ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

22

ну деңгейі жағынан Еуропа және Орталық Азия 

аймағында үшінші орында екенін көрсетті

91

. 

Бұған қоса, 2012 жылдың бірінші тоғыз айында 

Қазақстанда 193 бала жол апаттарында қайтыс 

болды

92

. 

Отбасы және балалар кедейлігі

Соңғы он жылдықта Қазақстанда экономикалық 

өсумен қатар өмір сүру стандарттары айтар-

лықтай жоғарылады. 2008-2009 жыл 

дардағы 

халықаралық экономикалық дағ 

дарыстан 

кейін болған күрт артуға қарамастан, 2010 

жылдағы кедейлікті бағалау кедейліктің адам 

саны, тереңдігі және күштілігі деңгейлері 2001 

жылдан 2009 жылға қарай күрт төмендегенін 

көрсе теді

93

. Соған қарамастан, Қазақстандағы 

балалардың орташа тұтыну деңгейі ең төмен 

күн көріс минимумынан төмен отбасыларда 

тұру қаупі жоғары. Жалпы, балалар ішінде 45 

пайыз 18 жастан төмен кедейлікте өмір сүретін 

ал жалпы халықтың санында балалар теқ қана 

33 пайызын құрайды. Балалардың жеті пайызы 

тұтыну ең төмен күн көріс деңгейінің 60 пайызы-

нан төмен отбасыларда тұрады, яғни олар асқан 

кедейлікте тұрып жатыр деп есептеледі. Барлық 

аймақтарда кедейлік деңгейі бес жастағы ба-

лалар үшін аздап жоғарырақ немесе үлкенірек 

балалармен салыстырғанда, әрі ересектермен 

салыстырғанда әлдеқайда жоғарырақ

94

. 

Кедейлік негізінен кішкентай балалары бар 

үлкен отбасыларда, балалары бар жас отба-

сыларда және жалғыз ата-ана бар отбасылар-

да көп тараған. Соңғы зерттеу сонымен бірге 

негізгі табыс әкелетін ересек әйел болып табы-

латын отбасылар кедейлікке әсіресе ұрымтал 

екенін көрсетті

95

. Әсіресе ажырасқан аналарда 

бұрынғы күйеулерінен алиментті қамтамасыз 

ету мәселелері артып жатыр, 2008 (101 050) 

және 2011 (156 426) жылдар арасында али-

мент төлеу туралы сот шешімдері 50 пайыздан 

көбірек артқан, бірақ осы шешімдердің 50 пайы-

зы ғана жүзеге асырылған және жалтару деңгейі 

артуда

96

. Осы мәселеге жауап ретінде бұрынғы 

серіктері қолдау көрсетпейтін жалғыз аналарға 

қаржылық қолдау көрсету үшін Қазақстанда 

алимент қорының негізін қалау мүмкіндігі ту-

ралы талқылаулар жүруде. Қазақстан-2050 

Стратегиясында Президент кедейліктің өсуін 

болдырмау негізгі басымдық екенін және ба-

лаларды тәрбиелеу ата-ананың екеуінің де 

жауапкершілігі екенін, бірақ аналар балаларға 

жалғыз қамқорлық жасауға қалдырылса, әкесі 

алимент төлеуі керек екенін айтты. Сондай-

ақ, ол алименттер төлемеуге айыппұлдарды 

күшейтуге шақырды

97

. 

Отбасыларындағы және қаумдастықтардағы балалар

2008 жылы балалары жоқ 11 пайыз отбасы-

лармен салыстырғанда, алты жастан төмен 

үш немесе одан көп баласы бар барлық 

отбасылардың жартысы дерлік (49 пайыз) ке-

дей болған. Сондай-ақ, балалары жоқ немесе 

бір баласы бар отбасылармен салыстырғанда, 

алты жастан төмен үш немесе одан көп ба-

ласы бар отбасылар үшін кедейлік деңгейінің 

төмендеуі азырақ болды

98

. 

Бұл сандық деректер кедейлік отбасылардың 

және балалардың қорғансыздығына әсер ете-

тін маңызды мәселе екенін көрсетеді

99

. Бұл 

анық 

талған фактілер 2012 жылы Мемлекетті 

басқару академиясы өткізген сапа зерттеуімен 

толықтырылды. Жауап берушілердің шамамен 

жартысы ақшаны жеткізуде мәселелері бар 

екенін және кедей және қорғалмаған жағ дай-

ларда тұратынын көрсетті. Сондай-ақ, жауап 

берушілердің үштен бір бөлігі балаларының 

жалпы әл-ауқатын қамтамасыз ету үшін ма-

териалдық әл-ауқат ең маңызды аспект екенін 

айтты

100

.

Өмір сүру стандарттары қалалық аймақтармен 

салыстырғанда ауылдық аймақтарда әлде-

қай 

да төменірек. Мысалы, Павлодар мен 

Сол 

түстік Қазақстанда қала халқымен са-

лыс 

тырғанда ауыл халқының кедейлікте өмір 

сүру ықтималдығы үш есе жоғары. Қалалық 

аймақтар мен ауылдық аймақа аймақтар ара-

сындағы айырмашылықтар асқан кедейлік үшін 

тіпті одан да қаттырақ көрінеді

101

.

Сондай-ақ, кедейлік деңгейінің маусымдық 

өзгеруі бар, әсіресе, ауылдық аймақтарда 

жә 

не өлшемі орташа қалаларда, отбасылық 

бюджет сауалнамасына сай 2009 жылдың 

екін 

ші тоқсанында оларда кедейлік деңгейі 

аздап жоғарырақ болған. Халықтың 25 пай-

ызы (кедей деп саналатын адамдардың 60 

пайызын қосқанда) төрт тоқсанның бар 

лы-

ғында кедейлікте өмір сүрген, кедей деп са-

налатындардың 16 пайызы бір тоқсанда ғана 

кедейлікте өмір сүрген. Аймақтар арасын-

да кедейліктің тұрақты немесе құбылмалы 

болу дәрежесі әр түрлі болады. Мысалы, 

Оңтүстік Қазақстанда, халықтың 25 пайызы 

дерлік жылдың бір, екі немесе үш тоқсанында 

кедейлікте өмір сүреді. Тұрақты кедейліктің де, 

маусымдық кедейліктің де балаларға ауыр сал-

дарлары болады

102

. 

Қалалық-ауылдық ауытқуларды ескере оты-

рып, кедейлік әсер ететін балалар арасында 

айтарлықтай аймақтық ауытқу бар. Бұл пара-

доксалды, мұнай индустриясының нәтижесі 

ретінде жоғары өндіріс көлеміне қарамастан, 

91. Динеш Сети, Балалардың жарақаттануының алдын 

алу туралы еуропалық есеп, ДДСҰ, 2008 ж., http://www.

euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0003/83757/E92049.

pdf, 58 б. 

92. Total.kz, Қазақстан жолдарында шамамен 200 

ба 

ла қаза тапты, 5 қараша, 2012 ж., http://total.kz/

society/2012/11/05/okolo_200_detey_pogibli_na

93. Қазақстандағы БҰҰ өкілдігі және Қазақстан 

Үкіметі, Қазақстандағы мыңжылдыққа қойылған даму 

мақсаттары, 2010, Астана; Гаврилович, М., Харпен, C., 

Джонс, Н., Маркус, Р. және П. Перецнието, Қазақстанда 

экономикалық дағдарыстың және тамақ пен отын 

бағасының құбылмалылығының балалар мен әйелдерге 

әсері, 2009 ж., Шет елдердің дамуы институты, Лондон

94. Кити Роэлен және Франциска Гассманн, Қа зақ стандағы 

балалардың әл-ауқаты, ЮНИСЕФ, шілде, 2012 ж.

95. Гаврилович, М., Харпен, C., Джонс, Н., Маркус, Р. және 

П. Перецнието, Қазақстанда экономикалық дағдарыстың 

және тамақ пен отын бағасының құбылмалылығының ба-

лалар мен әйелдерге әсері, 2009 ж., Шет елдердің дамуы 

институты, Лондон; Дүниежүзілік банк, Қазақстандағы 

әлеуметтік жеңілдіктердің өнімділігін және кедейлік 

әсерін талдау: 2007 жылдағы отбасылардың бюджеттері 

сауалнамасынан алынған айғақтар, 2009 ж.

96. Қазақстан Омбудсманының 2011 жылдағы жылдық 

есебі/ http://www.ombudsman.kz/publish/docs/doklad_

zhyl/detail.php?ID=2023

97. Президенттің жолдауы, «Казахстан-2050» страте-

гиясы: Кемелденген мемлекеттің жаңа саяси бағыты, 

14 желтоқсан, 2012 ж., http://www.zakon.kz/4530853-

poslanie-prezidenta-rk-narodu.html

98. Қазақстан мен Біріккен Ұлттар ұйымының қазақ-

стандық командасы, Қазақстандағы осы мыңжылдық 

тағы даму мақсаттары – 2010 ж.

99. Карен Малоун және Мэрион Стерджс, Балаларға 

мейірімді Қазақстан: анықтамалық құжат, ЮНИСЕФ 

Қазақстан, 2011 ж., 2-3 беттері

100. Мемлекетті басқару академиясы, Балалардың әл-

ауқатын сандық зерттеу, 2012 ж.

101. Қазақстан мен Біріккен Ұлттар ұйымының қазақ-

стандық командасы, Қазақстандағы осы мыңжылдық 

тағы даму мақсаттары – 2010 ж.

102. Қазақстан мен Біріккен Ұлттар ұйымының қазақ-

стандық командасы, Қазақстандағы осы мыңжылдық 

тағы даму мақсаттары – 2010 ж.

23