Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі



жүктеу 2,39 Mb.
бет6/7
Дата05.01.2018
өлшемі2,39 Mb.
#6999
түріЖұмыс бағдарламасы
1   2   3   4   5   6   7



1 рейтинг (4 семестр)


Бар-лығы





Апталар

1

2

3

4

5

6

7

8







Апта бойындағы

ең жоғарғы балл



11

10,5

11,5

10,5

11

10,5

12,5

22,5

100




Дәріске қатынасу және дайындалу

СӨЖ түрі

ҮЖ1




ҮЖ3




ҮЖ5




ҮЖ7




11





Бақылау формасы

А




А




А




А







Ең жоғарғы балл

2,5




3




2,5




3







Практикалық жұмыстарға қатынасу және дайындалу

СӨЖ түрі




ҮЖ2




ҮЖ4




ҮЖ6




ҮЖ8

8





Бақылау формасы




А




А




А




А




Ең жоғарғы балл




2




2




2




2




Зертханалық жұмысты әзірлеу және қорғау

СӨЖ түрі

ЗЖ1

ТЖ1

ЗЖ2

ТЖ2

ЗЖ3

ТЖ3

ЗЖ4

ТЖ4

36





Бақылау формасы

А

А

А

А

А

А

А

А




Ең жоғарғы балл

4,5

4,5

4,5

4,5

4,5

4,5

4,5

4,5




Қосымша деректерді пайдалану

СӨЖ түрі

Г

Г

Г

Г

Г

Г

Г

Г

18





Бақылау формасы

Ж

Ж

Ж

Ж

Ж

Ж

Ж

Ж




Ең жоғарғы балл

2

2

2

2

2

2

3

3




Кезекті жылбойғы үлгерімдер

Тақырыптың №

























27





Бақылау формасы

КТ

КТ

КТ

КТ

КТ

КТ

КТ

МБ1




Ең жоғарғы балл

2

2

2

2

2

2

2

13





2 рейтинг (4 семестр)

Барлығы






Апталар

9

10

11

12

13

14

15







Апта бойындағы

ең жоғарғы балл

12,5

13,5

12,5

12,5

12,5

13,0

22,5

100




Дәріске қатынасу және дайындалу

СӨЖ түрі

ҮЖ9




ҮЖ11




ҮЖ13




ҮЖ15

11,5




Бақылау

формасы

А




А




А




А




Ең жоғарғы балл

3




3




3




3




Практикалық жұмыстарға қатынасу және дайындалу

СӨЖ түрі




ҮЖ10




ҮЖ12



ҮЖ14




10




Бақылау формасы




А




А




А







Ең жоғарғы балл




4




3




3







Зертханалық жұмысты әзірлеу және қорғау

СӨЖ түрі

ЗЖ5

ТЖ5

ЗЖ6

ТЖ6

ЗЖ7

ЗЖ7

ЗЖ8

36




Бақылау формасы

А

А

А

А

А

А

А




Ең жоғарғы балл

5

5

5

5

5

5,5

5,5




Қосымша деректерді пайдалану

СӨЖ түрі

Г

Г

Г

Г

Г

Г

Г

18

Бақылау формасы

Ж

Ж

Ж

Ж

Ж

Ж

Ж

Ең жоғарғы балл

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

3,0

Кезекті жылбойғы үлгерімдер

Тақырыптың №






















24,5

Бақылау формасы

КТ

КТ

КТ

КТ

КТ

КТ

МБ2

Ең жоғарғы балл

2

2

2

2

2

2

12,5

Қысқартылған белгілер: ҮТ1 – үй тапсырмасы №1, С – сабаққа қатынасу, ЗЖ1 – зертханалық жұмыс №1, ТЖ1 – тәжірибелік жұмыс, ЗЖД1 – зертханалық жұмысқа дайындалу №1 ЕБ – есеп беру, КТ –конспекты тексеру, КЖ1 – курстық жұмыс №, Т – тексеру, Т1 – тест №1, МБ1 – шеттік бақылау №1.



Қорытынды рейтингті есептеу әдістемесі
Оқу жұмыс жоспары бойынша қорытынды бақылау емтихан болып саналады.Университеттің ғылыми кеңесінің шешімі бойынша қорытынды бақылау түрлері және өтпелі бақылаудың өлшем бірліктері берілген.
Кесте 4 -Өтпелі бақылау мен қорытынды бақылау түрлерінің өлшем бірліктері.



р/с

Қортынды бақылау түрлері

Бақылау түрі

Өлшем бірлік

1

Емтихан

Емтихан

0,4

Үлгерімнің өтпелі бақылауы

0,6



Курстың саясаты
Дәріс және тәжірибелік сабақтарына міндетті түрде қатысу қажет. Сабақтың басында, қатысқандар белгіленеді, кешіккен үшін 0,5 ұпайдан айырыласыздар.
Сабаққа қатысқандарға қойылатын талаптар:


  1. Сабаққа активті қатысу.

  2. Аудиторияға сыртқы киіммен кірмеу.

  3. Дәріс барысында басқа жұмыс пен айналыспау, ұялы телефонды өшіріп тастау.

  4. Белгісіз себептер мен қатыспаған ұшін – 0 ұпай. Егер науқас болсаңыз немесе басқа да себепкер жағдайларда, керекті құжатыңыз болса жоспарланған ұпайларыңыз сақталады.

  5. Тапсырмалар бақылау шараларының күнтізбелік кестесі бойынша орындалады. Тапсырмаларды кешігіп орындағанда, жинаған ұпайларыңыз кемітіледі.

  6. Емтиханға тек қана барлық тақырыптардан берілген тапсырмаларды орындап тапсырған студенттер жіберіледі.



Соңғы қорытынды баға төмендегідей негіздер бойынша қойылады:
1. дәріс, лабораториялық, өздік жұмыстарға белсенді қатысып, жауап беру.

2. білімді межелік бақылау бойынша тексеру.

Білімді бағалау баллдық-рейтингті жүйемен жүргізіледі, күнтізбелік шаралар бойынша студент өз бағасын өзі шығарып алады. Өзіңе керекті балл жинау үшін лабораториялық сабақтарға қатысу және әрбір лабораториялық жұмысты тапсыру қажет. Студент міндетте түрде 2 межелік бақылаудан өту керек. Егер осы айтылған жағдайлар жасалмаса студент семестрдың соңында, емтиханға босатылмайды.

Орманды қалыптастыратын негізгі ағаш тұқымдары және орман туралы түсінік
Ағаш өсімдіктерін ботаника бөлімі немесе өсімдіктер туралы ғылым -дендрология зерттейді, ол ғылыми көзқараспен көп жылдық ағаш өсімдіктерінің – сыртқы және ішкі құрылысын, таксономиялық жағдайын, түр ішілік жүйеленуін, физиологиясын, экологиясын, географиялық орналасуын және шаруашылық мағнасын зерттейді. Ормандық ағаш өсімдіктері келесі өмірлік формаларына немесе топтарына бөлінеді: ағаштар, бұталар, бұташықтар, шалабұталар.

Әсіресе кеңінен тарап және шаруашылықта мағналы болған ағаштар – жан – жағында бұталары мен жоғарыда өркені бар айқын діңді көп жылдық өсімдіктер. Олардың орман қалыптасуында және шаруашылық пен халыққа сүрік алуда маңызды орны бар. Ағаштардың биіктігі 8…10 м биік болады.

Есейген бұталарда басты дің болмайды, оның орнына бірнеше діңшелер қалыптастырып 5 м биіктікке дейін өседі. Бұташалар тармақталған 80 см дейінгі биіктікке өсетін өсімдіктер, ал лиандар - иілгіш, ұзын, тұрақсыз, тіреу тілейтін сабақтары бар өсімдіктер.

Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераның құрамдарының бір бөлігі болып есептеледі, жер шары өмірінің белсенді орны болып құралады, өйткені құрамы, құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты; географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орман ауқымы (массив) және орман қоры ж. т.б. құрастырады.

Орман – жер шарының негізгі түрлерінің біреуі, яғни әртүрлі аралас өсімдіктердің күрделі қарым – қатынасы, бірақта көлемі, құрылымы, құрамы, көбеюі, көректенуі және басқа белгілері бойынша айырмашылығы бар. Ал өсімдіктер ішінде ағаштар басты орында. Бірақта көп ағаштарды орман деп атауға болмайды. Өйткені олар бір-бірінен алшақ орналасып , қатар-қатар тұруы мүмкін, сондықтан олар саябақ немесе демалыс бағын құрастырады.

Орман тек сандық белгілерімен емес, сапалық көрсеткіштерімен анықталады. Орманда өскен ағаштардың өте жоғары орналасқан бөрікбасы болады. Олар жоғарыда қосылып жарықты, жылуды, жауын-шашынды жерге түсірмейді. Сондықтан төменгі бұтақтар солып қалады, ал өсетіндері діңдері. Ол ағаштардың бағалылығы және шаруашылық мағынасы мол көрсеткіші.

Еркін өсетін ағаштардың бұтақтары солбырап, бөрікбасы шашыраңқы болады. Ағаштың діңі бұтақты, қысқа болады, оларда жақсы тауарлық түр болмайды. Ормандағы ағаштар, еркіндегі өсетіндерге қарағанда, 10 ... 20 жыл кеш тұқым береді және дән беретін кезеңдері болады. Ол жылдар ағаштардың тұқымы мен табиғи жағдайларымен байланысты, сонымен қатар тұқым беру ағаштардың көлемдерімен байланысты. Өте ірі ағаштар 80% көп дәндер береді, ал нашар өсетіндері – 0,5 % көп бермейді.

Орманда, ағаштармен қатар бұталар, шөптер, мүктер, қыналар және т.б. өсімдіктер өседі. Ол әсерлер жарық, көректік заттар және су үшін бәсекелестікте.

Сонымен, орман тек көптеген ағаштар араласы емес, ол бұталардың, шөптердің, мүктердің, қыналардың және т.б. өсімдіктердің қарым-қатынасы, онда ағаштар, ең бірінші болып, қоршаған ортаға әсер етеді: жарық , жылу, ылғал, ауа құрамы, жел және басқа экологиялық жағдайларға. Орман өз ортасын құрастыра отырып, қоршаған егістіктерге, шабындықтарға, су қоймаларына және т.б. әсер етеді.

Орман тек өсімдіктер құрылымы емес, ол биологиялық жүйе, оның қатарында әртүрлі жануарлар бар, орман фаунасын құрастыратын, сонымен қатар микроағзалар дамитын орта. Ормандық аңдар мен құстар өздеріне жәйлі жағдай табады, өйткені олар көректене және көбейе алады. Ал көптеген аңдармен құстар ағаштардың өсіп-дамуына әсер етеді, өйткені зиянды жәндіктердің көбейюін азайтып, орманның санитарлық жағадайын жақсартады. Жер қазатын жануарлар (борсық, көртышқан) топырақ құрамын жақсартады, қарағай тұқымдастарының қауіпті зиянкесі мамыр зауда қоңызының дернәсілін азайтады.

Ормандағы топырақта көптеген құрттар мен микроағзалар бар. Олар топырақтың құрамын жақсартады және ағаштар мен бұталардың көректенуін қамтамасыз етеді, өйткені түскен қылқандарды, жапырақтарды, бұтақтарды, қабықтарды өңдеп пайдалы қылдырады.

Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф. Морозов орманға жан-жақтық түсінік берген, яғни орман тек ағаш өсімдіктерінің бір-біріне әсер етумен емес, ал топырақтың және ауаның құбылыстарымен жаңа өзгерістер әкеледі.

В.Н. Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. био - өмір, гео- жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғни барлық тіршіліктің, топырақтың, жалпы дамудың әсерімен болатын өзгерістер ретінде.

Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманға келесі түсінік берілген. «Орман – ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан, қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен ».


Ағаш және бұта өсімдіктерінің нысаны, құрылымы және тіршілік әрекеті

Ағаш және бұталарда мына маңызды бөліктер бар: сабақ, тамыр, жапырақ, өркен, бұтақтар, жеміс және дән, әрқайсысының өз функциясы бар. Сабақ – ағаштар мен бұталардың жер бетіндегі бөлігі, жапырақтарды, гүлдерді, жемістерді қалыптастырып көтеретін және өткізгіш және сүйеніш функцияларын атқаратын. Сабақ пен тамыр және жапырақтардан су және минералдық заттар көтеріледі және жапырақтардан органикалық заттар тамырларға барады. Ағаштарда сабақ деп діңді түсінеді – ол басты сабақ, тамырдың мойнынан басталады, яғни тамырдың діңге қосылатын жері. Дің негізгі, өте құнды сүрек беретін құрылым. Діңнің сыртқы бөлігі қабық деп аталады, ол ағаш және бұта тұқымдарын табиғаттың қолайсыз жағдайларынан қорғайды және ағаштың сыртқы әлпетін көрсетеді.

Сүрек діңнің негізгі массасын құрастырады, сонымен қатар сабақтар мен бұтақтардың. Оның физикалық (түрі, жылтырлығы, кебуі, ісінуі, қабықтануы, тығыздығы, жапырақтануы, т.б.) және механикалық (қысқанға төзімділігі, созылуы, қозғалуы, жарамсыздығы, бұралуы, иілуі, жабысқақтығы, қаттылығы ж.т.б.) қасиеттерімен шаруашылық мағнасы және халық шаруашылығында қолдануы кеңінен байланысты.

Сүрек өсімдік жасушаларынан құрастырылған, сырты қабықталған құрамдардан тұрады. Сүректің химиялық құрамы барлық ағаш тұқымдастарындағыдай. Абсолюттік құрғақ сүректің органикалық бөлігі көміртегінен (49 ... 50%), оттегінен (43 …44%), сутегінен (6%) және азоттан (0,1...0,3%) құралған. Бейорганикалық бөлігі, жандырғанда күл болып Са, К, Мg, Na және басқа элементтер (0,1...1%) құрастырады.

Тамыр – ағаштар мен бұталардың жер астындағы бөлігі, өсімдікті су және минералдық заттармен қамтамасыз етеді және топырақта тамырмен бекиді. Жапырақ – жер бетіндегі орган, оның көмегімен негізгі тіршілік әрекеттерінің процестері жасалады, ол фотосинтез, дем алу, транспирация.

Өркен – жапырақтары мен бүшіктері бар жас сабақ. Бұтақтар – діңнен тарайтын бойындағы өркендер. Өркен мен бұтақтар бөрікбасын құрастырады. Ол жерде жапырақтар, гүлдер және жемістер қалыптасады. Жеміс – тозаңданғаннан кейін қалыптасатын, жабық тұқымдастардағы орган. Ол дәндерді қорғап және шашады. Дән – жеміс ішіндегі, дәнмен көбейетін өсімдіктердің органы. Дән көбею, тарау және қолайсыз жағдайларды бастан кешу әрекеттерін атқарады.


Орманның негізгі компоненттері

Белгілі бір жерде орман ешқашанда бір текті болмайды. Оларда сыртқы және ішкі белгілері және қасиеттерімен айырмашылық болады. Сондықтан іс жүзінде топтайды. Орманның негізгі компоненті – орман өсімдіктері және оның құрылымдық бөліктері: сүрекдіңдері, жас шыбықтар, шілік, шабан өркен, тірі бүркеме дақыл, орман төсеніші ж.т.б.

Орман өсімдіктері – сүрекдіңдерінен, сонымен қатар, жаңа өсулерден, шіліктен және тірі бүркеме дақылдан құрылатын орман участогі. Орман өсімдіктерін орман фитоцинозы деп тауға болады (фитон - өсімдік, ценоз – жалпы, біріккен). Оған ағаштар, бұталар, шөтесін өсімдіктер, мүктер, қыналар, орман төсеніші жатады.

Сүрекдіңдер – ағаштардың қосындысы, өсімдіктердің негізгі компоненті. Қазақстан Республикасының Орман кодесінде мына түсінік берілген: «Сүрекдіңдер – орман екпелерінің негізгі бөлігі болып табылатын ағаштар жиынтығы».

Өскіндер, өзі себілгендер, жаңа өсулер, шілік, шабан өркендер, бүркеме дақылдар өсімдіктердің төмедегі қатарына жатады. Пісу жасына жеткен әр орманда ағаштардың жас ұрпағы болады. Ол ұрпақ аналық орманның, әлде басқа тұқымдардың өнімі болуы мүмкін. Жас ұрпаққа өскіндер жатады – бір жастағы ағаш өсімдіктері. Егер өскіндер сақталса, олар өзі себілген екі жасқа дейінгі ағаш өсімдігі болады. Олар табиғи дамудың келесі ұрпағы – жаңа өсулер, яғни екі жастан асқан негізгі тұқымдардан кейін дамитын өсімдіктер. Ағаш кесу кезінде құнды тұқымдар өсулері сақталу керек, өйткені олар жаңа ұрпақты қалыптастырады.

Шілік (майда тоғай) - өскен жерінде ағаш бітімін қалыптастырмайтын, орман көлеңкесінде өсетін бұталар. Шіліктің тұқымдық құрамы орман қалыптастыру жағдайларымен – климаттық, гидрологиялық, топырақтық, сонымен қатар ағаш бітімінің тұқымдық құрамымен байланысты.

Майда тоғайдың орманшылық және экономикалық мағнасы зор. Оның топырақ қорғау орны мыналарда: жерге рам шөптер өсірмейді, қопсытып құрылымын сақтайды, су эрозиясын толастатады. Топырақты қоректік заттармен байытады, пайдалы құстар мен аңдарға пана болады, азықтық жемістер береді.

Шабан өркенге негізгі ағаш тұқымының діңін жақсартып өсуін тездететін ағаш және бұталарды жатқызады. Ол жаңа өсулер мен шіліктерге қарағанда негізгі тұқымға көп көмек береді. Жан-жағында өсіп оның өсуін бәсеңдетпей, діңі түзу болуға әсер етеді, өйткені бұтақтары көп болмайды.

Тірі бүркеме дақылдар – мүктер, қыналар, шөптесін өсімдіктер, бұташалар орманды және ормансыз жерлерде өседі. Олар ағаш бітімдерімен, географиялық жағдайға және өсімдіктердің өз жағдайларымен байланысты. Орман өмірінде мағнасы зор, әсіресе қалпына келтіруге көп әсер етеді.

Тірі бүркеме дақылдардың ішінде азықтық, дәрілік, илік заттары бар өсімдіктер көп және жануарларға көп азық береді.

Ағаштар қосылып екпелер қалыптастырады, оның ішінде жаңа қосылыс пайда болады, ол орман төсеніші - әр түрлі шіріген өсімдіктер түсінділерінен орманда қалыптасқан топырақ үстіндегі қыртыс. Өсімдіктер түсінділеріне жатады – жапырақтар, қылқандар, бұталар, жемістер мен қабықтар, ол жерді көптеген жануарлар паналайды. Орман төсенішінің қоры, қалыңдығы және құрылымы орман құратын тұқымдардың түрлік құрамымен, ағаш бітімінің жасымен, ағаштар биіктігімен, тірі топырақ жамылышымен, қазғыш фаунаның белсенділігімен байланысты. Төсенішті топырақтың ормандық өсімдік қасиеттеріне қолайлы әсер ететін фактор ретінде қарастыру керек, өйткені қопсу мен құрылымын, жоғарғы қабаттың ылғалы мен температурасын сақтауға әсер етеді. Сұйық жауын-шашынды сүзіп топырақтың қылтүтігін сақтайды. Сонымен қатар төсеніш орман топырағына тыңайтқыш ретінде қызмет жасайды.

Орман төсенішімен қатар орманда тамыр жүйесі бар, ол бір өсімдіктің жер астындағы табиғи күрделі құбылысы. Топырақта орналасу сипатымен жер бетіндегі, терең орналасқан, аралас тамыр жүйелерін бөледі. Ағаштар тамыр жүйесінің көмегімен жерге бекиді, су мен қоректік заттарды алады, алмасу заттарын бөледі, қоректік заттардың артығын жинайды.


Ағаш бітімі (сүрекдіңдер), оның басты белгілері
Ағаш бітімінің морфологиялық маңызды айырмашылық белгілері бар және ол тұқымдар құрамымен, нысанымен, жасымен, шығу тегімен, бонитетімен, толықтылығымен, қабысуымен, қалыңдығымен, қорымен, өнімділігімен, даму жағдайымен топтастырылады.

Ағаш бітімінің құрамы – қалыптастыратын ағаш тұқымдарының тізбесі және әр тұқымның бітіміне қатынас дәрежесі. Егер ағаш бітімі бір ағаш тұқымынан немесе бірлі – жарым қоспадан құралса, онда ол таза, ал егер екі немесе одан көп тұқымнан құралса аралас деп аталады. Ағаш бітімінің құрамы 10 – балдық жүйемен белгіленеді. Егер ол 7\10 қарағайдан және 3\10 қайыңнан құралса, онда құрамы 7ҚЗАҚ деп бөлінеді, бас әріптер тұқымдарды көрсетеді, ал сандар қосындысы 10 болу керек.

Ағаш бітімінде бір ағаш тұқымы көп болса, ол басым түскен деп аталады. Ал егер бітімдегі тұқым шаруашылықта бағалы болса оны басты деп атайды.

Ағаш бітімінің нысаны, ең маңызды кейіпі, бір биіктіктегі ағаштар қалыптастыратын қатарлар санымен анықталады. Егер ағаштардың бөрікбасы жалпы қатар құрастырса, онда ол ағаш бітімі қарапайым, немесе бір қатарлы деп аталады, ал егер екі немесе бірнеше қатар құрастырса, онда ол күрделі немесе көп қатарлы. Егер қатар толықтығы 0,3 кем болмаса, онда ағаш бітімін күрделіге жатқызады. Олар топырағы және климаттық жағдайлары қолайлы жерлерде қалыптасады. Жоғарғы қатарда тез өсетін, жарықты жақсы көретін тұқымдар өседі, ал екінші және үшіншіде жарықтың, аздығына көнетін ағаштар. Күрделі ағаш бітімінің мысалы ретінде мына ағаш бітімін келтіруге болады - қайың бірінші қатарда өседі, ал екінші қатарда – шырша.

Іс жүзінде өсімдіктердің нысанын бөледі, оған қатарлар саны, ағаштар, бұталар, мүктер, қыналармен қалыптасқан. Бұл жағдайда ең жоғарғы қатарда ағаштар, сосын бұталар, ең төменінде – шөптер, мүктер, қыналар, олар топырақты жауып тұрады.

Ағаш бітімінің жасы – ол қатарды қалыптастыратын ағаштардың жасы, оның биологиялық және шаруашылық маңызы зор. Егер ағаштардың жасы жас классының шамасында болса бір жастағы болады, ал егер ол шамадан шықса, онда әр түрлі жастағы деп аталады.

Ағаш бітімінің жасына байланысты бөледі – жас, орта жаста, пісіп қалған, піскен, тұрып қалған деп. Жас ағаш бітімі – ағаш бітімінің қабысуынан екінші класстағы жасының аяғына дейінгі кезең. Бұл орманның ұрпағына жатады - өзі себілгенненөскендер, жаңа өсулер, балақ шыбықтар, олар қабысқаннан кейін шатқал қалыптастырады, яғни өте жиі және толық орман участогі, күтілмейді, I класс жасындағы балаусаға жатады. Ағаштар жылдам жіктелу, биіктікке тез өсу, қарқынды бұтақтанып және жапырақтану кезеңінде жас ағаш бітімі II классқа өтіп сырықтанады.

Ағаштардың жіктелуі саябырлау кезеңі басталады, бірақта өсуі қарқындап сүрекдіңнің қоры көбейіп тұқым беру кезеңі басталады. Ондай ағаш бітімін орта жастағыға жатқызады, яғни III класс басынан пісу жасына дейінгі кезең. Пісіп қалған ағаш бітімі, класс жасымен пісу жасын алдын – алады. Бұл кезеңде ағаштардың шаруашылық және техникалық белгілері анықталып, жақсы өнім беріп, биікке өсуді саябырлатып, диаметрі үлкейуі мен сүрегі жуандауы азаяды. Яғни табиғи сиреу және жіктелу төмендейді.

Пісу жасына келген ағаш бітімінің сандық және сапалық көрсеткіштері белгіленіп шаруашылық мақсаттарына сәйкес болады. Ол кесуге дайын, негізгі ағаш сортименттерінің шығымы мен қоры өте жоғары. Ондай ағаш бітімдерінде дәндердің өнімі өте болуы байқалады. Тұрып қалған ағаш бітімдерінің жасы, пісу кезеңінің басталу уақытынан, екі немесе одан көп жас класстарымен жоғары. Ол уақытта өсу бәсеңдейді, жел сұлатпасы және зақымдану, ауыру әсерімен ағаштар өледі. Ағаш бітімі көп сирейді.

Ағаш бітімінің пайда болу тегі деп қалыптасу жасын айтады. Егер ағаш бітімі дәндер егумен немесе арнайы өсірілген жас ағаш өсімдіктерімен отырғызылып өсірілсе, онда ол қолмен жасаудан пайда болған ағаш бітімі. Егер ағаш бітімі дәндер қонумен немесе өзінен көбейсе, онда оның пайда болуын табиғи дейді. Қолдан жасалатын ағаш бітімдері орман шаруашылығы қарқынды дамитын жерлерде жиі болады. Ал табиғи ағаш бітімдері тұқымдық және балақ шыбықтық болып бөлінеді.

Дәндерден өскен ағаштардан пайда болған ағаш бітімі тұқымдық деп аталады. Тұқымдық жолмен барлық қылтықтық тұқымдар пайда болған, сонымен қатар көптеген жапырақтылар (емен,қайың,көктерек ж.т.б.). Дәннен өскен ағаштардың діңі тік болады.

Түбіртек балақ шыбықтан қалыптасқан ағаш бітімін балақ шыбықтық деп атайды. Балақ шыбықтық ағаштар топтасып өседі, ал діңдері қисық болады. Балақ шыбықтық жолмен жиі жапырақтылар өседі. Мысалы, қайыңдар – түбірден, көктерек – тамыр атпадан,хөке ағаштары – сұлама бұтақтардан.

Ағаш бітімдерін түпкілікті және туынды деп ажыратады. Табиғи жағдайларында қалыптасқан, белгілі орман өсімдіктері жағдайларына сәйкес басымды тұқыммен сипатталатын ағаш бітімін түпкілікті дейді. Адам әрекеттерімен немесе табиғи өзгерістердің әсерімен бұзылған түпкілікті ағаш бітімінің орнында қалыптасқан ағаш бітімін туынды деп атайды. Ол ағаш бітімдері, ереже ретінде, өнімділігімен нашар, төзімділігі және өміршеңдігімен, шаруашылық құндылығымен төмен.

Ағаш бітімінің бонитеті – орманның өсіп және даму сапасын сипаттайтын көрсеткіш, және онымен байланысты - өнімділік. Ол ағаш бітімінің негізгі қатарының орта биіктігі және жасымен анықталып класстарға бөлінеді. Егер ағаш бітімі биік және жас болса, онда орманның бонитет классы мен өнімділігі жоғары болады. Іс жүзінде бонитеттің 7 класстарын (5 негізгі және 2 литерлық) бөліп рим цифрларымен белгілейді (Iа,I,II...Vа), кейбір жағдайларда оларды көбейтеді. Бонитеттің I классы жоғары және жақсы топырақта өсетін, жоғары өнімді орманды сипаттайды. Бонитеттің келесі класстары топырақтың нашарлауын және сүректің саны азайуын көрсетеді. Бонитет классын анықтау үшін арнайы шкалалар дайындалған. Мысалы, дәннен дамыған қарағай ағаш бітімі келесі көрсеткіштермен сипатталады (кесте).


Кесте – бонитет класстарына сәйкес (Орлов және Тюрин бойынша) қарағай өсімдіктерінің биіктігі және жалпы өнімділігі



Жасы,


жыл

Биіктігі, м (алымы), жалпы өнімділігі, м3/га (бөлгіші)



Бонитет классы




I

II

III

IV

V

20

40



60

80

100






9-8

127
17-15

402
23-20

662
27-24

860
30-27

1015



7-6

103
14-13

329
19-17

555
23-21

730
26-24

867



6-5

75
12-10

254
16-14

447
20-17

604
23-20

726



4-3

53
9-8

189
13-11

343
16-14

472
19-16

571



2

33
7-5

125
10-8

249
13-11

350
15-13

427

Ағаш бітімінің толықтығы - өсіп тұрған ағаштардың тығыздық дәрежесі, яғни алып тұрған көлемін қолдануын сипаттайды. Егер тұрған ағаштардың тығыздығы өте жоғары болса, онда ол көлемді ағаштарды араларына орналастыруға болмайды, яғни тығыздығы өте жоғары деп 1,0 белгіленеді. Егер бар ағаштар санына сондай көлемді және санды ағаштар қосу мүмкін болса, онда толықтық 0,5 болады.

Толықтықты бірдің оныншы дәрежесімен белгілейді. Ағаш бітімі 0,8…1,0 толықтықпен өте жоғары толықтыларға жатады, 0,6…0,7 толықтықпен – орташа толықтыларға, 0,3…0,5 толықтықпен – төмен толықтыларға, ал 0,2…0,1 толықтылықпен – сиректерге.

Ағаш бітімінің толықтылығы – мүмкішілігін, өнімділігін, қорды және шаруашылық іс-шараларын анықтауды сипаттайтын маңызды көрсеткіш.

Шымылдықтың қабысуы ағаш тұқымдарының орман шаруашылық қасиеттерімен, ағаш бітімінің бонитет классымен, құрамымен және жасымен, орман өсімдіктері жағдайымен және орман өсу аймағымен байланысты, сондықтан ағаш бітімінің бөрікбасының қабысу дәрежесін анықтайды. Кең бөрікбасын дамытатын ағаштарда шымылдық қабысуы биік болады. Оны бөрікбасының кескінімен анықтайды және бірдің оныншы дәрежесімен белгілейді. Шымылдық қабысуымен толықтықтың мәні мен мағынасы бірдей емес, бірақта екеуінің арасында тығыз қатынас бар. Егер қабысу жоғары болса, онда ағаш бітімінің толықтығы көп болады. Қабысуда да толықтағыдай ағаш бітімінің жоғары қабысқан, орташа қабысқан және төмен қабысқандығын анықтайды, сондықтан ол күтім кесуін жүргізгенде маңызды көрсеткіш болып есептеледі.

Ағаш бітімінің жиілігі – бір көлемдегі ағаштар саны.Бұл көрсеткіш ағаштардың биік және жуан өсуіне, жапырақтануына, бұтақтардан тазаруына әсер етеді.Жиі ағаш бітімінде ағаштардың жапырақсыздануы қарқынды, биіктігі мен диаметрі кіші, бұтақатрдан тазаруы жақсы.Оның ағаш бітімінің толықтығы және қабысуымен айқын байланысы бар. Көлеңкені ұнататын ағаш тұқымдарында (жөке ағашы) перде қабысуы жоғары болады, ал жарық сүйгіштерде (қарағай,қайың) керісінше. Жиілік ағаш бітімініңжасы мен орман өсу жағдайлары өзгеруімен өзгереді. Бонитеттің I классында ең төмен, ал V класста – ең жоғарғы. Ал өсу жағдайлары жақсарса ағаштарда көлемді болып өседі.

Ағаш бітімінің қоры – бір көлемдегі сүректің жалпы саны, әсіресе 1 га. Ағаш бітімінің қоры, маңызды экономикалық көрсеткіш болып есептеледі, өйткені екпе ағаштардың өнімділігін көрсетеді. Ал өнімділік тек ағаш діңінің қоры емес, ол бұтақтар, жапырақтар, тамырлар, сонымен қатар бір көлемдегі жаңа өсулер, майда тоғай, бүркеме дақылдар. Ағаш бітімінің қоры көлемдік дәрежеде (м3), ал өнімділік массасымен (т) есптеледі.

Халық шаруашылығында қолдану көз қарасымен ағаш бітімінің ағаш қорының сапасы ағаш бітімінің тауарлылығы. Ол іскерлік және отындық діңдердің арақатынасымен анықталады, сосын қорды сапалық және сандық категорияларға бөлумен, яғни іскерлік сүрек ірілік және сорттар категорияларымен, шикізат технологиялық өңдеумен, отын, қалдық. Барлық ағаш діңдері тауарлылық класстарға бөлінеді, оның негізі іскерлік сүректің шығымы.

Ағаш бітімінің таксациялық сипаттамасының маңызды көрсеткіштерінің біреуі диаметр, яғни тамыр мойынынан 1,3 м биіктікте немесе кеуденің биіктігінде өсіп тұрған ағаштардың жуандығы.



Орман және топырақ
Топырақ – ол табиғи құрылым, генетикалық біріккен топырақтық қыртыстардан құрастырылған, литосфераның жоғарғы қыртыстары судың, ауаның және тірі ағзалардың әсерімен өзгерулерден жасалған. Топырақтың құнарлығы бар, яғни ағаштар, бұталар және басқа өсімдіктерді азот, минералдық заттар және сумен керек мөлшерде қамтамасыз ете алады. Ол қатты, сұйық, газдалған және тірі бөліктерден құралады. Топырақтың негізгі массасы ұсақ топырақ, яғни 1 мм дейінгі қиыршықтары топырақ коллоидтары деп аталады. Ол қиыршықтар топырақтың механикалық құрамы және органикалық, минералдық, органикалық-минералдық -қоспалардан тұрады.

Топырақ коллоидтары топырақ құрастырғанда көп мағналы. Олар топырақ өсімдіктерінен: аммоний, калий, кальций, магний, фосфаттарды сіңіріп, сумен, жуылудан сақтап топырақ құрамын біріктіруге себепкер болады.

Сұйық бөлігі, немесе ерітінді, заттарды көшіреді, яғни топырақтан алып өсімдіктерге сумен ертілген қоректік заттарды жеткізеді.

Топырақтың газдалған бөлігі немесе топырақ ауасы сумен толмаған құыстарды толтырады. Топырақ ауасының құрамында N­, О2, СО2 ұшпалы органикалық құрамдары бар, олардың саны топырақта болып жататын көптеген химиялық биологиялық, физикалық - химиялық үрдістерге байланысты.

Топырақтың тірі бөлігі топырақ флорасынан тұрады, яғни топырақ микроағзаларынан (бактерийлер, саңырауқұлақтар, актиномицеттер, балдырлар т.б.) және топырақ жануарларынан – көптеген омыртқасыз жәнідіктер – қарапайымдар, кенелер, кұрттар, жәндіктер, сонымен қатар жер жыртушы сүткөректілер (көртышқан, жертесер т.б.). Топырақ флорасымен фаунасы затар айналымында маңызды роль атқарады және топырақ құрастыруға әсер тигізушілердің біреулері.

Жер бетіндегі топырақтар түрлерінің молшылығы топырақ құрастырушы факторлардың қарым-қатынасы – климат, аналық таулық құрылым, өсімдіктер, жануарлар, аймақтың рельефінің жасы, адамның шаруашылық тіршілігі.

Топырақтарды классификациялау негізіне топырақ танабының құрылымы салынған. Яғни олардың басталуы, дамуы және эволюциясы. Қазіргі генетикалық классификация аймақтық – генетикалық топтармен жүйеленген.

Ормандық – далалық және далалық аймақтарда кеңінен тараған қара топырақ (құрғақ қарапайым – суық климаттың, көп жылдық шөптесін өсімдіктердің әсерімен); шалғындық қара топырақ, кермекті сұр топырақ (ағаш, бұталар немесе шалғындық өсімдіктер әсерімен).

Топырақтардың морфологиялық белгілері мен қасиеттері, яғни формасы мен құрылымы, адамның кәсібімен, азда болса сезімімен анықталады. Топырақ қабаты морфологиялық айырмашылығы бар генетикалық қыртыстардан тұрады. Морфологиялық белгілері: реңі (бояуы), құрылымы, түйіршіктену құрамы, тығыздалуы.

Реңі, немесе топырақтың бояуы, минералогиялық және химиялық құрамымен байланысты, яғни ондағы органикалық заттармен, сондықтан қара, сұр немесе қоңыр болады.

Топырақ құрылымдығы – қатты қоспаларының әртүрлі формасы және көлемді құрылымдарға бөлінуі. Әр бөлшектің формасы топырақ құрылымы деп аталады. Құрылымның негізгі үш түрін бөледі: куб тәріздес, призма тәріздес; плита тәріздес.

Топырақтың қиыршықтану құрамы - әртүрлі ірілігі бар бөлшектерден құралу: тастардан (бөлшектер көлденеңі 3 мм көп); құмдардан (0,01 – 3 мм), шаңдардан (0,001 – 0,01), лайлардан (0,001 мм кем). Егер 0,01 мм кішкентай бөлшектер құрғақ топырақта 10 % дейін болса, онда топырақ құмды. Егер физикалық саз бөлшектері 11-20 % болса, онда ол топырақ құмдау, ал бөлшектер 21-50 % болса – саздақты, 51 % көп болса – сазды.

Адам шаруашылық құрғанда топырақтың механикалық құрамы өте мағналы болады. Одан судың топыраққа сіңуі, суды ұстауы, өсімдіктердің тамырларының дамуы және өңдеуші құралдарға топырақтың қарсы тұруы. Соңдықтан құмды және құмдау топырақтар өңдеуге жеңіл, саздақты және сазды – ауыр. Еңбек пен қаржы жұмсау әртүрлі болады. Топырақтың механикалық құрамы ағаштардың өсу құрамына әсер етеді. Құмды топырақта қарағай жиі өседі, ал құмдау топырақта шырша.

Топырақтың тығыздалуы оның тығыздығын және қуыстылығын көрсетеді. Сондықтан өте тығыз (күрекпен өңделмейді), тығыз (күрекпен өңделеді), жұмсақ (күрек оңай кіреді, лақтырғанда шашылады), өте жұмсақ (топырақ төгіліп тұрады).

Топырақ климаттық жағдайлармен қатар өте маңызды экологиялық фактор, өйткені онымен орманның өсіп – дамуы байланысты. Ол орманның барлық қасиеттерімен белгілерін анықтайды. Оның құнарлығымен құрамы, әлпеті, бонитеті, орман түрі, тіршілігі, топырақ бетіндегі жабыныш қалыптасады. Топырақ күшті сүректің техникалық сапасына, тамыр жүйесінің формасына, табиғатттың қолайсыз жағдайларына төзімді болуына, жабайы жануарлардың, зиянды жәндіктердің, саңырауқұлақ ауруларының болуына әсер етеді. Ал орманның өсіп-өнуі мен табиғи қайта құрылуындағы шешуші жағдай. Топырақтан ағаштар мен бұталар минералдық заттарды тұздар ретінде алады, олар: N, K, P, Ca, Mg, Fe, S және микроэлементер: Zn, Cu, Mn т.б.

Топырақ ағаштардың тамыр жүйесін қалыптастырады, ол механикалық құрамымен ылғалдылығына байланысты. Терең, жақсы дренаждалған топырақтарда, әсіресе құмды және саздақ құрамды жерлерде, ағаштардың жерге жайылуы жақсарады, өйткені күшті сырықты тамырланады. Құрғақ топырақтарда, әсіресе құмды, қарағайдың өзіде желден сұламды, өйткені тамырлары жер бетінде қалыптасады.

Орман, өзіде топырақ құрылымына әсер етеді. Ол жапырақтар, қылқандар, бұтақтар, өлген дәндер, қабықтар, бүрілер түсімін береді. Ол түсімдер жер бетіндегі тірі қабатпен, микроағзалар әсер еткесін, шіріп орман төсенішін қалыптастырады, ол топырақ құрылымына, шіріктер немесе гумус, минералдық заттар жиналуға, физикалық-механикалық қасиеттеріне әсер етеді. Әр ағаштың жапырақтары мен қылқандары әр түрлі шіриді, ол илік заттар, шайыр болуға байланысты, сосын олардың бірігуі жерде жатуына әсер етеді. Қайың жапырақтары, қарағай қылқандары және түскен бүрілер, сонымен қатар жұмсақ, майысып тұратын төсеніш жасайды. Топырақ құнарлығын білдіретін жұмсақ гумус қалыптасуы осымен байланысты. Ондай төсеніште шіру үрдісі жедел жүреді, өйткені ауаның оттегі жақсы қамтамасыздандырылады, ылғал жеткілікті. Төсеніште бактерийлер, микроағзалар, құрттар және басқа жәндіктер мен жануарлар көп болады, сондықтан гумус қалыптасады, қоректік заттармен бай: органикалық және минералдық. Ол органикалық заттардың барлық санынан 85 ... 93 % құрастырады.

Шырша қылқандары, көктерек жапырақтары бір-біріне жабысып жатады, сондықтан шіру үрдісі нашар жүреді. Бұл жағдайда дөрекі, қышқыл гумус қалыптасады, өйткені төсеніште саңырауқұлақтар көп болады. Оттегі аз болғандықтан, төмен температуралық жағдайларда бұл төсеніштерде жаңбыр құрттары жоқтың қасы, ылғал молдығынан, микроағзалар мен тескіш жануарлар болмаған соң төсеніш бір-біріне жабысып қатты болып қалады.


Орман және климат
Климат – географиялық орналасуымен анықталатын, бір жердегі көп жылдық өзгермейтін ауа райы құбылымы. Ол негізінде астрономиялық және физикалық – георгафиялық жағдайлардың әсерімен қалыптасады.

Астрономиялық жағдайлар жер бетіне күн сәулесінің бір келкі түспеуін тудырады. Ол сәулелік және жылулық теңдіктің, ормандардың вегетациялық кезеңдерінің қалыптасуына, яғни жыл кезеңдеріне, метеорологиялық жағдайларының өзгеруіне әсер әсер етеді, сонымен қатар ағаш және бұта өсімдіктері өсіп-дамуына мүмкіндік жасайды.

Физикалық – географиялық жағдайлар жер бетінің сипаттамасын, климаттық әртүрлілікті анықтайды және сонымен қатар – ормандар географиясына әсер етеді.

Сонымен, орман өміріне климаттық жағдайлар (жарық, жылу, ылғал, ауаның атмосфералық құрамы және оның өзгеруі) өте әсер етеді, олар экологиялық жағдайлардың құрыстырушысы және тіршілік немесе даму ортасы. Климаттың жағдайлары орманның өмірі, оның маңызды көрсеткіштері, ағаш бітімінің құрамы, формасы, қоры, сүректің техникалық сапалары, орманды жаңарту, оның санитарлық жағдайы, өрт қауіптілігінің күшейуі немесе төмендеуі, ормандық мәдениеттендіру жұмыстары. Климат, оны қалыптастыратын ауа райы жағдайлары, орман кесу және сумен ағызу жұмыстарын анықтайды.

Ормандағы климаттық жағдайлар, сапалық және сандық жағынан, ашық жердің жағдайларынан айырмашылығы бар.
Орман және жарық.

Орман өмірінде жарық климаттық факторлардың ең маңызды көрсеткіші, оны күннің сәулелік күші деп білеміз. Ал қысқаша жарықты жарықталумен теңдестіреді. Күн сәулесі болмаса фотосинтез үдірісі жүрмейді, яғни ағаш өсімдіктерінің өсіп және дамуы тоқтайды, органикалық зат - сүрек құралмайды.

Фотосинтез – космостық үдіріс. Оның әсерімен жыл сайын 1000 млрд – құрғақ органикалық зат құрастырылады, ол жер бетінің құрғақ және су көлеміне тең келеді. Құрғақ жер көлемінде ормандар 24,4 млрд.т. құрғақ органикалық заттар құрастырады, жайылымдар – 10,4, егістіктер – 8,7, шөлді жерлер – 5,4.

Орман шаруашылығында жарық биологиялық әсер ретінде қаралады, өсімдіктердің өсіп және дамуын қамтамасыз ететін. Сонымен қатар жарық экологиялық әсерге жатады, бұл жағдайда, орман қалыптасады.

Орманға түсетін жарық екі түрлі болады: тік және шашыраңқы, көк аспаннан, бұлттардан, жер және су бетінен шашыраған. Ашық ауа райында күн жоғары тұрғанда шашыраңқы күн сәулесі, барлығынан, 20 %. Тік күн сәулесі жер бетіне Күннен сәулелер ретінде түседі.

Физиологиялық үдірістің жүруіне және көмір қышқылының сіміріліп хлорофилл құрастырылу үшін жарықтың спектральдік құрамы көп мағналы. Ультракүлгін және инфрақызыл сәулелер ағаш өсімдіктеріне зиян келтіреді. Ағаш өсімдіктерінің өсіп және дамуына ультракүлгін сәулелер аз болу керек, ал инфрақызыл сәулелер негізінде жылу береді. Көмір қышқылы сіміріліп хлорофилл құрылуға күн сәулесінің қызыл, сары бөліктері көп мағналы. Көк, сия көк сәулелері ағаш және бұталардың өсімдік бүршігі өсіп – дамуына көп әсер етеді.

Барлық ағаш тұқымдастардың жарыққа қатынасы әртүрлі. Орман шаруашылығында оларды жарық сүйгіш және көлеңкеде, өсетіндерге бөледі. Жарық сүйгіш ағаш тұқымдастарына қайың, бал қарағай, көктерек, т.б., ал көлеңкеліктерге шырша, жөке ағашы, шамшат, май қарағай, т.б. жатады.

Жарық құмарлық өзгеріп отырады және орманың жасымен орман құрғыштығына байланысты жас кезінде ағаштар жарыққа құмар емес, ал өсе келе ол көрсеткіш өзгереді. Топырақ жағдайы жақсарғанда ағаштардың көлеңке сүйгіштігі көбейеді.



Орман және жылу
Ағаш өсімдіктерінің өсіп-дамуына жылудың белгілі саны керек, яғни жылу құбылымы (режим), ол температураның көлемге (ауа, топырақ, су беті) жайылуы және оның әрқашан өзгеруі. Жағымды температурасыз дәндер өнбейді. Бірақта жер шарында өсімдіктер өсіп-дамуға жылу әртүрлі және өзгерісті керек. Ауа мен топырақтағы температура әрқашан өзгеріп тұрады. Ол тек жыл ішінде емес, тәулік және сағат шеңберінде өзгеріп тұрады.

Өсімдіктердің жылуға талабы әртүрлі және құбылмалы, жылу жағдайларына қойылатындай. Сондықтан жылу жағадайлары фактор ретінде орманның өсіуне әсер етеді. Ағаштар мен бұталар нольден жоғары температурада өсіп – дамиды. Ағаш өсімдіктерінің тамырлары топырақ температурасы 5º жоғарыда дамиды, фотосинтез 0-40 ... 50 º жүреді, ал жағдайлы температура 30 ... 35ºС. Дәннің өнуі, гүлдеу және тісу әр тұқымда өз қолайлы температурасында жүреді. Ал суық ауа – райы гүлдеуді, жемістің пісуін, кейде өнімнің болмауына келтіреді.

Жылу басқа климаттық әсерлермен және әсіресе жапырақпен тығыз байланысты. Күннің шуақтық күші – ағаштар мен бұталарға негізгі жылуды әкеледі. Орманның жарықтануы, өзгеруі жылу құбылымына келтіреді. Жаздың өзінде, бұлтты күні күн сәулесі топырақ бетіне аз түседі, сондықтан суыту байқалады. Жылу жауын-шамшынмен байланысты. өсіп-даму кезіндегі жауаынның көп болуы температураның төмендеуіне келтіреді. Ормандағы ағаштардың діңдеріде, бөрікбасыларыда, фотосинтез үдірісі, транспирация жылу бөледі.

Жылуға талаптануымен барлық ағаштар негізгі екі топтарға бөлінеді: жылу сүйгіш және салқынға төзімді, олар ұзақ уақыт төмен оңтайлы температураларға төзімділік көрсетеді (+1... +10 ºС). Сонымен қатар аязға төзімді ағаштар бар. Олар салқынға да төзімді.

Ағаштың сыртқы пішінімен жылуға қатынасын білуге болады. Қабықтануы, түктенуі, бүршігінің қабықтануы ағаштың аязбен суыққа төзімділігін көрсетеді. Жылу сүйгіштерге емен, грек жаңғағы, қараған т.б., ал салқынға төзімділерге қайың, қандағаш, бал қарағай, қарағай жатады.

Ағаш өсімдіктерінің өсуі мен дамуына, өте төмен және жоғары, температуралар әсер етеді. Көктемгі кеш және күзгі ерте үсіктер болады. Олар күндізгі жылылыққа қарамай ауада әлде топырақ бетінде түнде болады және жас ағаштарға көп зиян әкеледі. Өйткені негізгі өркен зақымдалады сосын көп тармақтанып сүрек сапасын төмендетеді.

Үсіктердің тағы екі түрі бар: адвекативті – арқтикадан келетін суық ауаның әсерімен болады; радиациялық – ол топырақтан жылу шыққанда түн салқын болады. Адвекативті үсік зиянды және ұзақ болады. Үсікке өте сезімтал – емен, шамшат, шаған, ал төзімділер – бал қарағай, қайың, қарағай, қандағаш, көктерек, шетен.

Ағаштардың өте төмен температуралармен зақымдану кездеседі, олар аяз тудырған жарықтар деп аталады. Олар қыста ауа температурасы күрт төмендегенде болады. Жарықтарда зиянды жәндіктер, саңырауқұлақтар спорлары орнығады, сондықтан сүрек сапасы төмендейді. Қар аз түсіп, аяз - 40º С төмен және ұзақ болса шыршаның қылқандары қызарып түсіп қалады, сосын ағаш өледі.

Орман өзі ауа мен топырақтың температурасына әсер етеді (мысалдар келтіру керек).

Ауа және орман.
Ауа газдардың табиғи араласы, атмосфера құрамындағы, негізінде азот (78 %) және өттегінен (21 %) тұрады. Тағы аргон (1 % шамасында), көмір қышқылы (0,03 %), инерттік газдар (неон, криптон т.б.) бар. Ауада шаң, түтін, өндіріс газдары, су, бектерийлер, вирустар және т.б. болуы мүмкін.

Ауалық азот микроағзалар тіршілігінің әсерімен жер бетінен бөлінеді және ағаш пен бұта өсімдіктерімен аз қолданылады. Ол жауын-шашын болғанда өсімдіктермен, ауадан түйін бактерийлермен қортылады. Топырақтағы азоттың, мағнасы зор, өйткені ағаштармен бұталардың негізгі көректік заты және белок молекуласына кіреді. Оттегі орманның тыныстануына керек, яғни органикалық заттар тотығын көмір қышқылы мен су айналады және энергия бөлінеді. Тірі ағзалар тыныстанғанда өттегін жұтып көмір қышқылын бөледі. Сонымен қатар фотосинтез үдірісінде өсімдіктер өттегін бөледі. Ол белоктар, майлар және углеводтар құрамына кіреді, яғни орынды тіршілік жасайды. Кейбір орман өсімдіктерінің өттегін өндіруі мынадай: - 4 ... 11 т (жылына, шыршалар – 5 ... 13, емендер – 6 ... 14).

Ағаштар тіршілігіне көмір қышқыл газы (СО2) өте мағналы, ол адамлар, жануарлар және өсімдіктер тыныстанғанда, өсімдіктер және жануарлар қалдықтары шірігенде, бұзылғанда, жанғанда пайда болады. Жер атмосферасында жылына 20 млрд.т. көмір қышқылы газы және аэрозольдері қосылады. Көмір қышқылы газы фотосинтез жүргенде органикалық заттарды құрастыруға керек. Көміртегі ағаш өсімдіктерінің құрғақ заттарының 50 % құрастырады, яғни сүректің.
Орман және жел
Жел, ауаның жер бетінде қыймылдауы, ол атмосфера қысымының біркелкі болмауымен байланысты, бұл экологиялық ықпал, сондықтан орман тіршілігіне көп әсер етеді. Ол әсер пайдалы немесе зиянды болуы мүмкін және желдің жылдамдығымен байланысты. Желдің пайдалы мағнасы, көптеген шаруашылықта бағалы ағаш тұқымдастар (қарағай, шырша, емен, қайың, бал қарағай т.б.) желдің көмегімен тозаңданады. Оның көмегімен қылқан жапырақтылар және жапырақтылар ағаштарының дәндері жәйіледі. Қарағай, шырша, бал қарағай дәндерінің қанатшалары бар, онымен ұшу жеңілдейді.

Жәйлі жылымдағы бар жел транспирацияны реттейді (5...8 м (с), яғни ағаштар және бұталар ылғалды жәйлі физиологиялық буландырады. Ол, фотосинтезді белсендетеді, өйткені атмосфералық буландырады. Жел суық ауаны жылымен араластыра отырып топырақта үсікті болдырмайды.

Өте қатты жел 14 .. . 20 м/с жылдамдығымен, ал 20...25 м/с дауыл, қатты дауыл (30 м/с жоғары) орманға кері әсер етеді, ол орман шаруашылығын шығындандырады. Ол желдер жел сұлатпаға, онда ағаш діңі сынады, келтіреді.

Желдің тек бір жақтан соққнынан ағаштарда бір қырлы бөрікбасы қалыптасады, діңі қыйсық болады, олар сүректің техникалық сапаларын төмендетеді. Қысқы уақытта желдің әсерімен ағаштар шимай –шатақ болады, ол қайыңдар шырша және қарағайлармен өссе жиі болады. Сол себептен қылқандар шапқан уақытында сұлатпаға және құламаға соқтырады.

Желдің кері әсерін азайту үшін орман шаруашылығы тәсілдерін қолдану керек. Шырша өсінділерінде орта және жоғары жиілік сақтау керек. Желге төзімді және желде сұламайтын ағаштарды қолдансақ желге төзімділік жоғарылайды. Тағы бір шара, күту және санитарлық кесулерді қолдану.

Орман желге көп әсер етеді. Ол, ағаштар бітімінің биіктігіне, толықтығына, жиілігіне, жасына және құрамына қарай болады.



Орман және ылғал
Өсімдіктерді сумен қамтамасыз етуге ылғал әсер етеді. Су тірі өсімдіктің құрамына кіріде, ол ағаш және бұта өсімдіктерінің тіршілігінде зор биологиялық роль атқарады. Оның тіршіліктік өсу орнында, жапырақтарда, шырынды жемістерінде 80...95 % дейін су болады.

Заттар ауысу, жасушалар бөлініп өсуі үдірістері, жасушаларда су, көп болса, қарқынды жүреді. Сусыз фотосинтез үрдісі де болмайды. Ұлпаның сусыздануы протоплазманың өлуіне келтіреді. Жасуша көректенуге керек заттардың ерітушісі су. Сумен бірге тамырдан жапырақтар және өсу нүктесіне минералдық заттар жеткізіледі. Ылғалсыз дәндер толмайды және өнбейді, яғни орман өзін-өзі толықтырмайды.

Су – Жер шарында өсімдіктердің өмір сүруімен таралуының зор эколоогиялық факторы, күн сәулесімен атмосфералық айналыммен, жер бетімен және жылу ауысуымен қатар. Жер биосферасында климат қалыптастырушы фактор. Орманда ылғалдың негізгі көзі жер астындағы сулар және атмосфералық жауын-шашын, олар сұйық (жаңбыр, қырау) және қатты (қар, бұршақ, боз қырау) болады. Орман өмірінде көп мағналы - жаңбыр, қар, бұршақ, қырау. Жаңбыр физиологиялық және сирек физикалық әсер етеді, өйткені ол өсіп – даму кезеңінде ылғалдың негізгі қамтушысы. Қырау – су парлары конденсат құрастырып шөп бетінде кішкентай тамшылар қалпында қалады. Қар топырақты көктемде суландырады, өсімдіктерді тоңып және үсуден сақтайды. Бұршақ 0,5 ... 2 см мұз қиыршықтары ретінде ағаштарды механикалық зақымдайды.

Ағаштар мен бұталар жауын-шашынды әртүрлі қабылдайды. Өсімдіктерге су керектігі негізінде ауаның температурасы мен ылғаллдылығына байланысты. Егер температура жоғары болып ылғалдылық төмен болса, онда су көп керек. Ағаш бітіміде, яғни құрамы, жасы және сумен қамтамасыз етілу мен метеорологиялық жағдайлары. Аралас орманнан таза қарағайлар суды аз жұмсайды. Ағаш бітімінің жасы үлкеюімен ылғал жұмсауы көбейеді. Құрғақ ыстық ауа – райында да осындай жағдай байқалады. Ағаш тұқымдастарын суға талап қоюына қарай ксерофиттерге, гигрофиттерге бөледі. Судың тапшылығына шыдайтындар – ксерофиттер, мысалы кәдімгі қарағай, су молшылықты талап ететін өсімдіктер – гигрофиттер, мысалы қара қандағаш.

Орман жауын – шашынның қанша және қандай жерде болатынына әсер етеді, өйткені ол өскен жерін суытуымен байланысты. Ормансыз жерде 10...15 % жауын – шашын аз болады. Құрғақ жердің су балансы Г.Н. Высоцкий усынған формуламен анықталады: N = A + F + V + T, бұл жерде N – түскен жауын-шашын мөлшері; А – жер бетінен ағатын (15 .... 35 %); V- ағаштар, шөптер, жер беттерінен буланатын (15 ... 50 %); F - өсімдіктер астынан ағатын (15 ... 35 %), T – транспирация (20... 40 %).

Аталған көрсеткіштердің барлығы көптеген жағдайлармен байланысты, мысалы,жер бетінің тегістігі, өсетін өсімдіктер құрамы мен қалыңдығы.


Орман және фауна

Ормандарды мекендейтін хайуандар түрлерініңбірлестігі, орман фаунасын құрастырады. Орман хайуандарға қорек және баспана береді. Ол жерде олар ұялар салады, індер қазады, дәндер мен жемістерді, бұталарды, жапырақтарды, шөптерді, жәндіктерді және басқа хайуандарды жейді. Орман топтануы күрделене және түршелене келе азық көбейеді, баспана берік болып орман фаунасыда әр түрленеді. Күрделі фауналық кешендер қалыптасады, олар орманның әр түрлі бөлігіне орайластырылады: топыраққа, төсенішке, шөптерге, бұталарға, ағаштарға.

Құстар мен аңдар бір – бірімен, өсімдіктермен, топырақпен, бедермен, климатпен тығыз қарым – қатынаста. Олар орманның құрамдық бөлігі. Мына құстар – тоқылдақ, қайшыауыз торғай, саңырау құр, қарабауыр, құр және сүт қоректілер – ақ тиін, алатышқан, бұлғын, аю орманның тұрғылықты мекендеушілері және оның сыртында өмір сүре алмайды. Орманда басқа да көптеген құстар мен аңдар бар, олар басқа алқаптарда таралған, бірақта ол жерге әрқашан келеді. Олар түлкі, қасқыр, ақкіс, көк қарға, сасықкөкек.

Орманды – далалы жердегі ормандарда болатындар сусар, борсық, орқоян құстардан – құтан, қаратаған, шәуқарға, қараторғай.

Орман фаунасының түрлік құрамына адам іс - әрекеті зор әсер етеді, ол орманды жалпы және талдап кесу, орман жерлерін жырту, құнды жануарлар мен құстарды жою. Ақ тиін, сусар және басқа жануарлар тегіс жоқ болып кетеді. Олардың орнына ашық жерлерді сүйетіндер келеді: бозторғай, қаратамақ торғай, бөдене, құр, көртышқандар, көптеген тышқандар.

Орман аймағының көптеген көлемін қаулап, фаунаның түрлік және сандық құрамын күрт өзгертетін, орман өрттері. Ол өртттер орманды, көптеген аңдар мен құстарды жойып жібереді, сондықтан орман өсімдіктері мен әсіресе жануарлар әлемі қалпына ұзақ уақыт келмейді.

Хайуанаттардың тиімді мағнасы көп салалы, ең маңыздысы дәндер мен жемістерді таратуда. Жануарлар оларды шәшіп өнуіне мүмкіндік береді. Аңдар мен құстардың ас қорытатын органдарынан өтіп өнгіштігін жоғарылатады және алыс жерлерге жайылады. Мысалы, барқылдық торғай жеміс өсімдіктерінің 30 түрінің дәндерін таратады. Тышқандар, ала тышқандар дәндер мен жемістердің қорларын жасағанда қалдықтары қолайлы жағдайларға түскенде өніп жаңа өсімдікке бастау береді. Сондықтан, өртенген, кесілген, зиянкестермен орман жойылған жерлерде орманды келтіруде құстар мен аңдардың мағнасы зор.

Көптеген жәндіктер орман ағаштары мен бұталары тозаңдануға әсер етеді. Жыртқыш және омыртқасыз жәндіктер, жәндіктер жегіш құстар, кейбір сүт қоректілер зиянды жәндіктерді жеп сандарын азайтады.

Жануарлар орманға белгілі зиян келтіреді, өйткені табиғи көбеюі дәндердің өнімділігі төмендеумен байланысты. Олар бағалы ағаш тұқымдарының дәндері мен жемістерін жейді. Дәндер мен жемістерді тышқандар мен сұртышқандар да белсенді жояды. Бір тышқан тәулігіне 1400 дәнге дейін жейді.

Сүт қоректілер қылқан және жапырақты жас өсімдіктерді қатты зақымдайды. Тышқандар және әсіресе сұртышқандар қардың астындағы жас ағаш өсімдіктерінің вегетативтік бөліктерімен қоректенеді. Олар өздігінен өсетін және жас өскіндерді 25% дейін жояды.Оларды сонымен қатар қояндар, бұландар, еліктер, бұғылар қабығын кеміріп және жұқа бұталарын тістеп зақым келтіреді.Әсіресе көп зақымдауларды бұландар жасайды.

Фауна шөп. мүк және қына өсімдіктеріне, орман төсенішіне әсер етеді. Ормандық тұяқты аңдар мен кеміргіштер азық ретінде шөптерді, мүктерді, қыналарды, саңырауқұлақтарды, жидектерді қолданады. Қарабауыр, құр, ақ құрлар көптеген жидектерді жиді. Сондықтан хайуандар жер бетіндегі өсімдіктердің түрлік құрамына әсер етеді.Көптеген орман құстары жәндік қоректі сондықтан орманның санитарлық жағдайын жақсартады. Зиянды жәндіктердің жұлдызқұрттары және құрттарымен азықтанатын мына құстар – көктеке, көкек, сары шымшық, сары торғайлар өте пайдалы.

Жәндіктер орманның ажыратылмайтын бөлігі. Олар топырақтағы заттар айналымын жеделдетеді, топырақ қалыптасу процесіне белсенді қатысады, ағаштар мен бұталарды тозаңдатады, көптеген аңдар мен құстардың азығы болады, зияды жәндіктерді жояды ж.т.б. Сонымен қатар жәндіктер орман және ауыл шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді, паразиттер және жануарлар мен адамдарға аурулар жұқтырады ж.т.б.

Орман аңдары мен құстары аңшылық шаруашылығының құнды объектісі болып есптеледі.
Орманның қорғаушы қаситтері

Іс жүзінде орманның барлығында қорғаушы қаситтер бар. Олар органикалық заттардың көбеюіне қатысады, ауаны от тегімен толықтырады, судың ағуын реттейді, климат пен ауа – райына әсер етеді, су көздері мен топырақты қорғайды. Сондықтан, орманды табиғи және қолдан жасалған деп арнайы бөледі, олардың мелиоративтік және қоршаған ортаны қалыптастыру мағынасы зор. Орманның бұл қаситтерін әр түрлі объектілерді қорғауға қолданады, біріншіден қолайсыз табиғи және антропогендік әсерлерден ауыл шаруашылық жерлерін. Ормандардың қорғаушы – мелиоративтік, яғни әлеуметтік, экологиялық және экономикалық мағынасы, кейбір жағдайларда шаруашылық, яғни ағаш алу, құндылығын асып түседі. Сондықтан, Қазақстан Республикасының Орман кодексіне сәйкес біздің Республикамызда орманды былай топтастырады: орман су күзету, егіс – топырақ қорғау, гендік, санитарлық – гигиеналық, сауықтыру.Су күзету ормандары өзендер мен басқа суайдындарын батпақтанудан және жағалары бұзылудан қорғайды.Бұл ормандар сужиналатын аймақтардың микроклиматы мен гидрологиялық тәртібін жақсартады, суларды ластанудан сақтайды, өзендердің суға толы болуын қамтамасыз етеді, суды жер бетімен ағып кетуді азайтады, балықтардың уылдырық шашуын жақсартады ж.т.б.

Егіс – топырақ қорғау ормадары, негізінде, эрозияға қарсы орман екпе ағаштары. Олар топырақ қорғайтын суыртпақ, ықтырма, орман алқабы ретінде топырақты шәйуден, ұшудан сақтау үшін жасалады. Әр түрлі табиғи аймақтарда қолдан жасалған екпе ағаштар жергілікті гидрологиялық және климаттық жағдайларды жақсартып ауыл шаруашылық егістіктерін қуаңшылықтан, аңызақтардан және шаңды дауылдардан сақтайды. Нәтижесінде ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін жоғарылатады.

Санитарлық – гигиеналық және сауықтыру ормандары құрамына қалалық отырғылар, ірі тұрғын кешендері мен өндіріс өнеркәсіптерінің аймағындағы жасыл алқаптар ормандары, курорттық ормандар ж.т.б. кіреді. Ол ормандар объектілерді қолайсыз желдерден, қармен тозаң басудан, шудан қорғайды. Олар ауаны озон және фитонцидтермен байытады, оны газдар мен шаңнан тазартады, халықтың денсалығын жақсартып, дем алу орны болады. Курорттарды санитарлық күзету аймағындағы ормандық алқаптар, табиғи емдеу ландшафттарын ластанудан сақтайды, сонымен қатар халықтың емделіп және дем алуына қолайлы микроклиматтық жағдайлар жасайды.

Генндік ормандардың негізгі мәселесі жақсы тұқымдық қасиеттері бар ағаштарды сақтап болашақ ұрпақтарда жалғастыру.

Студенттердің өзіндік жұмысында қарастыратын сұрақтары

1.Орман тұқым ісінде қолданылатын шикізат.

2.Үй жануарларына азық ретінде қолданылатын түрлердің дәндері.

3.Климатиптер қалыптасу жағдайлары.

4.Партенокарпия – биологиялық процесс және оны іс-жүзінде қолдану.

5.Апомикс– биологиялық процесс және оны іс-жүзінде қолдану.

6.Партеноспремия - биологиялық процесс және оны іс-жүзінде қолдану.

7.Тұқым қалыптасудың биологиялық ерекшеліктері.

8.»Географиялық дақылдарды» қалыптастыру ерекшеліктері.

9.Ағаш түрлерін селекциялық сұрыптау.

10.Ормандық тұқым плантацияларында қылқан жапырақтыларды ұластыруының негізгі әдісі.

11.Селекциялық сұрыпталған дәндерді алу ерекшеліктері.

12.Сексеулдің дәндерін жинау уақыты мен ерекшеліктері.


Вопросы рассматриваемые студентами при самостоятельной работе.
1.Основное лесосеменное сырье.

2.Семена вида используемого в качестве корма домашним животным.

3.Условия формирования климатипов.

4.Партенокарпия – биологический процесс и его использование на практике.

5.Апомикс - биологический процесс и его использование на практике.

6.Партеноспермия - биологический процесс и его использование на практике.

7.Особенности формирования «географических культур».

8.Селекционный отбор древесных видов.

9.Биологические особенности формирования семян.

10.Основной метод прививки хвойных на лесосеменных плантациях.

11.Отборные семена в селекционном отношении.

12.Время и особенности сбора семян саксаула.




N 1 – 2 зертханалық жұмыстары

ТҰҚЫМ САПАСЫН АНЫҚТАУҒА ОРТАША ҮЛГІ СҰРЫПТАУ
Бұл сабақты студенттер орман – тұқым бақылау станциясындағы жалпы жұмыс тәртібімен, тұқым тексерудің тарихымен, тұқым зерттеуге арналған мемлекеттік стандарттармен (МСТ), негізгі терминдердің анықтамаларымен, орман шаруашылықтарында тұқым жинап, оларды сақтау және құжаттау тәртібімен танысады. Содан кейін ағаш түріне қарай тұқым партиясының салмағы қандай болатынын және олардан алынатын орташа үлгінің өлшемі бойынша (1 кесте) сұрыптау тәртібін үйренеді. Жұмыстың барысында тұқымдардың арнайы паспорты мен этикеткасын (1,2 қосымшалар) және орташа тұқым үлгісінің сұрыптау актісін (3 қосымша) толтырады.

1 – кесте. Тұқым партиясының шекті салмағы мен орташа үлгісінің салмағы



Тұқым түрі


Партияның шекті салмағы, кг


Орташа үлгінің салмағы, г

Кәдімгі қарағай

50

50

Кәдімгі шырша

50

50

Шренк шыршасы

50

75

Сібір балқарағайы

50

75

Сібір майқарағайы

100

100

Сібір самырсыны

500

1000

Қотыр қайың

75

25

Кәдімгі шегершін

100

50

Бұтақты шегершін (қарағаш)

100

75

Бұтақты шегершін (қарағаш)

200

400

Татар үйеңкесі

200

300

Ұсақжапырақты жөке

200

300

Боз жиде

200

500

Терек

30

15

Жабайы алма

100

150

Орташа үлгіні сұрыптау жұмыстары «Ағаштар мен бұталардың тұқымдары» атты мемлекеттік стандарттар арқылы жүзеге асырылады. Ол стандарттардан ешқандай ауытқуға болмайды, сондықтан мына негізгі терминдердің – тұқым партиясы, ойма, бастапқы үлгі, орташа үлгі – мәнін берік ұғып алу қажет.



Тұқым партиясы деп салмағы нақты алынған, біркелкі бір ағаш не бұта түрінен құралған, паспорты мен этикеткасы бар тұқымдарды атайды. Тұқым партиясы өз құрамына байланысты біртектес болуы шарт:

а) өсіп - өну жағдайлары бірыңғай-бір орман тип тобында; таулы жерлерде теңіз деңгейіндегі бір биіктікте және бір бағыттағы беткейлерде, ал жас шамасы да бір топтағы ормандардан – балауса ағаштардан, орта жастағы, жетілуге жуық әлде әбден піскен немесе ормантұқымдық учаскелерден жиналған;

б) шыққан тегі бірдей – табиғи немесе екпе ормандардан дайындалған;

в) ормандылық құндылығы бірдей – таңдаулы, жақсартылған немесе әдеттегідей;

г) жинау мезгілі (мерзімі) де бір уақыттағы;

д) тұқымдарды немесе жемістерді жинау және өңдеу тәсілдері де бірдей;

е) тұқымдарды бүрлерінен шығарып алу мерзімі бірдей – 2 аптаның ішінде;

ж) сақталу жағдайлары бірдей – ыдыс түрі де, қоймасы да;

з) тұқымның түсі, жылтырлығы, ылғалдылығы, зақымдануы бірдей.

Тұқым сапасын анықтау үшін ең алдымен тұқым партиясынан оймалар алынады, олардан бастапқы үлгі құрастырылады, ал ол үлгіден орташа тұқым үлгісі сұрыпталып, бақылау станциясына жіберіледі.

Ойма дегеніміз азғантай мөлшердегі партияның әр жерінен алынатын тұқым.

Бастапқы үлгі – барлық оймалардың жиынтығынан құралған тұқым.

Орташа үлгі – бастапқы үлгіден зертханалық зерттеуге алынатын нақты мөлшерлі тұқым бөлігі.
Оймаларды сұрыптау
Тұқымдардың түрі мен сақталу жағдайларына байланысты оймалар алу қолмен немесе қармауышпен (щуп) арқылы жүзеге асырылады.

Түрлі жәшіктерге салынған ұсақ және орташа өлшемдегі сусымалы тұқым партиясынан оймалар конусты немесе цилиндрлі қуыс қармауыш көмегімен, болмаса қолмен әр 3 қабаттың (үстіңгі, ортаңғы және төменгі) 5 жерінен алынады. Сонда жалпы оймалар саны 15 болады.

Ірі дәнді тұқым партиясынан (жаңғақтар, сүйек жемістілер, т.б.) оймаларды әр қабаттың 10 жерінен 30-дан кем алынбайды.

Ауызы тігулі қаптардан оймаларды әр қабатынан арнайы қармауышпен тесу арқылы алады, ал ауыздары тігілмеген қаптардан қолмен де алуға болады.

Оймаларды алу тәртібі:

а) тұқым партиясы 10 қаптан аспаған болса, әр қаптан 3 ойма (3 қабаттың әр қайсысынан 1 ойма) алынады;

б) тұқым апртиясы 10 қаптан артық болған жағдайда әр қаптан 2 оймадан алады (ойма алатын жерлерін ауыстырып отырады).

Шыны мен металл ыдыстарына салынған немесе сусымайтын тұқымдардан оймалар сұрыптау үшін тұқымды тегіс жерге төгеді, әбден араластырып, жаймалап тегістегеннен кейін әр ыдыстағы тұқымның 5 жерінен оймалар қолмен алынады.

Еменнің шошқажаңғақ партиясынан оймалар әр жерінен 5-тен кем алынбайды.

Бастапқы үлгі құрастыру
Әр тұқым партиясынан жиналған оймалар тегіс жерге бөлек-бөлек төгіледі, сосын алдымен түр-түсі, иісі, жылтырлығы және басқа да көрсеткіштері бойынша салыстырылады. Осының нәтижесінде тұқымның біртектестігі анықталғаннан кейін, оймалардың өте бір үлкен айырмашылығы байқалмаса, олар біріктіліп араластырылады. Содан кейін осы оймалардан бастапқы үлгі жасалынады.

Бастапқы үлгінің салмағы орташа үлгі салмағынан 10 еседей артық алынады. Тек тұқым партиясы өте аз болған жағдайда бастапқы үлгі жасалмай-ақ орташа үлгі жарты салмағына тең етіліп алынады.


Орташа тұқым үлгісін жасау
Бастапқы үлгіден бір орташа үлгі құрастырылады. Сол арқылы тұқымның тазалығы, 1000 данасының салмағын, өсу қуаттылығын, өнгіштігін, өміршеңдігін, т.б. сапа көрсеткіштерін анықтауға болады.

Тұқымның ылғалдылығын анықтау қажет болған жағдайда ғана бастапқы үлгі қалдығынан стандартқа сәйкес етіліп екінші үлгі жоғарыда келтірілгендей бөлініп алынады.

Орташа үлгі тұқымдарын бөліп алу алдында бастапқы үлгі тұқымы әбден араластырылады да таза тегіс брезент, фанера немесе тегіс тақтай бетіне төгіледі. Осыдан кейін орташа тұқым үлгісі крест тәсілімен болмаса арнайы тұқым бөлгіш құралы арқылы бөліп алынады.

Кресттеп бөлу. Бастапқы үлгі тұқымдары тегіс жерге қалыңдығы 3 см етіліп (ұсақ тұқымдар), ал ірі тұқымдар үшін 10 см-ге дейін шаршылап жинақталған соң, сызғышпен диагональдар бойымен 4 үшбұрышқа бөлінеді. Екі қарама-қарсы жатқан үшбұрыштағы тұқымды алып ыдысқа саламыз, ал қалған екеуін біріктіріп, тұқымдарын араластырып тағы да қайтадан крестеп бөлеміз. Осылай бөлу орташа үлгіге қажетті тұқым салмағы қалғанға дейін қайталана береді.

Орташа үлгіні тұқым-бөлгіш құралы көмегімен алу. Ұсақ және орташа өлшемдегі сусымалы тұқымдарды бастапқы үлгіден арнайы тұқым-бөлгіш құралы арқылы алу өте қолайлы. Бұл бөлгіштің ерекшелігі оған салынған тұқым екіге қақ бөлініп екі ожауша – ыдысқа түсіп отырады. Тұқыммен бірге оның ішіндегі әр түрлі қосындылар мен басқа да құрамындағы заттар тең екіге бөлініп отырылады.

Бөлгіштің жұмысы дұрыс деп бағаланады, егер ожаулардағы тұқым салмағы бір-бірінен 5 проценттен артық ауытқы қоймаса.Бастапқы үлгі тұқымдарын өзімізге керекті орташа үлгі салмағы бір ожауда қалғанша өткізе береміз.



Орташа үлгілерді тексеруге жіберу
Бөлініп алынған орташа үлгіні тұқымдық сапалылығын анықтауға жібереде оларды тығыз матадан тігілген , алдын-ала суда қайнату арқылы дезинфекциядан өткізілген таза қалталарға салады. Қалтаның ішіне орташа тұқым үлгісімен бірге этикеткасын салып, аузын мықтап байлаймыз.

Тұқым ылғалдылығын анықтауға арналған орташа үлгіні таза, құрғақ шыны ыдысқа салып, аузын жақсылап тығындап, бекітіп жібереді.Этикетканың бір данасын шыны ыдыс ішіне салып, екіншісін сыртына жапсырады.

Бөлініп алынған орташа үлгілер орман тұқымдарын бақылау станциясына жібергенге дейін тұқым партиясымен бірге қоймада сақталынады.

Орташа үлгіні сұрыптауға орман шаруашылығының инженерлері, агрономдар және басқа да арнайы үйретілген мекеме мамандары ғана жүзеге асыруға тиіс. Бұған міндетті түрде тұқым сақталуына жауапты адам да қатысуы керек. Іс жүзінде орташа үлгіні алуға арнайы комиссия құралады. Мекеме бастығының бұйрығы бойынша оған кіретіндер: 1) орман шаруашылығының немесеорманшылықтың қызметкері; 2) орманшы не оның орынбасары немесе учаскенің технигі; 3) тұқымдардың сақталуына жауапты адам-қоймашы немесе орман қорушысы.

Бөлініп алынған үлгілерге белгіленген актінің (3 қосымша) 3 данасы толтырылып, оған қатысқан адамдардың қолдары қойылады және мекеменің мөрі басылады.

Актінің біреуі паспорт көшірмесімен бірге тұқым бақылау станциясына жіберіледі, екіншісі мекеме іс қағаздарында сақталынады, ал үшіншісі өндірістік зерттеуге кеткен тұқымдарды есептен шығару үшін бухгалтерияға өткізіледі.

Тұқымдардың орташа үлгілерін (қапшықтардағы және шыны ыдыстағы) тексеруге ағаш жәшікке немесе берік қорапқа салып, мықты бекітіп жібереді. Егер бірнеше орташа тұқым үлгілері бір жәшікке салынған жағдайда, олардың әрқайсысына тұқым түрі, паспортының нөмірі көрсетіледі.

Қанатты тұқымдарды зақымданудан сақтау үшін орташа үлгілерін нығыздамай салады. Стратификациядан өткен құм аралас тұқым үлгілері арнайы қағазбен тығыздалып оралып, жәшікке салынып жіберіледі.

Орташа үлгілер сұрыптап алынғаннан кейін тұқым бақылау станциясына екі тәулік ішінде жіберілуге тиіс.
Тұқым бақылау станциясының орташа үлгілерді қабылдау
Тұқым бақылау станциясының мамандары тексеруге келіп түскен орташа үлгілердің алдымен құжат қағаздарын тексеріп көреді.

Сонымен қатар ыдыстардың бүтіндігіне, пломбы не мөрдің бұзылмағандығына көз жеткізеді.Содан кейін орташа үлгілердің өзара және тұқым партиясының салмақтарына сәйкестігін, олардың дер кезінде зертханалық зерттеуге түсуін қадағалайды.

Жоғарыда келтірілген талаптардың біреуі сақталмаған жағдайда орташа үлгілер тексеруге қабылданбайды. Ол тұқым кері қайтарылады, ал ол жөнінде 3 күн ішінде тұқым жіберушіге үлгілердің қабылданбаған себеп-салдарын көрсетіп, хабарланады.

Тексеруге қабылданған тұқым үлгілері таразыда өлшеніп, арнайы журналға тіркеледі. Тіркеу нөмірі үлгі салынған қапшықтарға немесе ыдыстарға және осы үлгіге қатысы ьар құжаттардың барлығына қойылады.

Орташа тұқым үлгілерінің белгіленген салмақтан (1 кесте) ауытқуы +5 проценттен аспауы керек.

Әр звеноға (3-4 студент) қажетті құралдар мен материалдар тізімі:

1.Бастапқы тұқым үлгісі

2.Тұқым-бөлгіш

3.Сызғыш


4.Матадан тігілген қалта, байлау жібімен

5.Тұқым паспорты

6.Тұқым этикеткасы

7.Орташа үлгі сұрыптау актісі

8.Таразы

9.Тегіс тақта

10.Ожауша

11.Қармауыш


N 3 – зертханалық жұмыс

ӨЛШЕМЕ БӨЛІП АЛУ ЖӘНЕ ТҰҚЫМ ТАЗАЛЫҒЫН АНЫҚТАУ
Өлшеме дегеніміз орташа үлгіден тұқым сапасының жеке көрсеткіштерін анықтау үшін алынатын тұқымдардың белгіленген бір бөлігі.

Өлшемені төменгі келтірілген тәсілдердің бірін қолданып дәл мөлшерде тұқым түріне байланысты (2 кесте) бөліп, өлшеп алады.

1.Оймалар тәсілі. Орташа үлгіні араластырып, тегіс үстелге немесе тақтайға тұқым дәндерінің өлшемдеріне қарай қалыңдығы 0,5 см-ден 5,0 см-ге дейін тегістеп төгеді. Содан кейін бір-біріне қарсы қаратылған екі қалақшаны түйістіріп, орташа үлгі тұқымдарының 10-20 жерінен оймалар алынады.

2.Кресттеп бөлу тәсілі бұрын айтылып кеткен бастапқы үлгіден орташа үлгі алуындағыдай жасалынады, тек шаршыдағы тұқымдардың қабат қалыңдығы 5 см-ден аспауы керек.

3.Өлшемені тұқым-бөлгіш құралы арқылы алу орташа үлгі алған сияқты істелінеді.

Өлшеме алудың барлық тәсілдерін оқытушы түсіндірген соң, әрбір студенттер звеносы орташа тұқым үлгісінен оймалар тәсілімен өлшеме бөліп алуға кіріседі.Өлшеменің нақты мөлшері тұқым түріне байланысты тұқымдардың тазалығын анықтау үшін 2-кестеде көрсетілген.


2-кесте.Тұқымдардың тазалығын анықтау үшін өлшемелердің салмағы.


Тұқым түрінің атауы Өлшеме салмағы, г
Кәдімгі пісте, тармақты қараөрік 500

Шие (кәдімгі және барлық мәдени сорттары),

кәдімгі гледичия 200

Жиде (боз,тікенді),кәдімгі мойыл,кәдімгі шаған 100

Алма (мәдени сорттары),үйеңкі (Семянов,татар, 50

шағанжапырақты),ұсақ жапырақты жөке ағашы

Итмұрын, кәдімгі арша 25

Бөріқарақат, шырғанақ 20

Балқарағай (сібір, Сукачев),қарағай (шайырлы,

тау) 15


Шегіршін (кәдімгі,бұтақты),шырша (сібір,

кәдімгі,шығыс,Шренк) 10

Сексеуіл (ақ,қара),кәдімгі шетен,үшқат(кәдімгі,

татар) 5


Қарақат (қара,сары),тұт (ақ,қара) 3

Тобылғы (сұр, талжапырақты) 2

Қайың (қотыр,үлпек,Шмидт),тал, терек 1
Тұқым тазалығы деп, зерттелетін тұқым түрі партиясының тек таза тұқымдар құрамын айтамыз.Оны таза тұқымдар салмағының өлшеме салмағына қатынасы арқылы анықтаймыз.

Стратификациядан өткізілген және сыртқы қоршаған орта жағдайында сақталған, сондай-ақ кептірілген шырынды және құрғақ көптұқымды жемістердің тұқымдарының тазалығы анықталмайды.

Тұқым тазалығы МСТ 13056.2-67 бойынша тексеріледі.Тексеру мынадай жолмен іске асырылады. Қарастырылатын өлшеме тұқымдарын сұрыптау тақтаға төгеміз де, шпатель қалақша көмегімен 3 топқа: таза тұқымдар, тұқым қалдықтары және қоспаларға бөлеміз.


  1. Таза тұқымдарға жататындар:

а) бүтін, жақсы дамығандары, өң-түстері ескерілмейді;

б) өне бастамағандары, бірақ мұрттары қабығын тескенмен әлі өсіп үлгермеген;

в) қабығы шытынаған сау тұқымдар;

г) үйеңкі, шаған, қараған тұқымдарының қанат сынықтары, сол сияқты қылқан жапырақты ағаштардың тұқымдары қанат қалдықтарымен бірге.

2. Тұқым қалдықтары фракциясына жататындар:

а) мұрт жарып, өніп кеткен тұқымдар (тек емен жаңғағы емес);

б) өте ұсақ тұқымдар,ұзындығы мен көлденеңі орташалардың жартысына да жетпейді;

в) дәні жоқ бос және қабысып қалған тұқымдар;

г) езіліп, кесіліп, немесе дән ұрықтары жартылай ашылып кеткендері және мүлдем қабықсыз қалғандары;

д) анық шіріген тұқымдар;

е) ауруға шалдыққандары;

ж) энтомозиянкестермен бүлінгендер;

з) кеміргіштерден бүлінген тұқымдар.

3.Қоспаларға келесі фракциялар жатады:

а) арамшөп өсімдіктер мен ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары;

б) басқа ағаш пен бұта түрлерінің тұқымдары;

в) тұқым зиянкестері және олардың личинкалары мен қуыршақтары;

е) топырақ түйірлері, ұсақ тастар, құм, жәндіктер менкеміргіштердің нәжістері, тұқым сынықтары, жапырақтар, қабық сынықтары, қабыршықтар, өлген зиянкестер, тағы басқа да қосындылар

Өлшемені жоғары келтірілгендегідей ажыратып алғаннан кейін таза тұқымдары таразыланып өлшенеді, содан кейін тұқым қалдықтары мен қоспалар әрқайсысы көрсетілген фракциялары бойынша жеке-жеке өлшенеді.Қорытындылары тұқым тексеру құжатына жазылады.

Өлшеу дәлдігі төмендегідей:

өлшеме салмағы 99 грамға дейін – 0,01 г,

өлшеме салмағы 100-ден 999 г дейін – 0,1 г,

өлшеме салмағы 1000 г не одан да көп – 1 г дейін.

Таза тұқымдардың және жеке фракциялардың таразылау нәтижесі алғашқы өлшеме салмағына тең немесе төмен келтірілген (3 кесте) ауытқу мөшерінен аспауы керек.

Егер іс жүзіндегі ауытқулар келтірілген шектеп аспаған жағдайда, олардың салмағы таза тұқымдар салмағына қосылады. Ауытқу көрсетілген шектен асып кетсе, онда орташа үлгіден жаңа өлшеме алынып, оның талдауы

қайталанады.

Таза тұқымдардың және қалдықтар мен қоспалардың абсолюттік салмағынан басқа олардың проценттік мағыналары да есептелінеді. Есептеу дәлдігі 0,1% дейін, өлшеме салмағы 100% тең деп алынады.

Таза тұқымдар бұдан кеінгі тұқым сапасын анықтайтын зертханалық жұмыстарға қажет.
3 – кесте.Тұқым тазалығын таразылаудағы ауытқу шегі (г)
Өлшеме салмағы,г Ауытқу шегі, г

5 г дейін 0,02 г дейін

10 г дейін 0,05 г дейін

50 г дейін 0,10 г дейін

150 г дейін 0,5 г дейін

300 г дейін 1,0 г дейін

1000 г дейін 5,0 г дейін

1000 г жоғары 10,0 г дейін


Жұмыстың орындау тәртібі
1.Студенттер орташа тұқым үлгілерін алғаннан кейін, оларды алдымен тұқым- бақылау станциясының кітабына тіркейді, сосын талдау қағазының бірінші бетін толтырады.

2. Орташа үлгінің тұқымдары аныктап қаралынады, керек болған жағдайда оның ірі қоспалары бөлек алынады.

3. Жоғарыда көрсетілген тәсілдердің бірін қолданып қажетті салмақтағы өлшеме бөліп алу.

4. Өлшемеден таза тұқымдарды, тұқым қалдықтарын және фракциялары бойынша бөліп, таразылап өлшеу.Жасалынған талдаудың дұрыстығын тексеру. Талдау нәтижелерін карточкаға жазу.

5. Бөлініп алынған таза тұқымдар бөлек бір пакетке салынады, оған, тұқым үлгісінің нөмірі жазылады. Тұқым қалдықтары мен қосындылар жалпы қоқыс ыдысына тасталынады.
Құралдар мен материалдар:


  1. Таразы

  2. Қалақша (шпатель) немесе ланцет

  3. Сұрыптау тақтасы

  4. Талдау карточкасы

  5. Орташа тұқым үлгісі

  6. Зертханалық күрекше (совок)

  7. Қоқыс салатын ыдыс.


N4 – 5 зертханалық жұмыстар
ТҰҚЫМ ЫЛҒАЛДЫЛЫҒЫ МЕН 1000 ДӘННІҢ САЛМАҒЫН АНЫҚТАУ


  1. 1000 дәннің салмағын анықтау.

Ұсақ дәнді тұқымдарға қарағанда ірі дәнді тұқымдарда қоректік заттар көбірек болады, сондықтан тұқымдардың 1000 данасының салмағы шаруашылықта ең қажетті тұқым сапасының бірі болып табылады. Ірі дәнді тұқымдардың өсіп-дамуы зор болады. 1000 дәннің салмағы тұқымның географиялық шыққан жеріне байланысты, ал іс жүзінде көшеттіктерде тұқым сепкенде себу мөлшерінің есебінде ескеріледі.Сондай ақ бір тұқым түрінің 1000 дәнәнәң салмағы климаттық жағдайларға, топырақ құнарлығына,орманның жасына, т.б. факторларға байланысты өзгеріп тұрады.

1000 дәннің салмағы тұқымдардың ылғалдылығымен өте тығыз байланысты болады. Тұқым ылғалдылығы неғұрлым жоғары болса, оның салмағы да жоғары болады. Сондықтан тұқым партиясын тек қана 1000 данасының салмағымен бағалауға болмайды.Ол үшін міндетті түрде тұқым ылғалдылығы ескерілуі қажет.Ыңғайлы болу үшін 1000 дана тұқымның салмағын олардағы құрғақ зат қатынасы есптеледі. Бұл салмақты абсолюттік салмақ деп атаймыз, оны мына формуламен есептейміз:



(100 - в) х а

К=------------------

100

Бұл жерде: К – 1000 дәннің абсолюттік салмағы, г;

в - тұқым ылғалдылығы, %;

а - 1000 дәннің ауақұрғақтығындағы салмағы, г.


1000 дәннің салмағы төмендегідей анықталады:

1. Таза тұқымды сұрыптау-құрама тақтасына төгіп, әбден араластырамыз;

2. Тұқымдардың ірілігіне, түсіне қарамастан, таңдамай 2 рет 500 дәннен жеке-жеке санап аламыз;

3. 500 дәннен сынама тұқымның әрқайсысын тарзыда өлшеп, нәтижелерін талдау карточкасына жазамыз; екі рет өлшегеніміздің қосындысы 1000 дәннің салмағын көрсетеді.

Тұқымның 1000 данасының өлшеу дәлдігі олардың салмағына байланысты.Егер 1000 дәннің салмағы 50 граммнан аспаса, өлшеу дәлдігі 0,01 г; оның салмағы 51 граммнан 150 грамм аралығында болса - өлшеу дәлдігі 0,1 г; ал 1000 дәннің салмағы 150 граммнан көп болса - өлшеу дәлдігі 1,0 г.1000 дәннің салмағы 150 граммнан асып кетсе, өлшеуге 250 дана тұқымнан 2 рет алынып, олардың қортындысы екіге көбейтіледі.

Егер әр бір тұқым өлшеу салмақтарының айырмашылығы 5 проценттен асып кетсе, үшінші сынама алынып, өлшенеді.Содан бір-бірінен айырмашылығы аз екі өлшеу бойынша 1000 дәннің салмағы есептеледі. Қорытындылары талдау қағазына жазылады.


2. Тұқым ылғалдылығын анықтау.

Тұқым ылғалдылығы деп тұқым құрамындағы ылғалдың бастапқы өлшемедегі проценттік қатынасын айтады.

Тұқымдардың ылғалдылығы жоғары болған жағдайда, олардың дем алу процесі тез жүріп, түрлі ауру туғызатын микроорганизмдердің дамуына жақсы жағдай туындайды.Сондықтан тұқым шығымдылығы төмендейді.

Тұқымдар қоймада сақтау кезінде кептірілген, құрғақ болуы керек. Мысалға, қарағай, балқарағай, шырша тұқымдарының сақтау кезіндегі ең қолайлы ылғалдылығы 6,5-7,4%, кәдімгі шаған, сүйіржапырақты үйеңкі, жөке ағашы тұқымдары -10-12 %, ал емен жаңғағының ылғалдылығы -70-90% болуға тиіс.

Тұқым ылғалдылығын арнайы кептіргіштерде немесе электрылғалөлшегіштер көмегімен анықталады.

Орман тұқымдары бақылау станциясына түскеннен кейін ылғалдылығы 2 күннің ішінде анықталуы қажет. Қыс кезінде өте қатты тоңзыған тұқым үлгілерін зертханаларға түскен соң 2 сағаттан кейін ғана тексеруге болады.

Тұқым ылғалдылығын анықтауға арналған үлгіні тек тексеру басталар алдында ғана алады.Одан оймалар немесе крес тәсілімен керекті өлшемдегі тұқым сынамасы алынады.Керек болған жағдайда тұқымдарды ұнтақтайды, жаңғақтарды жарып дәндерін кеседі немесе үгеді (4 кесте).

Тұқым ылғалдылығы кептіру арқылы анықтауы келесі тәртіппен жүзеге асырылады:

а) орташа үлгі тұқымдары құрама тақтасына төгіледі, сосын барлық ірі коспалар – топырақ түйірлері, бұтақ сынықтары, бүрлері тағы басқалары бөлек алынады;

б) оймалар алу немесе крест тәсілімен тұқым сынамасы алынады, одан 2 өлшемежасалынады, қалған артық тұқымдарды ыдысқа салып, аузын мықтап тығындайды.Бұл тұқым 1 тәулік сақталуға тиісті, керек болған жағдайда пайдалануға;

в) алынған өлшемелер алдын – ала таразыланған және нөмірлері қойылған бюкстерге салынады;



г) алдын – ала температурасы 130 жеткізілген кептіргіш шкафына тұқым салынған бюкстердің ауыздарын ашып саламыз. Бюкстерді қойған кезде шкафтағы қызу төмендейді, сондықтан кептіргіштегі температура 130 градусқа жеткен кезден бастап кептіру уақыты есепке алынады. Кептіру уақыты тұқым түріне байланысты 1 -3 сағатқа созылады (4-кесте).
4-кесте. Ағаш пен бұта түрлерінің тұқым ылғалдылығын анықтауының

техникалық шарттары


Тұқым түрі

Салмағы, г

Тұқым

сынама-сын дайын-дау

тәсілі

Кепті-ру

температу-расы, С

Кепті-ру уақыты,

сағат

Үлгі-нің

Сына-ма-ның

Өлше-менің

1

2

3

4

5

6

7

Кәдімгі өрік

500

100

15

Д

130

2

Кәдімгі бөрі қарақат

150

50

10

Б

130

2

Қайың (барлық түрлері)

25

10

2

Б

130

1

Бересклет

150

50

10

Д

130

2

Долана (барлық түрлері)

150

50

10

Д

130

2

Кәдімгі бузина

25

10

2

Б

130

1

Кәдімгі шие

150

50

10

Д

130

2

Кәдімгі бұтақты шегіршін (қарағаш)

25

10

2

Б

130

1

Кәдімгі алмұрт

150

50

10

Д

130

2

Тал

25

30

5

Б

130

1

Емен (барлық түрлері)

500

100

15

Д

130

2

Шырша (барлық түрлері)

50

30

5

Б

130

1

Ұшқат (барлық түрлері)

50

30

5

Б

130

1

Сары қараған

150

50

10

Б

130

3

Ат каштан

500

100

15

Д

130

2

Боз жиде

150

50

10

Д

130

2

Үйеңкі (барлық түрлері)

150

50

10

Д

130

1

Балқарағай (барлық түрлері)

50

30

5

Б

130

3

Шырғанақ

150

50

10

Б

130

3

Грек қара жаңғақтары

500

100

15

С

130

2

Терек

25

10

2

Б

130

1

Майқарағай

50

30

5

Б

130

3

Итмұрын

150

50

10

Д

130

2

Шетен

25

10

2

Б

130

1

Сексеуіл

25

10

2

Б

130

1

Қарақат

25

10

2

Б

130

1

Самырсын

150

50

10

Б

130

3

Қарағай

50

30

5

Б

130

1

Пісте

300

100

15

С

130

2

Мойыл

150

50

10

Д

130

2

Тұт

25

10

2

Б

130

1

Алма (барлық түрлері)

150

50

10

Д

130

2

Шаған (барлық түрлері)

150

50

10

Д

130

1

Тұқым сынамаларын кептіруге дайындау тәсілдерінің белгілері:

Б - тұқымдар бүтіндей кептіріледі;

Д - тұқымдар зертханалық диірменде үгіледі. Өрік сүйектерін алдын-ала жарады, ал емен мен каштан ұрықтарын үгу алдында кескілеп 3-4 бөледі.

С – жаңғақтарын жарып, алынған ұрықтарын 6-8 бөлшекке кескеннен кейін, езгіште үгітіледі.
Тұқым салынған бюкстер кептіріліп болған соң кептіргіштен алысымен эксикаторға салынады, өйткені ол жерде сұйды. Эксикатордың түбіне кальций хлориды қойылады, эксикатордың қақпағының жағалаулары вазелинмен майланады. 15-20 минут өткен соң суыған бюкстер эксикатордан алынады, оның әр қайсысы таразыда өлшенеді.

Тұқым ылғалдылығы әр өлшемге бөлек-бөлек процентпен формула бойынша есептеледі:



(С – С1)х 100

Ы = ---------------------, бұл жерде

С – С2

Ы – тұқым ылғалдылығы, %

С – тұқым салынған бюкстердің кептірілмеген салмағы,г

С1- тұқым салынған бюкстердің кептірілгеннен кейінгі салмағы,г

С2- бос бюкстердің салмағы,г.

Қарағай, балқарағай және шырша тұқым түрлері үшін тексеріс дұрыс деп есептелінеді, егер 2 өлшеменің де ылғалдылығы орташа ылғалдылық нәтижесінен айырмашылығы 0,3 проценттен аспаса,ал басқа ағаш-бұта түрлеріне бұл көрсеткіш 0,5 проценттен аспауы қажет.

Тұқым ылғалдылығын анықтағанда таразылау дәлдігі 0,01 граммға дейін өлшенеді, ал ылғалдылық проценінің дәлдігі 0,1 процентке дейін есептелінеді.

Егер ылғалдылықты анықтағанда 2 өлшеме нәтижелері шектелген ауытқулардан асып кеткен жағдайда, тексеру қайтадан жүргізіледі. Ылғалдылық проценті қайталанған тексеріс бойынша алынады. Егер бұл жағдайда да 2 өлшеменің көрсеткіштері шектеуден асып кетсе, ылғалдылық проценті 4 өлшеме қосындысының орташа арифметикалық көрсеткіші бойынша есептелінеді.


Құрал- саймандар мен материалдар:

1.Таразы.

2.Сұрыпталған таза тұқымдар

3.Құрама тақтасы

4.Қақпақты бюкстер

5.Қалақша немесе ланцет

6.Кептіргіш шкаф

7.Эксикатор

8.Талдау қағазы


жүктеу 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау