Б.з.б ІІ ғ – б.з.б І ғ аралығы

Ғұн мемлекетінің оңтүстік және солтүстік болып бөлінген мерзімі.

Ғұндардың шығыстан батысқа қарай жылжуы басталған мерзім.

Халықтврдың ұлы қоныс аударуын бастаған халық.. Ғұндар

Рим империясына қауіп туғызған ғұн басшысы. Атилла немесе Еділ

Еділ жауынгерлерінің Галлиядағы Каталаун даласындағы болған шайқас жылы

Еділ қайтыс болған жыл. 453 жыл

Еділ жайлы құнды дерек қалдырған адам

Прийск

Еділдің шамамен өмір сүрген жылдары.

Атилла операсын жазған италяндық композитор. Джузеппе Верди

Еділ атымен аталған өзен. Еділ немесе Волга

Ғұндар жөнінде маңызды дерек қалдырған адам. Марцеллин

Ғұндар жақсы шыныққан, отты да қажет етпейлі деп жазған... Марцеллин

Ғұн әскерлерінің негізгі түрі. Атты әскер

Ғұндар өсірген малдар түрі. Барлық малдар түрі

Ғұндардың астық сақтайтын ұралары табылған жерлер. Үй іші

Ғұндардың негізгі баспанасы

Киіз үй

Ғұндардың ру көсемдері. Ақсақалдар

Ғұндардағы билік беру жүйесі

Мұрагерлік

Ғұндарда опасыздық жасағандарға берілген жаза түрі

Ғұндардың негізгі өмір салты. Көшпелі

Ғұн әміршісінің сарайы туралы сипаттап жазған адам. Прийск

Ғұндар бұйымының бетіне түрлі-түсті заттарды жабыстыру стилі. Полихромдық стиль

Ғұндарда бұйым бетіне алтын тұйіршіктерді дәнекерлеу әдісі.

Зерлеу

Ғұндарда бұйымдарды безендіру үшін қолданылған негізгі бейне.

Ғұндардың жүннен киім тоқып кигендігін көрсететін негізгі дәлел.

Көне дәуір авторларының еңбектерінде сармат атауының кездесетін мерзімі. Б.з.б ІІІ ғ

Елімізде сарматтар қоныстанған аймақ

Батыс Қазақстан

Сармат тайпаларының өмір сүрген мерзімі.

Арал-Каспий аралығы, одан оңтүстікке қарай өмір сүрген сармат тайпасы.

Каспий жағалауында өмір сүрген сармат тайпасы. Гиркани

Сармат дәуіріндегі Каспий тенізінің атауы.

Гиркан

Батыс Қазақстанда кездесетін ескерткіштер... сарматтардікі

Б.з.б 248-247 жылдары Парфияны басып алған сармат тайпасы.

Дайлар

Арманидтер әулеті билігінің негізін салған сармат тайпасы

Савроматтар жайлы деректер қалдырған Рим тарихшысы Диодор

Үстіртте зерттелген сармат ескерткіштері

Бәйте, Терең

Сарматтардың әскери-демократия заманында қауымының ішкі, сыртқы мәселелерін шешетін.-Орталық кеңес

Сарматтардың қоғамдық басқару құрылымы

Әскери демократия

Сарматтарда шыныдан жасалған ыдыстарды Шығыс елдерден алғызды

Сарматтардың торсық, саба сияқты ыдыстары жасалынған материал Балшық

Сарматтарда көп өсірілген мал түрі Жылқы, қой.

Сарматтар өміріндегі қосымша кәсіп

Аңшылық

Сарматтардың Бесоба қорымына жерленген

Сарматтардың абыз әйелдер жерленген қорымы

Савромат обаларының ішкі құрылымы көбінесе

Савромат қабірінің пішіні.

Савромат ескерткіштерінің зерттелген қорымы

Үш савромат жауынгері жерленген қорым.

Савроматтардың Сынтас ескерткіштерінен табылған Сүйек қасықтар

Соңғы сармат кезеңінің Атырау облысы Жылыой ауданынан табылған ескерткіші

Аралтөбе

Атырау жеріндегі сарматтардың Аралтөбе ескерткіші табылған аудан

Көсемнің қару-жарағы, абыз асатаяғы табылған сармат ескерткіші

Сарматтар өмірінде әлеуметтік теңсіздік болғандығын дәлелдейтін.

Сарматтардың өздері жасамай, шығыс елдерінен алғызған заттары

Қазақтың даласын Шығыстан батысқа қарай бөліп жатқан аласа таулар желісі

Сарыарқаның Шығысынан қоршаған тау сілемдері Тарбағатай

Ежелгі заманда Сарыарқаның орталығын мекендегендер Исседондар

Ежелгі заманда Сарыарқаның шығысында тұрған Аримаспылар

Көшпелілердегі күзгі жайылым Күзеу

Орталық Қазақстандағы ерте темір дәуірінің ескерткіштері «Мұртты қорғандар»

Сарыарқаның ерте темір дәуірі ескерткіштері

Тасмола мәдениеті

Ерте темір дәуірі ескерткіші Тасмола мәдениетінің табылған ауданы

Тасмола мәдениетін қалдырған тайпалар

«Мұртты» обалардың бөліну түрі 4-ке

«Мұртты обалар» көп тараған аймақ

Орталық Қазақстан

Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениетінің ерекшелігі

Геродот жазбасындағы савроматтардың «биік таулардың бауырында» тұрған көршілері.- Аргиппейлер

Аргиппейлердің шығысқа қарай орналасқан көршілері Исседондар

«Ақ жалды жүйрік аттардың иелері» деп аталған тайпа Аргиппей

Солтүстік Қазақстан тұрғындарының көшпелі өмір салтына ауысқан уақыты-

б.з.д, І мың жылдықтың басы

Ерте темір дәуіріне жататын Есілдің оң жағындағы зерттелген бекініс

Ерте темір дәуіріне жататын қоныс

Ерте Темір дәуірінің Ақтау бекініс қалашығы орналасқан жер

Ерте Темір дәуірінің қонысы Бөркі

Ерте Темір дәуірінің қонысы Кеңөткел

Солтүстік Қазақстан жеріндегі алғашқы сақ заманына жататын зерттелген обалар

Шығыс Қазақстан аумағын ертеде мекендеген Аримаспылар

Зайсан ауданы жерінде патша қорғандарының ең көп шығарылған жері

Шілікті ескерткіштері

13 қола жебе табылған қорған Шілікті

Қазақстан аумағындағы ең көне б.з.б. VIII ғ. жататын патша жерлеу орны ескерткіштері Шілікті

Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің б.з.б. V-IV ғ. аралығын қамтитын кезеңі Берел кезеңі

Берел қорымдарының орналасқан жері Катоқарағай ауданы

Жайпақ түпті қыш ыдыстар тән мәдениет

1998-1999 жылдары Берел кезеңінің №11 обасын ашқан археолог

Бұзылмай сақталған 13 жирен ат табылған темір дәуірінің қорғаны

Берел қорымынан табылған обалар саны

Жетісудағы үйсін мәдениетіне ұқсас ескерткіштер табылған өңір

Сақтар туралы «олардың бәрі ақкөл және уәдеге берік» деп жазған

б.з.б. VII-VI ғасырда шыққан өнер

Көшпелілердің әскери қару-жарақтарының ерекшелігін жазған А.Македонскийдің тарихшысы.

Сақ жауынгерлерінің темір қару жарағы мен сауыт сайманы табылған жер

Сақтар құрамына кірген тайпалар

Аттар өз иесін жорыққа апара жатқандай, әскери дайындықпен көмілген қорған Үлкен Берел

Ерте темір дәуірінде арнаулы рулық зираттар орналасқан жер

Қыстау маңы

Темір дәуірінде кең тараған салт-дәстүр

Ежелгі тайпалар сыйынды Көк тәңірге

Адамның сыртқы пішінін зерттейтін ғылым Антропология

Қола дәуірінде Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар Андроновтықтар

Қостанай жеріндегі Алексеев қорымынан табылған адамның бет пішінін жасаған антрополог

М.Герасимов

Қазақстан жеріндегі сақтарда моңғолоидтық белгілер басым өңір

Жетісу жеріндегі ежелге үйсіндердің мүсіндік бейнесін жасаған

***

Түрік қағанатының алғашқы қағаны

Қандай оқиғадан кейін Бумын Түрік қағанатының билеушісі болды –

«Теле» сөзінің мағынасы – Түрік

Түріктердің шаруашылығы – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы.

«Түрік» этнонимі бірінші рет деректерде қашан кездесті – 542ж.

Бумын елді қай кезеңде басқарды –

Түрік кезеңінде.

Түрік қағанатының екіге бөлінген уақыты –

Батыс Түрік қағанатының астанасы –

«Он-оқ бұдын» деп аталған мемлекет –

Батыс Түрік қағанатына енген нушибилер мен дулулар.

Батыстағы елдерді жаулап алуды ойлаған Батыс түрік қағаны –

Тон.

Батыс Түрік қағанатының билеушісі Тон қаған –

Батыс Түрік қағанатының жазғы ордасы –

Салық жинауға жергілікті адамдарды бекітіп, оларға «селиф» деген атақ берген қаған –

Батыс Түрік қағанатында ябғу, шад, елтебер атағы кімдерге берілген –

Батыс Түрік қағанатында «қара бұдындар» деп кімдерді атаған қарапайым халықты

Батыс Түрік қағанатында сот істерін атқарушылар – бұйрықтар мен тархандар.

«Тат» сөзінің мағынасы – Құл.

Түркеш қағанатының мерзімі 704-756жж.

Түркеш қағанатының алғашқы қағаны –

Түркеш қағанаты бөлінген аймақ саны –

Арабтар «сүзеген» деп атаған қаған –

Түркештердің күшейген кезі – Сұлу кезінде.

751ж. Қытайлар мен арабтар арасында шайқас өткен жер – Атлах.

Атлах шайқасынан кейін – Қытайлар Жетісудан біржолата кетті.

Түркештердің Күнгет қаласы қай жерде орналасқан

Іле.

Қарлұқ қағанаты:

VIIғ. басындағы Қытайдың «Танышу» хроникасында көрсетілген қарлұқтардың құрамындағы тайпалар – Бұлақ, Жікіл, Ташлық.

Араб тарихшысы әл-Марвазидің айтуынша, қарлұқтар құрамында –

тоғыз тайпа болған.

Алтай тауынан Балқаш көліне дейінгі аралықты мекендеген қарлұқтар.

IX ғасырдың басында қарлұқтар жеңілген ел – Ұйғыр қағанатынан

Ұйғыр қағантын жеңген – қырғыздар

Қарлұқ жерінде 25 қаланың болғандығын жазған ғұлама – «Худуд әл-алам» Жүсіп Баласағұни.

Оғыз мемлекетінің өмір сүрген уақыты –

Оғыз мемлекетінің астанасы - Янгикент

Оғыздар құрамындағы тайпа саны –

24.

Жабғудың «инал» атты мұрагерін тәрбиелеуші – Атабектер

Оғыздардағы әскербасы – сюбашы

965ж. оғыздар хазарларға қарсы әскери одақ құрды – Русьпен

Оғыз мемлекетінің күшеюіне үлес қосқан

Шахмәлік.

Шахмәліктің Хорезмді жаулап алған жылы

Жабғудың кеңесшілерін қалай атаған

Оғыздарды әлсіреткен - қыпшақтар

Оғыздардың күз айларында Ұлытау баурайында көшіп жүргенін айтқан ғұлама – әл-Бируни

Түркістан аймағындағы оғыздардың елтірі беретін қойларды өсіретнінін жазған ибн-Хаукәл

Қимақтар құрамында болған ең ірі және күшті тайпа – Қыпшақтар

Х ғасырда Қимақтарда тараған дін

VII ғасырлардың басында Қимақтар мекендеген аймақ – Монғолияның солтүстік-батысы.

Қимақтардың орталығы – Имақия

Қимақтардың екінші астанасы орналасқан көл

Х ғасырдың 2-ші жартысында қимақтардың жеріне шабуыл жасаған мемлекет –

Сайрам қаласының қытай жылнамаларындағы атауы – Испиджаб

VI-IX ғасырларда Қазақстанда қалалық мәдениет дамыған өңір – Оңтүстік Қазақстан

Киіз үй туралы деректер кездесетін елдер

«Соғдылардың Түркістан мен Жетісуға қоныс аударуы саудаға байланысты» деп айтқан зерттеуші

Түркештер қажетті киімдердің барлығын

Қала тұрғындарының арасында қыш құмыра жасау өнерінің жақсы даму себебі

Ұлы Жібек жолының маңызы – халықаралық саудаға әсер етті.

VII-VIII ғасырларда басталып бітпей қалған ғимарат

Ақыртас н\се Тасақыр

Қазақстан мен Қарақалпақстан шекарасы арасында орналасқан ғимарат

VI-IX ғасырларда салынған Мырзашөл сардобосының жобасы

VII ғасырдың аяғы - VIII ғасырдың басында салынған Будда дінінің ғибадатханасы табылған орта ғасырлық қала – Ақбешім(Оңтүстік Қазақстан).

Баба-Ата қаласының орнынан табылған қолданған ғибадатхана осы діннің архитектуралық құрылысы

Ислам

Қағаз, қаламды қолданған орта ғасырлық тайпа

Көне түрік тіліндегі жәдігерлердің саны

Түрік жазба әдеби ескерткіштерінің ішіндегі ең көрнектісі

VII-IX ғасырларға жататын әдеби шығармалар

«Қорқыт ата», «Оғызнама» шығармалары қағазға түсе бастады

Қорқыт атаның туған жері – Қазақстан(Қызылорда).

Қорқыт ата кітабы

12жырдан тұрады.

«Оғызнаманы» XVII ғасырда толық жазып қалдырған – Әбілғазы хан

Қарахан мемлекеті өмір сүрді – 942-1212жж.

Қарахан мемлекетінің негізін салушы

Қарахан мемлекетін құруда басты рөл атқарған тайпа – қарлұқ

Жер иеленушілер аталды – ихтадар

960 жылы ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялаған Қарахан мемлекеті

Батыс хандықтың орталығы – Самарқан

Қарахан мемлектетін Хорезм шахы Мұхамед құлатқан жыл – 1212ж.

Қарахандардың жылқы малына ерекше көңіл бөлгендігін айтқан Ж. Баласағұн

Қарахан дәуірінің ескерткіштері Айша бибі, Бабаджа -қатын кесенелері

Наймандардың негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және батыс аудандары.

VIIғ. Орхон өзені мен Алтай тауының аралығында өмір сүрген

Найман монғолша – сегіз

Найман мемлекетінің астанасы Балықты қай өзеннің бойында орналасқан

Орхон

Керейіт мемлекетінің орталығы Битөбе

Керей мемлекетінің шарықтау кезеңі

Маркус, Құршақсыз ханның кезі.

«Монғол жеріндегі IX-XIIIғ. өмір сүрген керейлер күшті дамыған ел» деп айтқан тарихшы

Найман мен Керейлердің мемлекеттік билік жүйесінде жақсы дамыған –

Керейлердің батыс жағындағы көршісі –

Керейлерде малдың басты түрі – Жылқы мен қой.

Қарақытай мемлекетін құрған орталық-азиялық тайпа – Қидандар.

1125-1212жж. Жетісуда өмір сүрген тайпа –

Қарақытайлар мекендеген жер – Солтүстік Қытай.

Хғ. қидандар бөлінген мемлекет Ляо мемлекеті.

Қарақытайлардың мемлекет басшысы

Ялюй Дашы 1143 жылы қаза болған соң билікті қолына алған Әйелі

Ходжент жанында Қарахан әскеріне соққы берген жылы – 1137ж.

1208 жылы Қарақытайларды Шығыста жеңген

Б. з IV ғасырдың жазба деректеріндегі қидан тілі – Монғол

Қарақытай мемлекетінде билікке келген әйел адамға қойылатын талап –

Хан тұқымы болу

«Қыпшақтар даласы» атанған аймақ –

Қыпшақ тайпаларының ішіндегі ең беделдісі –

XIIғ. бастап қыпшақтар Арал маңына билік жүргізгенде олардың құрамында юолғандар қаңлылар, қарлұқтар.

Қыпшақтар орыс деретерінде – «половшылар».

«Қаңлылар қыпшақша сөйлейді екен» дегенді айтқан саяхатшы –

Қыпшақ хандығының сол қанатының орталығы – Сығанақ.

Қыпшақ тіліндегі «яланкуг» – құл.

Жібек жолына «Ұлы» сөзінің қосылуы –

Қытай жазба деректеріндегі б.з.б. II-Iғ-да Қытай өкіметімен қарым-қатынаста болған ел – Үйсін мемлекеті.

Жібек жолының басы басталған жер –

Хуанхэ өзенінің аңғары

Қытай елінен батыс елдеріне жібек таси бастаған уақыт – б.з.б. Iғ. ортасы.

Жібек сатуда Қытай мемлекетімен бәсекеге түскен ел –

Соғды

Жібек жолының Жапонияда жібек сататын орындар болуының дәлелі – ғибадатханада соғды тіліндегі қолжазбаның сақталуы

Византия шеберлерінің қолынан шыққан күміс құмыралар табылған қала – Талғар

Жібек жолында валюта ретінде Жібек жүрді

Жібек жолының халықаралық қарым-қатынас жағынан жандана бастаған кезі-

б.з.д II ғ-ң ортасы

Сауда жолына байланысты 568 жыл дипломатиялық келісімжасасқан елдер -

Ұлы Жібек жолының Шығысқа шығатын басты қақпасы Жетісу

Буддизм дінінің тараған аймағы

Оңтүстік Қазақстан

Жібек жолының солтүстік шығыс бағытымен моңғолияға,Мөңке ханға барып қайтқан

X-XII ғ-да 37 қала орналасты ОңтүстікҚазақстан

Орта ғасырда қалалардың топтаса орналасқан жері Оңтүстік Қазақстан.

Қалалық отырықшылық мәд-тің тағы бір қанат жайған жері Оңтүстік Батыс жетісу

Қалалық мәд-тің дамыған уақыты

X-XII ғасыр

Орта ғасырдағы көпестер қаласы

X-XII ғ-да қалалардағы құрылыс салудағы жаңалық мешіттердің пайда болуы

Тараз қаласының маңындағы Айша бибі кесенесісалынған уақыт

X-XII ғасыр

Орта ғасырлардағы ірі діни құрылыстар

Қала тұрғындарының арасында әр түрлі діни наным-сенімдердің болғандығы анық байқалады-Жетісуда

Ислам діні Орта Азия мен Қазақстанға ене бастады Арабтардың жаулап алуынан

Арабтардың «дін үшін соғыс» ұранымен көрші елдердіжаулап ала бастауы 633ж.

Кутейба ибн муслимнің Шашты басып алған жылы 714ж.

Арабтардың Орта Азияның бірқатар аймақтары мен Қазақстанның оңтүстігіне басып кірген уақыты

Қарахан мемлекетінің билеушісі Мұса Боғра Исламды мем-к дін етіп жариялады –

X ғасырда ислам дінін мем-к дін етіп жариялады - Қарахан мем-ті.

Қазақ жеріндеғылым мен білім салаларың дамуына ықпал етті -

Ислам діні.

Оңтүстік Қазақстан ислам діні кең түрде дами бастады - X ғасырда

X ғасырдан бастап әдеби-ғылыми шығармалар жазған тіл -

араб тілі

Махмұт Қашғаридің үш кітаптан тұратын белгілі еңбегі -

«Түрік тілдерінің сөздігі».(«Диуани лұғмат ат-түрік»).

Түрік тайпалары сөздерінің жиынтығы болып табылатын еңбек -

Махмұт Қашғари«Түрік тілдерінің сөздігі».(«Диуани лұғмат ат-түрік») еңбегін жазудан бұрын түгелге жуық аралап шықты -

Н.А.Басқақовтың айтуынша Махмұт Қашғари«Түрік тілдерінің сөздігі»еңбегін жазуда аталған саладағы зерттеушілердің көшбасшысы болған -

«Араша , тәжікше кітаптар көп ,ал бұл біздің еліміздегітұңғыш даналық жинақ» деп айтылған-

Жүсіп Баласағұнның еңбегі

Құтадығу білік

Жүсіп Баласғұни дүниеге келді -

Терракато ол -

Ірі және кіші қалалардың көп шоғырланған жері - Сырдария,Шу,Талас бойы.

Ежелгі түрік Әліпбиінің әріп саны - 25.
«Жастығыма бейнет бер,Қартайғанда дәулет бер» деп айтқан -

Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білікте».

Жүсіп Баласағұннға «Құтадығу білік» еңбегі үшін Арсылан ханның берген лауазымы –

VIII-XI түрік жазуын ығыстырды Ислам дінінің Ықпалы және араб жазуы

Ахмет Иүгнекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі жазылған тіл - түрік

Поэзиядағы сопылық ілімнің насихатшысы -

Қожа Ахмет Яссауидің Бұқарада білім алған ұстазы -

Яссауидің ұстазы -

XI ғ-да түркі тілдес халықтардың алғашқы ақсүйектер әдебиетінің ескерткіші -

X-XI ғ-да Жетісу жерінде салынған мешіт -

Бабаджа-қатын кесенесі салынған уақыт -

Отқа табыну қасиеті байланыстырылды -

Ислам дінін уағыздаушы ел ішінде хакім ата атанған - Сүеймен Бақырғани.

Әл-Фараби Отырар қаласында білім алған тіл -

қыпшақ тілі.

Түрік қағанаты мен Византия мемлекеті қай елге қарсы одақ құрған -

XI-XIIғ жататын «қоржын үй» табылған қала -

1217ж Хорезм шахы Мұхамед Текеш қай қалада теңге соқтырды Отырар

Боран мұнарасы қай ғасырдаға жатады -

X-XI ғ.

Бабаджа-қатын менАйшй-бибі кесенелері жақын орналасқан қала -

XI-XIIғ-ға жататын Шығыс моншасы табылған қала - Отырар

Қазір мұражайға айналдырылған Шығыс моншасы –

Түркістанда

960ж Ислам дінін мем-тік дін ретінде жариялаған қарахан билеушісі –

Xғ Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың қалаларында мешіттердің көптеп салына бастағанын жазған –

Әл-Фараби шығармаларын қай тілде жазған –

Әл-Фараби дүниеге келген қала- Отырар

«Диуани лұғмат ат-түрік» кітабының авторы -

Махмұт Қашғари

Қарахан мем-гі даңқы шықан ақын –

Ахмет Яссауидің шәкірті - С.Бақырғани.

Монғол империясы:Керей хандығы мен монғол тайпаларының арасындағы қарым-қатынас қай еңбекте айтылады -

“Монғолдың құпия шежіресі”.

Монғол мемлекеті құрылды - XIII ғасырдың басы(1206).

Шыңғыс ханның заңдар жинағы “Жасақ”.

Монғол империясының негізін қалаған