Соттардың құқықтық актілерінің түсінігі және түрлері

• 
  Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының құқықтық қаулылары;
  
• 
  Соттардың ұйымдастыру-құқықтық актілері;
  
• 
  Құқықпайдалану актілері;
  
• 
  Басқа да қосымша процессуалдық құжаттар.
  

Құқықпайдалану актілерінің белгілері:

2) оларды қолдану заңмен қатаң регламенттелген;

5) шартты айқындылығы болуы, негізделген және дәлелденген болуы керек;

7) олардың маңыздыларының басым көпшілігі кеңес бөлмесінде шығарылады;

Әкімшілік және басқа істер бойынша соттар қаулы қабылдайды.

Судьяның тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен қорғалады. Конституцияның 77 бабының 1 пунктіне сәйкес судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады. Бұл, істерді қарау және олар бойынша процессуалдық шешім қабылдау кезінде судья тек конституциялық нормаларды, заңдардың ережелерін ғана басшылыққа алады дегенді білдіреді.

Судьяның және алқабилердің сот төрелігін жүргізуіне араласуға және қандай болмасын ықпал жасауға ешкімнің құқығы жоқ. Мұндай әрекеттер заңмен қудаланады. Бұл дегеніміз, сот төрелігін жүргізу кезінде ешкімнің сот ісінің бітуіне нұсқаулар, ұсыныстар, кеңестер және басқа ықпалдар беруге құықтары жоқ, ал судья оларды орындамауы тиіс.

Судьяның, орган ретінде, тәуелсіздігі және дербестігі ең бірінші институттық болуы керек. Бұл мәселенің көп аспекттері бар. Бұл ретте соттың мемлекеттік биліктің басқа тармақтарымен ғана емес, басқа да органдарымен, мысалы, қылмыстық қудалау органдарымен, шаруашылық субъектілерімен, бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара қатынастарын бөліп көрсету керек.

Атқарушы органдар жағынан қысымды азайту үшін едәуір істелген: сот жүйесін материалды-техникалық қамтамасыз ету, судьялық корпусты қалыптастыру, судьяларға тәртіптік ықпал, оларды өкілеттігінен айыру сұрақтары олардың құзыретінен алынып тасталған. Басқа мәселелерді шешу қаржыландырудың осындай деңгейіне және республикалық бюджеттен соттарды ресурстық қамтамасыз етуге жетуден кейін ғана мүмкін болады және сот төрелігін толық және тәуелсіз жүзеге асырылады (Конституцияның 80 бабы).

Судья дәлелдемелерді өзі бағалауы, істің барлық жағдайларын толық, жан-жақты және әділ қарастыруға негізделген өзінің ішкі нанымы бойынша тұжырым жасауы тиіс. Жаңадан қарастырғанда судьялар жоғары тұрған соттың шешіміне байланысты емес және жоғары соттардың оларға қандай шешім қабылдау керек екендігін көрсету құқығы жоқ.

Нақты істер бойынша судья ешкімге есеп бермейді. Ол тек істі қарау кезінде заңдылықты бұзғаны үшін ғана жауапкершілікке тартылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 77 бабы 2 пунктіне сәйкес судьялар нақты істер бойынша есеп бермейді. Судья қарастырған немесе қарастыруындағы сот істері бойынша қандай болсын түсініктер беруге міндетті емес.

Қорытынды шешім қабылдағанда судьялар немесе алқабилер сырт әсерден қоршалуы тиіс. Бұл кеңесу бөлмесінің құпиялығымен жетіледі, онда судьялар еркін болуы мүмкін, нақты сот ісі бойынша бағыт істейді.

Кеңесу бөлмесінің құпиясы барлық жағдайларда қамтамасыз етілуі керек. Судьялар кеңесуінің құпиялығы сотқа ықпал ету мүмкіндігін жоқ қылатын жағдайлардың болуын талап етеді. Кеңесу бөлмесінде үкімді қабылдау кезінде тек қана сол істің судьялары ғана бола алады. Басқа тұлғалардың, соның ішінде қосымша судьяның, болуына тыйым салынады. Жұмыс күні аяқталған соң және жұмыс күні барысында сот (судья) демалу үшін үзіліс жасап кеңесу бөлмесінен шығуға құқылы. Судьялар үкімді талқылау және қабылдау кезіндегі пікірлерді жария етуге құқығы жоқ.

Барлық жерде қалыптасқан тәжірибелер бойынша біржолғы сот құжаттары судьялармен өзінің кабинетінде жасалады. Мұндай жағдайларда да кеңесу бөлмесінің құпиялығы қағидасы болуы керек.

Республикамыздың Конституциясына сәйкес сот жүйесін тиісті қаржыландыру соттар мен судьялар тәуелсіздігінің кепілі болып табылады. Судьяның жоғарғы мәртебесіне еңбек ақысының да сай болуы керек екендігі айдан анық. Өкілеттік берілген жағдайларда, судья тұрмыстық жағдайларын жақсартуды қажет етсе, оған тұрғын үй берілуі қажет.

Бұл ережелерді елемеу олардың өз тәуелсіздігін және дербестігін жоғалтуға алып келеді, өйткені судья қаржыландыру және материалдық қамсыздандыру кемшіліктерін құқыққа қайшы құралдармен және әдістермен толтыратындай мүмкіндік туғызатын объективті жағдайлар қалыптасады.

Сол себептен, соттарды қаржыландыру, судьяларды материалдық қамтамасыз ету және оларға тұрғын үй беру, сот төрелігін толық және тәуелсіз жүзеге асыруға жеткілікті көлемде, республикалық бюджеттен жүргізіледі.

• 
  Заңмен белгіленген рәсіммен сот төрелігін жүргізумен;
  
• 
  Судьяның сот төрелігін жүргізудегі қызметіне араласуқаны, сотты және судьяларды сыйламағаны үшін жауапкершілікті заңмен белгілеу арқылы;
  
• 
  Судьяның қолсұғылмаушылығымен;
  
• 
  Конституциямен және Конституциялық заңмен белгіленген тәртіпте судьяның орнынан түсумен, судьяның өкілеттігін тоқтатумен және кідіртумен, лауазымына сайлаумен, тағайындаумен;
  
• 
  Судьяларға мемлекет есебінен, олардың мәртебесіне сай, материалдық қаражатты және әлеуметтік қамсыздандыруды берумен және оларды нашарлатуға тыйым салумен.
  

Судьяның немесе оның отбасының өміріне, денсаулығына және мүліктеріне қолсұғушылық судьяға ықпал етудің бір түрі немесе оның кәсіби қызметіне реакция (кек) болып табылады.

Егер судьяны тікелей қорқытса немесе оған қарсы заңсыз әрекеттер дайындалып жатқаны белгілі болса, ол тиісті мемлекеттік органдарға хабарлайды. Олар судьяның және оның отбасы мүшелерінің қауіпсіздігін, оларға тиесілі мүліктің сақталуын қамтамасыз ету бойынша уақытлы және толық шаралар қабылдауға тиісті, өйткені олар мемлекеттің қорғауында.

Қолсұғылмаушылықтың конституциялық қағидасы судьяларға екі жағдайда қолданылмайды: олар қылмыс орнында ұсталса немесе ауыр қылмыс жасаса.

Судьялардың иммунитеті судьяларды жауапкершіліктен алып кетпейді. Оны тек тәуелсіздіктің кепілі ретінде қарауға болады. Халық және мемлекет тәуелсіз, дербес, әділ және өкілетті соттарды және судьяларды қажет етеді, өйткені олар барлық құқықтық дауларды қарастырады. Сондықтан судьяларға негізсіз айыптаудан, беделін түсіруден, әртүрлі ықпалдан және арандатудан, зорлық әрекетінен, қорқытудан сақтайтын қорғаныстың жоғары шаралары қойылады. Судьяға қатысты қылмыстық істі тек Республикамыздың Бас прокуроры ғана қозғай алады. Бұл судьяларды қолсұғылмаушылығынан айыру механизміне биліктің жоғарғы органдары – мемлекет басшысы, Республика Парламентінің Сенаты қатысатындығы жағынан айқындалған. Мұндай рәсім судья тәуелсіздігінің және қолсұғылмаушылығының қосымша кепілі болып табылады.

Судьялар тәуелсіздігін құрайтындардың бірі болып оларды материалдық жабдықтау деңгейінің жоғарылығы табылады. Судьяларды материалдық және әлеуметтік қамсыздандыруға шығындар мемлекеттік бюджетте көзделеді және қаржы республикалық бюджеттен бөлінеді. Судьялардың еңбек ақысы, демалу уақыты, әртүрлі өтемақылар, тұрғындық жеңілдіктер, медициналық қызмет, сақтандыру және мантиямен қамтамасыз ету олардың мәртебесіне сай болуы керек. Сонымен бірге материалдық және әлеуметтік қамсыздандыруды ешқандай жағдайда төмендетге болмайды.

• 
  Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын бұлжытпай орындауға;
  
• 
  өзінің сот төрелігін жүргізу бойынша конституциялық міндеттерін атқаруда және қызметтен тыс қатынастарда судьялық этика талаптарын сақтауға және судья беделін, абыройын масқаралайтын немесе оның әділдігіне және алалықсыздығына күмән келтіретін барлық әрекеттерден алшақ болуға;
  
• 
  сот төрелігін тарату қызметіне заңсыз араласу әрекеттеріне қарсы тұруға;
  
• 
  судьялардың кеңесу құпиясын сақтауға.
  

• 
  оларға берілген міндеттерді жүзеге асырумен байланысты өкімдерді орындауды кейбір лауазымды тұлғалардан және азаматтардан талап етуге;
  
• 
  мемлекеттік органдарға бұзушылықтарды, олардың себептерін және жағдайларын жою туралы ұсыным енгізуге;
  
• 
  ұымдардан ақпарат сұрауға;
  
• 
  мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдануға (жаза тағайындауға, әкімшілік жаза салуға, мәжбүрлеп алып келуді қамсыздандыруға және т.б.);
  
• 
  заң, ар-ұят, құқықтық сана және барлық жағдайларды толық, жан-жақты, әділ қарастыру негізінде ішкі нанымына сәйкес істер бойынша нақты шешімдер қабылдауға.
  

Судьяларға партияларда, кәсіби одақтарда тұруға болмайды, қандай да бір саяси партияны жақтауға немесе жамандауға құқығы жоқ. Бұл талаптар жан-жақты сипатқа ие және барлық судьяларға қолданылады.

• 
  Қазақстан Республикасының азаматы:
  
• 
  жиырма бес жасқа жеткен
  
• 
  жоғары заң білімі, мінсіз беделі бар
  
• 
  біліктілік емтиханын, соның ішінде мамандандырылған магистратурада тапсырған
  
• 
  медициналық куәлендіруден өткен және судьяның кәсіби міндеттерін орындауға кедергі болатын сырқаттарының жоқтығын растаған
  
• 
  сотта тағылымдаманы ойдағыдай өткен және соттың пленарлық отырысының оң пікірін алған (мамандандырылған магистратураны аяқтаған тұлғаларға тағылымдама өтудің қажеті жоқ)
  
• 
  заң мамандығы бойынша өтілі бар:
  

Судьялардың жоғары адамгершілік сапасы және кәсіпкерлігі сапалы судьялық корпусты құрғанда анықтаушы қағида болып табылуы керек.

Судьяның өкілеттігі келесі жағдайларда тоқтатылуы мүмкін:

1. 
   судья Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламенті немесе маслихаттары депутатына үміткер болып тіркелсе;
   
2. 
   судья заңды күшіне енген сот шешімімен хабарсыз жоғалған болып танылса;
   
3. 
   судьяны қылмыстық жауапкершілікке тартуға келісім берілсе;
   

3-2) Кәсіби жарамсыздығына байланысты судьяның лауазымына сәйкессіздігі туралы Сот қазыларының (жюри) тұжырымы болса;

4) басқа жұмысқа ауысқан болса.

Судьяның өкілеттігі тоқтатылғанда, оның тиісті сот төрағасының немесе сот алқасы төрағасының лауазымындағы өкілеттігі де тоқтатылады.

Судья өкілеттігін тоқтатуды жүзеге асырады:

- Жоғарғы Сот Төрағасына қатысты – Қазақстан Республикасы Президентімен;

Судьяның өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға негіз болған жағдайлар сейілген жағдайда судья өкілеттігі қайта басталуы мүмкін.

Судья өкілеттігі келесі жағдайларда доғарылуы мүмкін:

- отставкаға кету немесе өз еркімен судья лауазымынан босатылу;

- медициналық тұжырымға сәйкес кәсіби міндеттерін орындауға кедергі болатын денсаулық жағдайы;

- судьяны қабілетсіз немесе шектеулі қабілетті деп тану немесе оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы сот шешімінің заңды күшіне енуі;

- судьяға қатысты айыптау үкімінің заңды күшіне енуі;

- Қазақстан Республикасы азаматтығын жоғалту;

- судьяның қайтыс болуы немесе оны өлді деп жариялау туралы сот шешімінің заңды күшіне енуі;

- судьяны басқа лауазымға тағайындау, сайлау және оның басқа жұмысқа ауысуы;

Судья лауазымынан босату туралы шешім қабылданады:

2) жергілікті және басқа соттардың судьяларына, төрағаларына және сот алқаларының төрағаларына, Жоғарғы Сот алқаларының төрағаларына қатысты – Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен.

Судья лауазымынан босатылу сәйкес сот төрағасының немесе сот алқасы төрағасының өкілеттігінің доғарылуына апарып соғады.

Тиісті сот төрағасының немесе сот алқасы төрағасының өз еркімен немесе өкілеттік мерзімінің аяқталуына байланысты лауазымынан босатылуы олардың сол сот судьясы лауазымынан босатылуына апарып соқпайды.

Судья өкілеттігі доғарылуының ерекше түрі болып отставка есептеледі, бұл мінсіз беделі бар судья өкілеттігінің доғарылуы болып саналады, оның судья атағы, судьялар қоғамдастығына тиесілігі, жеке қолсұғылмаушылық және «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңымен көзделген басқа материалдық - әлеуметтік кепілдері сақталып қалады.

Судьяның лауазымынан отставка түрінде босатылу судьяның отставка туралы жазбаша арызы бойынша жүзеге асырылады.

Отставкаға шыққанда судьяға судьялық қызмет өтілі жиырма немесе одан жоғары жыл болса соңғы лауазымы бойынша жиырма төрт айлық лауазымдық еңбек ақысы көлеміндегі біржолғы пайдалы жәрдемақы, судьялық қызмет өтілі он бестен жиырма жылға дейін болса он сегіз айлық лауазымдық еңбек ақысы төленеді.

Судьяның отставкасы келесі жағдайларда доғарылады:

- кәсіпкерлік қызметпен айналысу, сауда ұйымының бақылау кеңесінің немесе жетекшілік органының құрамына кіру, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа еңбекақы төленетін лауазымға кірісу;

- сот билігінің абыройын төмендетіп ұятқа қалдыратын қылық немесе қылмыс жасау;

- өз еркі бойынша;

- Қазақстан Республикасы азаматтығының доғарылуы;

- оның өлуі немесе оның өлгендігі туралы жариялайтын сот шешімінің заңды күшіне енуі.

Отставкасының доғарылуына байланысты судья жеке қолсұғылмаушылық кепілінен және «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық Заңының 51, 53 және 55 баптарымен көзделген кепілдерінен айрылады.