Тақырып 10 Банк қызметің және сақтандырудың ұйымдастыру құқықтық негіздері

1 Банк қызметінің құқықтық негізі

2 Қазақстан Ұлттық Банкi қызметiнiң құқықтық негiзi

3 Коммерциялық банктердің құқықтық жағдайы

4 Сақтандыру және сақтандыру қызметiнiң түсiнiгi

5 Сақтандыру нысандары, салалары, сынаптары және түрлері

6 Сақтандыру қызметінің қатысушылары мен субъектілері. Сақтандыру ұйымын құру

7 Сақтандыру шарттары.

8 Сақтандыру (қайта сатандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштері
1 Банк қызметінің құқықтық негізі
Банктiң ресми мәртебесi заңды тұлғаны әділет органдарында (тіркеуші органдарда) банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен және банк операцияларын жүргiзуге қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкілетті органның лицензиясы болуымен белгiленедi

Қазақстан Республикасының екi деңгейлi банк жүйесi бар.

Ұлттық Банк мемлекеттiң орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi) деңгейiне жатады.

Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, өзге банкiлердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiне жатады.

Банктің жүйесі және оның барлық элементтері бұқалалық – құқықтық әрекет ету объектісі ретінде қаржылық қатнастың белсенді қатысушы – субъектісі болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы Заңы бойынша банк қызметі болып банк операцияларын жүзеге асыру табылады.

Ұлттық Банк мемлекеттiң орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi) деңгейiне жатады.

Ұлттық Банкiнiң мiндеттерi, қызмет қағидаттары, құқықтық мәртебесi және өкiлеттiгi "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен белгiленедi.

Ұлттық Банк өзiнiң құзыретi шегiнде банк қызметiнiң жекелеген мәселелерi бойынша реттеудi және қадағалауды жүзеге асырады және банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың жұмыс iстеуi үшiн жалпы жағдайлар жасауға жәрдемдеседi.

Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, өзге банкiлердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiне жатады.

• 
  депозиттерді қабылдау, заңды тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу;
  
• 
  депозиттерді қабылдау, жеке тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу;
  
• 
  банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
  
• 
  аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың ақша төлемі мен аударымы бойынша тапсырмаларын орындау. Аударым операциясын жүзеге асыруға лицензия банктерге және заңды тұлғаларға беріледі;
  
• 
  кассалық операциялар: банктердің және Ұлттық почта операторының қолма-қол ақшаны ұсақтауды, айырбастауды, қайта санауды, сұрыптауды, орауды және сақтауды қоса алғанда, оны қабылдауы және беруі;
  
• 
  шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
  
• 
  банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау;
  
• 
  есепке алу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен өзге де борышкерлік міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
  
• 
  банктердің жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашуы және жүргізуі жатады, оларда осы тұлғаға тиесілі тазартылған бағалы металдардың және бағалы металдардан жасалған монеталардың нақты саны көрсетіледі;
  
• 
  аккредитив ашу (ұсыну) мен оны растау және ол бойынша міндеттемелерді орындау;
  
• 
  банктердің ақшалай нысанда орындау көзделетін банк кепілдіктерін беруі;
  
• 
  банктік заем операциялары: банкке, ипотекалық ұйымға, номиналды ұстаушы ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығы бар брокерге және (немесе) дилерге немесе агроөнеркәсіптік кешен саласындағы ұлттық басқарушы холдингтің еншілес ұйымдарына төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарымен ақшалай нысандағы кредиттер беру;
  
• 
  төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) инкассоға қабылдау.
  

- Банкiлер банк қызметiн операцияларды жүргiзудiң жалпы шарттарын белгiлейтiн ережелер мен iшкi ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға құқылы.

Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары туралы ережелерiн банк директорларының кеңесі бекiтуге және оларда мынадай мәлiметтер мен рәсiмдер болуға тиiс:

а) қабылданатын депозиттер мен берiлетiн несиелердiң шектi сомасы мен мерзiмi

б) депозиттер мен несиелер бойынша сыйақы ставкасының шектiк мөлшерi;

в) депозиттер мен несиелер бойынша сыйақы төлеудiң шарттары; 

г) банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар;

д) банк операцияларын жүргiзу ставкалары мен тарифтерi;

е) банк пен оның клиентiнiң құқықтары мен мiндеттерi, олардың жауапкершiлiгi;     

ж) банк директорларының кеңесі банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттарына енгiзу қажет деп есептейтiн басқа шарттар, талаптар мен шектеулер.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары деңгейiн бiлдiредi. Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының Президентiне есеп бередi.

Қазақстан Ұлттық Банкi мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, оның дербес балансы болады және өзiнiң филиалдарымен, өкiлдiктерiмен және ұйымдарымен бiрге бiртұтас құрылым құрайды

Қазақстан Ұлттық Банкi өз қызметiнде Конституцияны, ҚР Ұлттық Банкi Заңды, сондай-ақ "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы" ҚР Заңын, республиканың басқа да заң актiлерiн, Қазақстан Республикасы Президентiнiң актiлерiн және Қазақстан Республикасы жасасқан халықаралық шарттарды (келiсiмдердi) басшылыққа алады.

Қазақстан Ұлттық Банкiінің негізгі мақсаты - ҚР бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Қазақстан Ұлттық Банкінің капиталы және резервтері

Қазақстан Ұлттық Банкiнiң жарғылық капиталы мемлекетке тиесiлi болады және бөлiнбеген таза кiрiстен аударымдар жасау жолымен, кемiнде 20 миллиард қазақстан теңгесi мөлшерiнде қалыптастырылады.

Қазақстан Ұлттық Банкi өз балансындағы мүлiктi иелену, пайдалану мен билiк жүргiзу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнде белгiленген тәртiппен дербес жүзеге асырады.

Қазақстан Ұлттық Банкiнiң резерв капиталы оның кемiнде жарғылық капиталы мөлшерiнде қалыптастырылып, бөлiнбеген таза табысы есебiнен толықтырылады әрi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлеген тәртiппен, тек жүргiзiлген операциялар бойынша жасалған ысырапқа өтемақы төлеуге және шығындардың орнын толтыруға арналады. Алтын-валюта активтерiн қайта бағалау шоты, оларды қайта бағалаудан түскен iске асырылмаған табысты есепке алуға арналады.

Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:

1) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;

2) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;

3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;

4) қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.

Қазақстан Республикасында Ұлттық Банкі ішкі және сыртқы факторларды саралай келе, сонымен қатар өзіне қойылған мақсаттарға сай келесі негізгі қызметтерді атқарады:

1. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-кредит саясатын жүргiзедi.

2. Банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының аумағындағы бiрден-бiр эмитентi болып табылады.

3. ҚР Үкiметiмен келiсiм бойынша ҚР Үкiметiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет көрсетуге қатысады

4. Банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкiнде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға кредит беруге құқылы.

5. ҚР-да валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге құқылы;

6. Қазақстан Республикасында ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асыру тәртiбiн, жүйесi мен нысанын белгiлейдi.

7. Банкноттарды, монеталарды және құндылықтарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi.

8. қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу,қадағалау және бақылауды жүзеге асырады;

1) Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысы тәртібін белгілейді;

2) резиденттердің және резидент еместердің Қазақстан Республикасында валюталық операциялар жүргізу ережелерін белгілейді;

3) резиденттердің репатриация талаптарын орындауын қамтамасыз ету мақсатында резиденттердің экспорт пен импорт бойынша мәмілелер паспорттарын ресімдеуінің бірыңғай ережелері мен шарттарын және экспорт-импорт валюталық бақылауын жүзеге асырудың тәртібін белгілейді;

6) Қазақстан Республикасының валюталық заңнамасына сәйкес айырбастау пункттерін тіркеу тәртібін белгілейді және оларды тіркеу куәліктерін береді, сондай-ақ олардың қолданылуын тоқтата тұрады;

8) валюталық операциялар туралы, Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетелдік банктерде ашқан шоттары туралы тіркеуді және хабарлама беруді жүзеге асырудың тәртібін белгілейді, сондай-ақ тіркеу куәліктері мен хабарлама туралы куәліктерін береді;

9) айырбастау пункттері арқылы жүргізілетін операциялар бойынша шетелдік валютаның сатып алу бағамының теңгеге сату бағамынан ауытқу шегін белгілеу тәртібін айқындайды;

10) мемлекеттік органдармен келісім бойынша олардың құзыретіне сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер орындауға міндетті валюталық операциялар бойынша есепке алудың және есептіліктің тәртібі мен нысандарын белгілейді;

11) арнайы валюта режимі шеңберінде валюталық операциялар жүргізуге арнайы рұқсат береді;

12) банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктік және валюталық заңнамасын бұзу фактілері анықталған жағдайда Қазақстан Республикасының банктік және валюталық заңнамасында көзделген санкцияларды қолданады.

Меншік иелерінен олардың құрал қаражаттарын мәжбүрлі және қайтарымсыз тартып алу;

Ақша қаражаттарын мәжбүрлі қайтарып алу;

Ақша қаражаттарын ерікті, қайтарымсыз тарту;

Ақша қаражаттарын ерікті, қайтарыды түрде тарту;

Мемлекеттің қызметін жүзеге асыру негізінде ақша қаражаттарын тарту;

Мемлекеттің мүлкін қолдану және жүзеге асырудан алынған ақша қаражаттарын мемлекеттің кірісіне өткізу;

Банктiк реттеу тәсiлдерi

Банкiлердiң қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың депозиторларының мүдделерiн қорғау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесiнiң тұрақтылығын ұстап тұру мақсатында уәкiлеттi орган банкiлердiң қызметiн реттеудi, соның iшiнде:

• 
  күдiктi және сенiмсiз активтерге қарсы провизияларды қоса, пруденциалдық қалыптарды және банкiлер сақтауға мiндеттi басқа да нормалар мен лимиттердi белгiлеу;
  
• 
  банкiлер орындауға мiндеттi нормативтiк құқықтық құжаттарды басып шығару;
  
• 
  банкiлердiң қызметiн тексеру;
  
• 
  ертерек ден қою шараларын қолдану;
  
• 
  банкiлерге немесе олардың лауазымды адамдарына ықпал етудiң шектеулi шараларын қолдану;
  
• 
  банкiлерге санкциялар салу арқылы реттеудi жүзеге асырады.
  
• 
  
  

1) қаражаттарды шоғырландыру;

2) ақша айналымдарын реттеу;

3) делдалдық.

а) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң;

б) орналастырылған акцияларының немесе жарғылық капиталдарға қатысу үлестерiнiң үштен бірiнен астамы Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң не соларға ұқсас Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының иелiгiнде, меншiгiнде және/немесе басқаруында болатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының;

в) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң не заңды тұлғалардың қаражаттарына билiк етушiлер (сенiм бiлдiрiлген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң иелiгiнде, меншiгiнде және/немесе басқаруында болатын екiншi деңгейдегi банк.

Банк ашуға берiлген рұқсаттың банк операцияларын жүргiзуге банкке лицензия беру туралы уәкiлеттi орган шешiм қабылдағанға дейiн заңды күшi болады.

Банктер акционерлiк қоғамдар нысанында құрылады. Банк өз жарғысында жазылған атауды өзiнiң атауы ретiнде пайдаланады.    Банктiң атауында "банк" деген сөз немесе одан туындаған сөз болуға тиiс.      

Банктiң жарғылық капиталы акцияларды сату есебiнен Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен қалыптастырылады. Банк акциялары орналастырылған кезде тек қана ақшамен төленуге тиiс.

Қазақстан Республикасының резиденттерi мен резиденттерi емес заңды және жеке тұлғалар банкiнiң құрылтайшылары мен акционерлерi бола алады.

Банк ашуға рұқсат беру тәртiбi мен оған рұқсат беруден бас тарту негiздерi Қазақстан Республикасының банк заңнамасында белгiленедi.

Банк операцияларын жүргiзуге лицензия берiлген жағдайда немесе банктiң қызметiн тоқтату туралы сот шешiм қабылдаған жағдайда, банк ашуға берiлген рұқсатты банк уәкiлеттi органға қайтаруға тиiс.

Банктерді таратылу шарттары:

1) Құзіретті органдардың рұқатымен оның акционерлерінің шешімі бойынша (ерікті таратылу),

2) соттың шешімі бойынша.

Банктің мәжбүрлі таратылуы

сотпен өндіріледі, ол келесілерге байланысты:

1) уәкiлеттi мемлекеттiк органның нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген тәртiппен инвестициялық қызметтi;

2) тиiстi жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы шегiнде өзiнiң сақтанушыларына қарыз берудi (сақтандыру ұйымы үшін);

3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметiн автоматтандыру үшiн пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етудi сатуды;

4) ақпарат берiлiмдерiнiң кез келген түрлерiнде сақтандыру iсi және сақтандыру қызметi жөнiнде арнаулы әдебиет сатуды;

5) бұрын өз мұқтаждары үшiн сатып алынған (сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшiн) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келiп түскен мүлiктi сатуды немесе жалға берудi;

6) сақтандыру қызметiне байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетудi;

7) сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың бiлiктiлiгiн арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргiзудi;

8) сақтандыру агентi ретiнде сақтандыру делдалы болуды;

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының кәсiпкерлiк қызмет ретiнде мәмiлелердi жүзеге асыруы мен операцияларды жүргiзуiне тыйым салынады.

Сақтандыру ұйымдары, сақтандыру ұйымдары таратылған жағдайда сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыруға кепiлдiк беретiн қор құруға құқылы. өордың құрылу тәртiбi мен қызметi Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледi
5 Сақтандыру нысандары, салалары, сынаптары және түрлері
Сақтандыру нысаны. Мiндеттiлiк дәрежесi бойынша:

• 
  Ерiктi сақтандыру - тараптардың еркiн бiлдiруiне орай жүзеге асырылатын сақтандыру.
  

• 
  Мiндеттi сақтандыру - егер сақтандырудың мiндеттi түрлерiн
  

Өз өмiрiн немесе денсаулығын сақтандыру мiндетiн азаматқа заң актiлерiмен де, шартпен де жүктеуге болмайды.

Мiндеттi сақтандыру кезiнде сақтанушы, егер сақтандырудың осы түрiн реттейтiн заңнамалық актiлерде өзгеше белгiленбесе, тараптардың келiсiмiмен айқындалған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға мiндеттi.

Мiндеттi сақтандыру шарты сақтандырудың осы түрiн жүзеге асыруға лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалады. Сақтандырудың мiндеттi түрiн реттейтiн заңнамалық актiлерде тәртiбi мен  талаптары белгiленген мiндеттi сақтандыру шартын жасасу, егер осы  заңнамалық актiлерде өзгеше көзделмесе, жоғарыда аталған сақтандырушы үшiн мiндеттi болып табылады.

Сақтандыру объектiсi бойынша:

• 
  Жеке сақтандыруға азаматтың өмiрiн, денсаулығын, еңбекке
  

Жеке сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзi, сондай-ақ шартта аталған басқа (сақтандырылған) адам сақтандырылған болуы мүмкiн.

• 
  Мүлiктiк сақтандыруға мүлiктi және оған байланысты мүлiктiк
  

Мүлiктi сақтандыру кезiнде мүлiктiң жоғалуы (жойылуы) тәуекелi, жетiспеуi немесе бүлiнуi және өзге де мүлiктiк игiлiктер мен құқықтар сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүлiктердi сақтандыруға мүддесi болмаған жағдайда жасалған мүлiктiк сақтандыру шарты жарамсыз болады.

Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезiнде, үшiншi бiр адамдардың өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкiне зиян келтiрудiң салдарынан туындайтын мiндеттемелер бойынша жауапты болу, сондай-ақ шарттардан туындайтын мiндеттемелер бойынша жауапты болу тәуекелiн сақтандырады.

Сақтандыру төлемiн жүзеге асыру негiздерi бойынша:

• 
  Жинақтаушы сақтандыру сақтандыру жағдайы туған кезде, соның
  

• 
  Жинақтаушы емес сақтандыру туындауының ықтималдық және
  

• 
  Қос сақтандыру - белгiлi бiр объектiнi бiрнеше сақтандырушыда
  

Мүлiктi қос сақтандыру кезiнде әрбiр сақтандырушы сақтанушының алдында онымен жасалған шарттың шегiнде жауапты болады, алайда сақтанушының барлық сақтандырушылардан алған сақтандыру төлемдерiнiң жалпы сомасы нақты зияннан аспауы тиiс.

Бұл ретте сақтанушы кез келген сақтандырушыдан онымен жасалған шартта көзделген сақтандыру сомасының көлемiнде сақтандыру төлемiн алуға құқылы. Егер алынған сақтандыру төлемi нақты зиянды жаппайтын болса, сақтанушы жетпеген соманы басқа сақтандырушыдан алуға құқылы.
      Келтiрiлген зиянды басқа сақтандырушылар өтегендiктен сақтандыру төлемiнен толық немесе iшiнара босатылған сақтандырушы сақтанушыға шыққан шығындарды шегере отырып, сақтандыру сыйлықақыларының тиiстi бөлiгiн қайтаруға мiндеттi.

Жеке өзiн қос (көпше) сақтандыру кезiнде әрбiр сақтандырушы өзiнiң сақтанушы алдындағы сақтандыру мiндеттемелерiн, оларды басқа сақтандырушылардың орындағандарына қарамастан, өз бетiнше атқарады.

• 
  Топтық сақтандыру кезiнде бiр сақтандыру шартымен бiр мезгiлде
  

Топтық сақтандыру адамдардың белгiлi бiр санаттарын қамтитын жеке де, мүлiктiк те, дербестендiрiлген де, иесiздендiрiлген де болуы мүмкiн.

Жұмыс берушiлердiң өз қызметкерлерiн ұжымдық сақтандыруы тек жеке сақтандыру түрiнде ғана болуы мүмкiн.

• 
  Ортақ сақтандыру. Сақтандыру объектiсi бiрнеше сақтандырушы
  

Ортақ сақтандырушылар арасында тиiстi келiсiм болған жағдайда, олардың бiреуi сақтанушының алдында тек өз үлесiмен ғана жауапты болып қала отырып, онымен өзара қатынаста барлық ортақ сақтандырушылардан өкiл болуы мүмкiн.

• 
  
  жүктеу 1,96 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: