Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым министірлігі

1. 
   Еңбек дауларынң туындауы
   
2. 
   Еңбек дауларын шешу жолдары
   

Норматитвік актілер1.ҚР ның Конституциясы 1995жыл (енгізілген 2007ж)

2.ҚР ның Еңбек кодексі 2007ж

Әдебиеттер тізімі

1.Ахметов, А. Трудовое право :Учеб. -Алматы, 2007, 20052.Ахметов,А.

2. Еңбек құқығы :Оқулық..-Алматы. ,2006

3.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2000

4.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2002

5.Трудовые отношения в РК / Сост. Скала В.И. –А., 2001

6.АйымхановаҚазақстан Республикасының еңбек құқығы.-2002

7.Трудовое право / Ред. Смирнов О. – М., 2000

8.Трудовое право зарубежных стран . - А., 2001

2.Еңбекті қорғау тәртібі

Денсаулыктың денсаулығына зақым әкелген әркекет те, әрекетсіздік те танылуы мүмкін.

Себепті байланыс кызметкерге келтірілген зиянның жұмыс берушіиің күкыкка кайшы әрекетінің (әрекетсіздігінің) нәтижесінде туындауын білдіреді.

Кәсіпорынньщ кінәсі жәбірленген тұлғаға кауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етпсген оның қызметкерлерінің кінәсін білдіреді.

Зиянды өтеу туралы өтініші еңбек жарақытымен келтірілген зиян ұшін жауапкершілікте болатын жұмыс берушіге беріледі. Егер жәбірленуші жұмысты коса атқарған ұйымда оның денсаулығына зиян келтірілсе, онда өтініші осы ұйымның басшылыгына бсрілелі. Ұйым қайта ұйымдастырылған (косылган, біріккен, бөлінген, бөлініп шыккан, кайта құрылған) жағдайда өтініш оның құқық мираскорына беріледі.

Жұмыс беруші бұл өтінішті карауға және оны барлык кажетті құжаттарьмен қабылдаған немесе қосымша кұжаттар түскен күннен бастап 10 күннен кешіктірмей оған қатысты шешім кабылдауы тиіс. Зиянды өтеу туралы шешім жұмыс берушінің бұйрығымен ресімделеді. Буйрық негізделген болуы тиіс, мұнда зиянның кімге өтелетіні, зиянның отбасының әрбір мүшесіне шақкандағы мөлшері жэне оны төлеу мерзімдері көрсетіледі. Жұмыс берушінің зиянды өтеу туралы бұйрығының көшірмесі немесе негізделіен жазбаша бас тарту мүдцелі азаматтарга барлык кажетті кұжаттарымен өтініш берілген күннен бастап оп күн ішінде ұсынылады. Өтінішті қарауды немесе бұйрықтың көшірмесін белгіленген мерзімде беруді кешіктіру зиянды өтеуден бас тарту ретінде карастырылады.

Жұмыс берушінің шешімімен келіспеген жағдайда жэбірленген қызметкер немесе өзге де мүдделі тұлға бүл шешімді сот тәртібімен шағымдау құкығына ие. Жәбірлеген тұлғаның зиянды өтеуге қатысты шағымдану кұқығы ескіру мерзімімен шектелмеген. Алайда, жәбірленген тұлға еңбекке қабілетінен айырылғаннан кейін үш жыл өткен соң зиянды өтеуге катысты шағымданса, зиянды өтеу шағымданған күннен бастап жүзеге асырылады.

Зиянды өтеуге катысты төлемдерді жұмыс беруші, оның құкык мираскоры, ал олар болмаған жағдайда - төленуге тиіс соманы капиталдандыруға тиіс орган жүзеге асырады.

Қызметкердін материалдық жауапкершілігі. Жауапкершіліктің негіздері және жағдайлары. Қызметкердің материалдык жауапкершілігі өзімен бірге еңбек кұкығы катынастарының катысушысы болып табылатын жүмыс берушіге өзінің кінәсімен келтірілген мүліктік зиянды өтеу міндетінен тұрады. Қызметкердің материалдық жауапкершілігі келесі шарттар бір мезетте орын алған жағдайда туындайды:

1)жұмыс берушіге келтірілген шынайы зиян, Тікелей шынайы зиян ретінде колдағы, шынайы мүлікке оны (немесе оның бөлігін) жоғалту, өз бетімен иемденіп алу, нашарлату, бүлдіру, кұнын төмендету арқлылы келтірілген зиян түсініледі. Бұлардың нәтижесінде жұмыс беруші мүлікті немесе өзге де кұндылықтарды сатып алу, кал-пына кслтіру үшін шығындарға батады немесе кызметкердің кінәсі бойынша басқа субъектіге (жеке немесе заңды гүлғаға) артык төлемдер төленеді.

Азаматтық кұкыққа қарағанда еңбек кұкығында тек тікелей шынайы зиян ғана өтелуге жатады. Қолданыстағы еңбек заңдары ұйым алуы мүмкін, алайда қызметкердің кате эрекеттері салдарынан ала алмаған табысты өтетуге тыйым салады. Мысшты, жұмысқа бүкіл жұмыс кунінде станоктың токтап тұруына байланысты дәлелсіз себептермен келмеген кызметкерді зиянды ететуге тартуға болмайды. Мұндай кызметкерге тәртіптік немесе қоғамдық әсер ету шаралары колданылуы мүмкін.

Акшалай нысанда көрініс тапқан зиян шығын деп аталады. Шынайы зиянды (тікелей шығындарды) жалған зияннан (жалған шығындардан) ажырата білген жөн. Мүліктің шынайы азаюы немесе нашарлауы шын мәнінде болмасада, материалдық кұндылықтарды бухгалтерлік мәлімеітер бойынша дұрыс кұжаттык ресімдемеу салдарынан жетіпсеушілік анықталса, жалған зиян орын алады.

2) Нәтижесінде зиян келтірілген әрекеттің құқыққа қайшылығы (мысалы, кұрылыс материалдарын ұрлау) немесе (мысалы, жанармайды асыра жұмсаудың алдын алуға катысты шаралар қолданбау), яғни кызметкердің өзіне жүктелген еңбек міндеттерін бүзуы,

Құқыкқа кайшы ретінде қызметкердің еңбек тәртібін сактау жэне ұйымның мүлкіне үкыптылыкпен қарау міндетін бұзудан көрініс табатын кез-келген жүріс-тұрыс танылады.

Қызметкердің жүріс-түрысыныд күкыкка кайшылығының дәлелі кызметін мүліктің бүлінгені, жоғалғаны немесе бүзылғаны туралы актілер, түсіндірмелер, кұзыретті органдардың хабарламалары жәнеөзгеде кұжаттар атқарады. Қызметкердің жүріс-тұрысының кұкыкка кайшылығыныц даусыз дәлелі болып оны қылмыстык немесе әкімшілік жауапкершілікке тарту табылады.

Алайда, зиян кұкыкка сай әрекеттермен де келтірілуі мүмкін. Келтірілген зиян ұшін мүліктік жауапкершілікті туындатпайтын күкыкка сай әрекеттерге үлкен зиянның туындауын алдын алу кажеттігі жағдайында жасалған әрекеттер, сонымен катар аса кажеттілік жағдайында немесе тойтарылмас күштердің салдарынан жасалған әрекеттер жатады.

4) Қызметкердің зиянды келтірудегі кінәсі. Зиян кызметкердің кінэсімен келтірілген жағдайдағанаоған материалдықжауапкершілік жүктеледі. Зиянды кслтіруші тұлғаның өз эрекеттерінің салдарын алдын ала білуінен немесе білу мүмкіндігінің болуынан, сонымен катар оның озінің жасаған әрекетіне қатынасынан кінәнің материалдық жауапкершіліктің шарты ретіндегі ерекшелігі көріністабады. Қызметкердің қасакана немесе абайсызда істеген құкыққа қайшьг әрскеті кінэлі болып танылады. Кінэнін екі нысанын ажыратуға болады: қасаканалык (тікелей немесе жанама) және абайсыздык (менмеңдік немесе немкұрайдылық). Кінәнің нысандары қызметкердің материалдык жауапкершілігінің түріне және мөлшеріне әсер етеді.

Материалдык жауапкершіліктің мөлшерін дұрыс аныктау ушін кұкыкқа қайшы әрекетімен немесе әрекетсіздігімен зиян келтірген кызметкердің кінэлілігінің дәрежесін мұкият жэне жан-жакты аныктау кажет. Қызметкер өз жүріс-түрысының құкыкка кайшы екендігін түсінген. оның зиянды салдарын алдын ала білген және олардын туындауын қалаған (мысалы, ұрлық, тонау жағдайлары) кезде тікелей қасаканалық көрініс табады. Қызметкер өз эрекетінің қүқыққа қай-шы екенін түсініп, зиян туу мүмкіндігін алдын ала білген, алайда оныңтуындауына саналы түрде жол берген немесе оған немқүрайды-лықпеп караған жағдайда жанама касақаналык орын алады. Абайсыздық нысанындағы зиян кінәлі тұлға зиянныңтуындау мүмкіндігін алдын ала білуі тиіс немесе оны білуге мүмкіндігі болған, алайда оның алдын алуға катысты шаралар қолданбаған кезде орын алады.

Материалдық зиян жұмыс беруші мен кызметкердің бірдей кінәсімен де келтірілуі мүмкін. Қызметкер өзіне сеніп тапсырылған мүліктің сакталуыиатиісінше карамаған және жұмыс беруші аталған мүліктің сакталуын камтамасыз етуге катысты шаралар қолданбаған жағдайда аралас кінә орын алады.

4) Қызметкердіц әрекеті мен келтірілген зиянның арасындагы себепті байланыс. Қызметкердің кұкыкка қайшы әрскеті немесе эрекетсіздігі дәл осы тұлға зиян келтірген жағдайда ғана материалдык жауаикершілікті өтеудің міндетті шарты болып табылады. Қызметкердің эрекеті (әрекетсіздігі) мен келтірілген зиянның арасында себепті байланыстың болмауы бұл түлғаны материалдық жауапекршілікке тарту мүмкіндігін жояды. Сондықтан, қызметкердің зиян келтірудегі кінәсі туралы мәселені шешпестен бұрын, біріншіден, эрекет (әрекетсіздік) пен иәтиженің арасындағы себепті байланысты анықтау, екішліден, келтірілген зиянның нақты осы әрекеттің (әрекетсіздіктің) тікелей салы болып табылатынын немесе оныц басқа жағдайлардың салдарынан туындағанын анықтау кажет.

Қызметкердің материалдык жауапкершілігінің туындауының міндетті шарттары осындай. Аталған шарттардың кем дегенде біреуі болмаса, материалдык жауапкершілік туындамайды.

Жалпы ереже бойынша, қызмегкердің материалдык зиян келтірудегі кінәсін дәлелдеу міндеті жұмыс берушіге жүктеледі. Қызметкер өзіне сеніп тапсырылған акшалай немесе материалдьіқ құндылыктар-дың жегіспеушілігі үшін жазбаша шарттың немесе арнайы қаулылар-дың негізінде толық материалдық жауапкершілікте болатын кездерде ғана дэлелдеу міндеті жұмыс берушіге жүктелмейді. Мүндай жағ-дайда. егер қызметкер өзін кінәсіз деп санаса, материалдык зиянды келтіруде өзінің кінэсі жок екендігін дэлелдеуі тиіс.

Қызметкерлердің толык материалдык жауапкершілігі. Толық материалдык жауапкершілік кызметкердің зиянды кандай да бір шскке карамастаи толык мөлшерде өтеу міндетін білдіреді. Бұл жауапкершілік тек зандарда көзделген жағдайларда ғана туындайды. Заңдарға сәйкес қызметкерлер ездерінін кінәсінен жұмыс берушіге келтірілген зиянды мына жағдайларда толык мөлшерде өтейді:

- кызметкер мен жұмыс берушінің арасында қызметкерге берілген мүлік пен басқа да кұндылықтардың сақталуын қамтамасыз етпегені үшін өзіне толық материалдық жауапкершілік алу туралы жазбаша шарт жасалған;

- заңдарға сәйкес кызметкерге еңбек міндеттерін орындау кезінде жұмыс берушіге келтірілген зиян үшін толық жауапкершілік жүктелген:

- қызметкер мүлік пен баска да кұндылықтарды бір жолғы сенімхатпен немесе басқа бір жолғы кұжаттар бойынша есеп беруге алган;

1. 
   Еңбекті қорғау маңыздылығ қоғам және мемлекет үшін
   
2. 
   Еңбекті қорғаудың түрлері немесе әдістері
   

Норматитвік актілер1.ҚР ның Конституциясы 1995жыл (енгізілген 2007ж)

2.ҚР ның Еңбек кодексі 2007ж

Әдебиеттер тізімі

1.Ахметов, А. Трудовое право :Учеб. -Алматы, 2007, 20052.Ахметов,А.

2. Еңбек құқығы :Оқулық..-Алматы. ,2006

3.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2000

4.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2002

5.Трудовые отношения в РК / Сост. Скала В.И. –А., 2001

6.АйымхановаҚазақстан Республикасының еңбек құқығы.-2002

7.Трудовое право / Ред. Смирнов О. – М., 2000

8.Трудовое право зарубежных стран . - А., 2001

Әлеуметтік қамсыздандыру түсінігі, ұғымы

Әлеуметтік қамсыздандыру құқықғының субьектілері.

Басқа құқық салаларымен байланысы және айырмашылығы

1.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының еңбеке қабілетісз азаматтарға матариалдық және әлуеметтік қызмет көрсету саласындағы қатынастарды сондай ақ олармен тығыз байланысты заңдық фактілерін анықтау және дауларды шешу жөнінідегі іс жүргізу қатынастарын реттейтін құқы саласы.

Зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер және алуан түрлі қызметтер көрсету мен бағып кұтудің нақты түрлері әлеуметтік қамсыздандыру түрлері болып табылады.Әлеуметтік қамсыздандыру түрлерінң алуан түрлілігі әлеуметтік қамсыздандыру құқықығын мемлекеттік бюджеттік тікелей қаржы бөлу есебінен мемлекеттік органдардың қарттар мен жұмыстар қабілетсіздерді қамтамасыз ету ретінде ғана сипаттталып қоймайды. Кең мағынада әлуеметтік қамсыздандыру азаматтарды қартайғанда және еңбекке қабілетісз болғанда жағдайда қамсыздандырумен , аналар мен балалар қамқорлық жасаумен азамааттардың сауықтырудың, профилактикадан өткізудің және олардың еңбек қабілеттілігін қалпына келтірудің маңызды құралдары реітнде медициналық қызмет көрсетумен және емдеуден байланысты мемлекет жүргізіп немесе қолдап отырған белгілі бір әлеуметтік-экономикалық шаралардың жиынттығын сипаттайды.

Әлеуметтік қамысздандыру құқығы сбуьектілері болып ҚР ның 2007 жылғы еңбек заңында көрсетілген субьектілер жатады атап айтықанда : мемлекеттік органдар, азамааттар жұмысқа жарамсыз немесе қабілетісз адамдар

Әлеуметтік қамсыздандыру келесідей принциптерді тұрады:

1. қамсыздандырудың жалпыға бірдейлігі

2.Оның түрлерінңі жан- жақты және алуан түрлігі

3. Азаматтардың әлуеметтік қамсыздандыруға құқығыны қорғау

4.Мемлекеттік бюджет және өзге де түсімдер есебінен қамсыздандыру

5.Еңбек үлесінің мөлшеріне мұқтаждық есебептеріне және өзге де әлеуметтік қамсыздандырудың жағдайлар мен деңгейін саралау

6.Еңбекке қабілетті жастағы әрбір азаматтыңы зейнетақымен жинақтауды қалыптастыруға міндетті түрде қатысуы

7.Әрбір азаматтың ерікті қоысмша зейнетақылық қамсыздандыруға құқылы

Пысықтау сұрақтары:

1.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы

2.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы сбьектілері

Ұсыналатын әдебиеттер:

Норматитвік актілер1.ҚР ның Конституциясы 1995жыл (енгізілген 2007ж)

2.ҚР ның Еңбек кодексі 2007ж

Әдебиеттер тізімі

1.Ахметов, А. Трудовое право :Учеб. -Алматы, 2007, 20052.Ахметов,А.

2. Еңбек құқығы :Оқулық..-Алматы. ,2006

3.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2000

4.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2002

5.Трудовые отношения в РК / Сост. Скала В.И. –А., 2001

6.АйымхановаҚазақстан Республикасының еңбек құқығы.-2002

7.Трудовое право / Ред. Смирнов О. – М., 2000

8.Трудовое право зарубежных стран . - А., 2001

Еңбекті халықаралық құқықтық реттеу пәні, әдісі, және қағидалары.

Халықаралық еңбек стандарттары, еңбек заңын жетілдіру

Әлеуметтік әділеттілік жалпыға бірдей және тұрақты бейбітшілік орнатудыңағы маңызды ескеріп.

Экономикалық дамудың маңызды екніні, бірақ теңдікті әлеуметтік дамуды қамтамасыз ету және кейдейлік жою үшін жеткіліксіз екеніндігін, Оны ХЕҰ Халықаралық Еңбек Ұйымының күшті әлеуметтік саясаты, әділеттілікті және демократялық инститтутарды қолдауға әрекетінің қажет екіндігін ескеріп.

ХЕҰ ның өзінің норма шығармашылық қызметі техникалық ынтымақьастық саласындағы барлық зерттеушілік әулетін, атап айтқанда жұмыспен қамту, кәсіби даярлау және еңбек жағдайы бойынша, толықтай пайдаланып, әлеуметтік экономикалық саясат пен әлеуметтік сасяаттың бірін бірі қолдап кең ауықмды тиянақты дамуға жағдай жасауына қол жетікзу керек екнідігін есікеріп.

ХЕҰ ның аса әлеуметтік мұқтаждықтағы адамдар, әсіресіе жұмыссыздар мен еңбекші миграпнттар алдында, тұрған мәселелерге ерекше назар аударуы және халықаралық, аймақтық және ұлттық деңгейде олардың мәселелерін шешуге бағытталған күш әрекеттті жұмыслдыруы және қолдану және шешуге бағытталған күш әрекетті жұмылдыруы және қолдану және жұмыс орындарын құруға бағытталған сасяат жүргізуге ықпал жасауы керек.

ХЕҰ еңбек аясынгдағы негізге алынатын қағидаттар мен құқықтар туралы декларациясы еске салады:

а) ХЕҰ ға еркін кірген барлық мемлекеттер мүшелер Жарғыда және Филадельфия декларациясында бекітілген қағидалар мен құқықтарды мойындады, және өздеріне бар құралдарды және өздеріне тән ерекшеліктерлі пайдалан отырып Ұйымның барлық мақсаттарына қол жеткізуді міндеітне алды:

б) бұл қағидалар мен құқықтар Ұйымның өзңінде де, одан тыс жерде негізге алынатын болып танылды.

2)Барлық мемлеккеттер мүшелер, Бұл Конвенцияларда бекітліген міндеттемелерді жүзеге асыруды жүктейді:

- бірігу бостандығы және ұйымдық келісіөздер жүргізуге құқығын іс жүзінде тану

-мәжбүрлі және міндетті еңбектің барлық түрін жою

-бала еңбегінде қатаң тыйым салу

-еңбек және әлуеметтік айналысу кемсітуге жол бермеу

Пысықтау сұрақтары:

1.ХЕҰ ның қандай құжатты қарасытрған

2.Халықаралық еңбек құқығы принциптері

Ұсыналатын әдебиеттер:

Норматитвік актілер1.ҚР ның Конституциясы 1995жыл (енгізілген 2007ж)

2.ҚР ның Еңбек кодексі 2007ж

Әдебиеттер тізімі

1.Ахметов, А. Трудовое право :Учеб. -Алматы, 2007, 20052.Ахметов,А.

2. Еңбек құқығы :Оқулық..-Алматы. ,2006

3.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2000

4.Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан – А., 2002

5.Трудовые отношения в РК / Сост. Скала В.И. –А., 2001

6.АйымхановаҚазақстан Республикасының еңбек құқығы.-2002

7.Трудовое право / Ред. Смирнов О. – М., 2000

8.Трудовое право зарубежных стран . - А., 2001

Бюджет жүйесінің жалпы сипатамасы. Зейетақы төлеу жөніндегі Мемлекеттік Орталық қаржыландыру жүйесіндегі орны мен ролі

Бюджеттік құқықтың,Бюджет жүйесінің және бюджеттік процестің ұғымы.Бюджеттік құқық қаржылық құқықтың манызды бөлімі болып табылады. Бюджеттік құқық қаржылық –құқықтық цититут ретінде мемлекетімізде қалыптастырылатын бюджеттерге байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді. Мемлекетіміздегі бюджет жүесі республикалық бюджет және жергілікті бюджеттер бөлінеді, сондай-ақ осы бюджеттер мемлекеттік қазынаның құрамдас бөлігі болып есептелінеді және әрқайсысы өте мол ақша қоры түрінде көрніс табады. Бюджеттік құқықтың құқықтық ретеу аясына-пәніне мыналар жатады:

1. 
   бюджеттің кірістерінің құрамын анықтау;
   
2. 
   бюджеттің шығыстарының бағытын анықтау ;
   
3. 
   мемілекеттік бюджеттің құрлысын анықтау;
   
4. 
   республикалық және жергілікті өкілді органдардың бюджет саласындағы құзыреттерін анықтау .
   
5. 
   бюджеттік процесті уйымдастыру және жүзеге асыру тәртібін белгілеу.
   

1. 
   бұл нормалар мемлекет тарапынан белгіленеді және олардың атқарыллуы мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі;
   
2. 
   бұл нормалар қатынастарға қатысушыларға заңи міндеттер жүктейді және өктем билік берді;
   
3. 
   бұл нормалар әрқашанда мемлекеттік құзыретті органдардың қандай да болмасын құқықтық нормативтік актілерінде заңдарда, жарлықтарда, өкімде, қаулыда көрініс табады
   
4. 
   бұл нормалар қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қамтамассыз етуге бағытталған;
   
5. 
   бұл нормалардың құрамында өте сирек кездесетін норма түрлері есептеу нормалары ұшырасады;
   
6. 
   бұл нормалар көбінесе өктем-әмірлі сипатта болады;
   
7. 
   бұл нормалардың біршама бөлігі құзырет белгілеу нормалары құрайды;
   
8. 
   бұл нормалардың көбі бастапқы кездерінен тиісті заңдарға байланысты, бір жылдың көлемінде ғана зани күшінде болады .
   

Мемлекетіміздің бюджет жуйесінен әр түрлі, әр деңгейдегі бюджеттер өз орындарын алады. Олар републикалық бюджет, облыстық бюджет, аудандық бюджет, қаладағы аудандық бюджет және т.б.

Негізінде бюджет жүйесі күрделі құрылым болып табылады және көптеген құрамдас елементтердін жиынтығынан тұрады. Соңдықтан бюджет жүйесі деп, мемлекетіміздегі бюджеттердің, оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру әдістерінің, бюджнттерді әзірлеу, қарау, бекіту және атқару тәсілдерімен жолдарының, бюджеттік қатынастардың тиісті қаржылық-құқықтық актілердін, бюджеттік қызмет аясындағы қаржылық және басқа да мемлекеттік уәкілетті органдардың, сондай-ақ бюджеттік бақылаудың нысандары мен әдістерінің жиытығын айтамыз.

Бюджет терминің ғылыми – құқықтық тұрғыдан алып қарасақ, оның өзіне тән құқықтық және эканомикалық маңызына байланысты бірнеше мағынадан көрініс табатынын байқаймыз.

Материалдық мағынада, бюджет дегеніміз мемлекеттің шығыстарына жұмысауға арналған орталықтандырылған ақша қоры, сондай-ақ жергілікті деңгейдегі шығыстарды қамтамасыз етуге арналған жергілікті орталықтандырылған ақша қорлары. Эканомикалық мағынада бюджет деп, мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын және жергіліктерді бюджеттерді қалыптастыру, сондай-ақ жұмсау барысандағы эканомикалық қатынастардың жүйесін айтамыз. Құқықтық мағынада, бюджет дегеніміз, мемлекеттің ең басты, негізгі қаржылық жоспары, былайша айтқанда кіріс және шығыс балансы. Ал заңи- техникалық мағынада бюджет деп, мемлекеттің негізгі қаржылық заңнын сндай-ақ жергілікті өкілді органдардың қаржылық – құқықтық актілерін айтамыз

Тақырып 13. Әлеуметтік қамысздандыру құқығындағы еңбек өтілі, оның түрлері есептеу растау тәртібі.

Еңбек өтілі құқықтық мәні және оның түрлері.

Жалақы еңбек өтілі.Жалпы еңбек өтіліне кіретін уаықт кезеңі.Жалпы еңбек өтілін есептеу. Арнайы еңбек өтілі.

Еңбек стажы –азаматтардың қоғамдық өңдірістегі ақы төленептін қоғамдық пайдалы қызметінің ұзақтығы, сондай ақ заңмен соған теңестіріліген, құқық белгілі бір заңдық салдарды соынмен байлаынастыратын қызмет.

Еңбек стажының үш түрі бар: жалпы , үздіксіз және арнаулы

-жалпы еңбек стажы-бұл жұмысшының немесе қызметкер реітндегі жұмыстың жиынтық ұзақтығы немесе соған тенестіріліген басада қызмет түрі.

-үздіксіз еңбек стажы жұмыста жол беруге болатын, белгіленген шектьік мерзімнен асатын үзіліс жасалмаған, қызметкердің ұйымдарддағы жұмысының және заңда көрсетілген басқа да қызметінің ұзақтығы.

-Арнаулы еңбек стажы беліглі бір кәсіп бойынша , белгліі бір қызметтегі, белглі бір еңбек жағдайындағы, экономикалық беліглі бір саласындағы жұмыстың ұзақтығы.

Еңбек стажы әлеуметтік қамсыздандырудағы заңды факт реітндегі түрлі роль атқарады, зейнетақылық және өзгеде құқықтық қатынастардың пайда болуын туғызады

Орталықтан зейнетақы тағайындау үшiн еңбек стажын есептеу

1. Орталықтан зейнетақы тағайындау үшiн еңбек стажын есептеу кезiнде мыналар есепке алынады:

1) еңбек шарты бойынша жеке және заңды тұлғалар ақы төлейтiн жұмыс;

2) әскери қызмет;

3) құқық қорғау органдарындағы қызмет;

4) мемлекеттiк қызмет;

5) кәсiпкерлiк қызмет;

6) бiрiншi топтағы мүгедекке, екiншi  топтағы жалғызiлiктi мүгедекке және өзгенiң жәрдем көрсетуiне мұқтаж жасына байланысты зейнеткерге, сондай-ақ 80 жасқа толған қарт адамдарға күтiм жасаған уақыт;

7) атом сынақтары, экологиялық апаттар салдарынан зардап шеккен не иммундық тапшылық вирусын жұқтырған не ЖҚТБ-мен ауыратындарға, 16 жасқа дейiнгi мүгедекке күтiм жасаған уақыт;

8) жұмыс iстемейтiн ананың жас балаларды бағып-күткен, бiрақ әрбiр бала 3 жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл шегiндегi уақыт;

9) қылмыстық жауапқа негiзсiз тартылған және қуғын-сүргiнге ұшыраған, бiрақ кейiн ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру және жер аудару орындарында жазасын өтеген уақыты;

10) еңбекке жарамды азаматтардың бұрынғы КСРО-ның уақытша оккупацияланған аумағында және Ұлы Отан соғысы кезеңiнде өздерi басқа мемлекеттердiң аумағына зорлықпен апарылған адамдардың /жасына қарамастан/ сонда болған, фашистiк концлагерьлерде (геттоларда және соғыс кезеңiнде мәжбүрлеп ұстайтын басқа да орындарда ұсталған уақыты, егер аталған кезеңдерде бұл адамдар Отанға қарсы қылмыс жасамаса;

11) жұмыс iстемейтiн соғыс мүгедектерi мен оларға теңестiрiлген мүгедектердiң мүгедек болған уақыты;

12) бұрынғы кеңес мекемелерiнiң, Қазақстан Республикасы мекемелерi мен халықаралық ұйымдардың қызметкерлерi әйелдерiнiң (жұбайларының) шетелде тұрған кезеңi, бiрақ жалпы алғанда 10 жылдан аспауға тиiс;

2007.22.05. № 255-III ҚР Заңымен 13)  тармақша  өзгертілді (бұр. ред. қара)

13) офицерлiк құрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмандар , келісімшарт бойынша қызмет өткеретін әскери қызметшілер және мерзiмiнен тыс қызмет атқаратын әскери қызметшiлер әйелдердiң мамандығы бойынша жұмысқа орналасу мүмкiндiгi болмаған жерлерде жұбайларымен бiрге тұрған кезеңi, бiрақ 10 жылдан аспауға тиiс;

14) Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, училищелерде, мектептерде және кадрлар даярлау, бiлiктiлiгiн арттыру және қайта мамандандыру курстарында, аспирантурада, докторантурада және клиникалық ординатурада, сондай-ақ күндiзгi жоғары және орта дiни оқу орындарында оқу;

15) әскерилендiрiлген күзетте, арнаулы байланыс органдарында және кен-құтқару бөлiмдерiнде олардың ведомстволық бағыныстылығына және арнаулы немесе әскери атағының болуына қарамастан;

16) әлеуметтiк сақтандыруға қаржы төлеген жағдайда өзге де жұмыс.

2. Орталықтан зейнетақы тағайындау үшін еңбек стажын жеңiлдiкпен есептеу кезiнде мыналар да есепке алынады:

1) ұрыс қимылдары кезеңiнде майдандағы армия құрамындағы, оның iшiнде әскери борышын өтеу кезiндегi әскери қызмет, сондай-ақ ұрыс қимылдары кезеңiнде партизан отрядтары мен құрамаларында болу, сондай-ақ әскери жарақат салдарынан емдеу мекемелерiнде емдеуде болған уақыт - әскери қызметшiлерге еңбек сiңiрген жылдары үшiн зейнетақы тағайындаған кезде осы қызметтiң мерзiмiн есеп үшiн белгiленген тәртiппен;

2) әскери бөлiмдерiндегi жұмыс, оның iшiнде еркiн жалдамалы құрам ретiндегi жұмыс және осы тармақтың 1) тармақшасында көзделген әскери қызметтен басқа, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қызмет екi есе мөлшерде;

3) Ұлы Отан соғысы жылдарында 1941 жылғы 8 қыркүйектен бастап 1944 жылғы 27 қаңтарға дейiнгi қоршау кезеңiнде Ленинград қаласындағы жұмыс - үш есе мөлшерде;

4) 12 жастан бастап және одан үлкен жастағы азаматтардың 1941 жылғы 8 қыркүйектен бастап 1944 жылғы 27 қаңтарға дейiнгi қоршау кезеңiнде Ленинград қаласында болған уақыты - екi есе мөлшерде;

5) Ұлы Отан соғысы кезiнде басқа мемлекеттердiң аумағына зорлықпен апарылған адамдардың сонда болған уақыты, сондай-ақ фашистiк концлагерьлерде (геттоларда және соғыс кезеңiнде мәжбүрлеп ұстайтын басқа да орындарда) болған уақыты, егер аталған кезеңдерде бұл адамдар Отанға қарсы қылмыс жасамаса - екi есе мөлшерде;

6) заңсыз қылмыстық жауапқа тартылған және қуғын-сүргiнге ұшыраған, кейiннен ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру, жер аудару орындарында жазасын өтеу, бас бостандығын шектеу отырып мәжбүрлеп еңбекке тартылған, арнаулы қоныстандыру орындарында ұсталған және психиатрлық мекемелерде мәжбүрлеп емдеуде болған уақыты - үш есе мөлшерде;

7) Семей сынақ полигонына жапсарлас жатқан аудандардағы 1949 жылғы 29 тамыздан бастап 1963 жылғы 5 шiлдеге дейiнгi кезеңде жұмыс iстеп, әскери қызмет атқару - үш есе мөлшерде, ал 1963 жылғы 6 шiлдеден бастап 1992 жылғы 1 қаңтарға дейiнгiсi - бiр жарым есе мөлшерде;

8) алапеске және обаға қарсы мекемелерде, иммундық тапшылық вирусын жұқтырған немесе ЖҚТБ-мен ауырған адамдарды емдеу жөнiндегi жұқпалы аурулар мекемелерiндегi жұмыс - екi есе мөлшерде; сот медициналық сараптама мекемелерiндегi және емдеу мекемелерiнiң патология-анатомиялық бөлiмдерiндегi жұмыс - Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiткен жұмыс тiзбесi бойынша бiр жарым есе мөлшерде;

9) толық навигациялық кезең iшiнде су көлiгiндегi жұмыс бiр жыл iстеген жұмыс үшiн есептеледi;

10) ведомстволық бағыныстылығына қарамастан, өнеркәсiптiң маусымдық салалар кәсiпорындарындағы толық маусым iшiндегi жұмыс Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiткен тiзiм бойынша бiр жылғы жұмыс стажына есептеледi.

Еңбек стажын растау

1. 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiнгi кезеңге Орталықтан зейнетақы төлемдерiн есептеу үшiн еңбек стажы еңбек кiтапшасымен расталады.

2. Еңбек кiтапшасы жоқ немесе онда тиiстi жазбалар болмаған кезде еңбек стажы жұмыс туралы мәлiметтердi растайтын құжаттардың негiзiнде не сот шешімінің негізінде анықталады.

3. Осы Заңның 11-бабының 1-тармағының 5) және 16) тармақшаларына сәйкес қызметтi жүзеге асырған азаматтардың еңбек стажы Қазақстан Республикасының Зейнетақы қорына 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн сақтандыру жарналарын төлегенi туралы құжаттармен расталады.

Жалақы еңбек өтілі.Жалпы еңбек өтіліне кіретін уаықт кезеңі.Жалпы еңбек өтілін есептеу. Арнайы еңбек өтілі.

Еңбек стажы –азаматтардың қоғамдық өңдірістегі ақы төленептін қоғамдық пайдалы қызметінің ұзақтығы, сондай ақ заңмен соған теңестіріліген, құқық белгілі бір заңдық салдарды соынмен байлаынастыратын қызмет.

Еңбек стажының үш түрі бар: жалпы , үздіксіз және арнаулы

-жалпы еңбек стажы-бұл жұмысшының немесе қызметкер реітндегі жұмыстың жиынтық ұзақтығы немесе соған тенестіріліген басада қызмет түрі.

-үздіксіз еңбек стажы жұмыста жол беруге болатын, белгіленген шектьік мерзімнен асатын үзіліс жасалмаған, қызметкердің ұйымдарддағы жұмысының және заңда көрсетілген басқа да қызметінің ұзақтығы.

-Арнаулы еңбек стажы беліглі бір кәсіп бойынша , белгліі бір қызметтегі, белглі бір еңбек жағдайындағы, экономикалық беліглі бір саласындағы жұмыстың ұзақтығы.

Еңбек стажы әлеуметтік қамсыздандырудағы заңды факт реітндегі түрлі роль атқарады, зейнетақылық және өзгеде құқықтық қатынастардың пайда болуын туғызады