолында  кикілжіңнің  алдын  алуға 
болатын үлкен күш бар екенін түсініңіз. Қарулы қақтығыстардың басым көпшілігі осы кезеңде 
журналистер бейтараптық сақтай алмағаннан болады.
3-таҚыРыПШа. «СЕзІмтал ЖуРналИСтИКа»
Қақтығыстар көп болған елдерде «conflict reporting» дегеннің орнына «peace journalism», «conflict 
sensitive journalism» деген ұғымдар қалыптасқан, қазақшаласақ, «бейбіт журналистика», «сезімтал 
журналистика» деуге болады. Бұлардың басты мақсаты – конфликтіні текетірес, бітіспес дау-дамай 
емес, қоғамдағы объективті құбылыс ретінде сипаттап, оның зорлық-зомбылыққа ұласып кетуіне 
жол бермеу.
Физикалық зорлықтан (күш немесе қару қолдану, мүлікті талқандау, т.с.с.) бұрын мәдени зорлық 
болады. Журналист көбіне байқамай немесе білместікпен осы процеске белсене араласып кетеді. 
Кейде тараптардың пікірін өзі айтып, бейтараптық принципін бұзып жатса, кейде «шындықты» бе-
ремін деп олардың жаулық сипаттағы сөздерін жариялап, жағдайды одан сайын ушықтырады.
мәдени зорлыққа мыналар жатады:
•  Жаулық  сипаттағы  сөздер  (hate  speech)  –  ұлттық,  діни  топтардың  бір-бірі  туралы  жағымсыз 
пікір айтып, бір-бірін айыптауы, онда кекесін мен мысқылдың, өшпенділіктің болуы.
•    Ксенофобия  –  бір  топтың  екінші  бір  топқа  қатысты  жағымсыз  стереотиптерін  факт  орнына 
пайдалану,  менмендік,  үстемдік,  өшпенділік,  тарихи  фактілерді  бұрмалау,  орынсыз  қорқыныш, 
үрейді насихаттау.
•  Соғыстың батырлары туралы аңыздар – «жауды жеңген батырлар» туралы әңгімелер екінші 
тараптың намысына тиеді, ол адам бір жақ үшін батыр болса, екінші жақ үшін қылмыскер саналуы 
мүмкін.
•  Күш қолдануды ақтау – қорғану, кек алу, жерді қайтару, намысты қолдан бермеу сияқты түрлі 
себептермен күш қолдануға болады деп жазу арқылы журналист бір жақтың ығына жығылып, 
жағдайды одан бетер ушықтырады.
3 - сурет

140
ҚАзАҚСТАнДАғЫ 
ПРАКтИКАлыҚ жУРнАлИстИКА
    
3.0
прАКТИКАлЫҚ нҰСҚАулЫҚ
сонымен, сезімтал журналист қандай қағидаларға сүйенуі керек?
1.  Конфликтіні бір-біріне қарама-қарсы екі топтың қақтығысы деп сипаттамау керек. Оның 
орнына елеусіз қалған көзқарастарды, өмірлік оқиғаларды суреттеңіз, конфликтіні жекелеген 
топтардың,  адамдардың  әркелкі  тағдырлары  ретінде  көріңіз.  Мәселен,  украинадағы 
конфликт  кезінде  жаралы  солдаттарды  да,  демонстранттарды  да  емдеген  дәрігерлер, 
Грузиядағы конфликт кезінде солдаттарға гүл сыйлаған балалар, т.с.с.
2.  Үнемі  бір-біріне  ашық  саяси  талап  қоя  беретін,  жұртқа  белгілі  көшбасшылардың 
дәйексөздерін  бере  бермеңіз.  Қарапайым  адамдардың  арасына  барып,  солардың  пікірін 
беріңіз.
3. Екі жақты бөліп тұрған жайттарды емес, керісінше, ортақтастыратын нәрселерді табуға 
тырысыңыз. Олардың мақсат-мүдделері тоғысатын тақырыптарға көбірек назар аударыңыз.
4.  Жапа  шегіп  жатқандарды,  қорқыныш  пен  үрейді  айта  бермеңіз.  позитивті  оқиғаларға, 
өмірлік көріністерге назар салыңыз.
5. Тараптардың қиындықтарын сипаттағанда екі жаққа теңдей қараңыз, бір жақты агрессор, 
екінші жақты жапа шегуші етіп көрсетпеңіз.
6. Бір тарапқа лайықсыз ат қоюға тырыспаңыз. «Террорист», «басқыншы» деген сөздерді 
орынсыз қолданбаңыз, екінші тараптың пікірін ескеріңіз, олардың орнына бейтарап сөздер 
қойыңыз.
7. Қылмысты ұлтпен, нәсілмен байланыстырмаңыз, қылмыскер туралы материал бергенде 
оның ұлтын көрсетпеңіз.
тАҚыРыПшА БОйыншА тАПсыРмАлАР:
1. Келесі сілтеме бойынша видеосюжетті көріп, қай ережелердің бұзылғанын анықтаңыз. Сіз оны 
қалай түзетер едіңіз? https://www.youtube.com/watch?v=-l7WEdKzpsk&t=68s
2. Келесі сілтеме бойынша берілген ақпарат пен бейнеролик жай өмірден алынған, қарапайым 
жайт  болып  көрінуі  мүмкін.  Бірақ,  мұнда  «сезімтал  журналистика»  ережелерінің  бұзылғаны  да 
айқын. Сіз не байқадыңыз?  http://www.qazaquni.kz/2017/02/25/65397.html 
3.  Serke.org  және  zhasalash.kz  сайттарында  жарық  көрген  екі  материалды  «сезімтал  журнали-
стика»  қағидалары  бойынша  талдаңыз.    http://serke.org/news/malovodnoe-kazaktary-korkynysh-
kushagynda-otyr  және  http://www.zhasalash.kz/kukyk-zan/10367.html?lang=kz
●  материалдың объективтілігін 5 балдық жүйе бойынша бағалаңыз. 1 – өте төмен, 
5 – өте жоғары
a.  Ұлттық  бейтараптық  (бір  ұлтқа  басымдық  бермеу,  ұлтты  кекесінмен,  стереотиппен 
сипаттамау)
b. Қылмысты ұлтқа телімеу
c. Екі тарапты берудегі үлесті сақтау
d. Асығыс қорытынды жасамау
e. Салқынқандылық (әсіреленген сурет, бояуын қоюлату фактілерінің аздығы)
f. Тарихи фактілерге жүгінбеу
g. Ұлтаралық қақтығыс емес, тұрмыс, әлеуметтік мәселе туралы айту
4.      Осы тараудың басындағы «Бақай» ықшамауданына қатысты оқиғаны қайта еске түсіріңіз. Ол 
туралы жазуға барардың алдында нені ескеруім қажет еді? Сіз сол туралы жазатын болсаңыз, оған 
қалай әзірленер едіңіз?
 
КОнФлИКтІДЕн хаБаР таРату. тЕСт СұРаҚтаРы
1. Конфликт дегеніміз не?