Үшінші бөлім
ғылым ФилОсОФиЯсы
296
1-тарау. ғылыми таным: Оның ҚҰРылымы,
ДеңгеЙлеРі мен әДістеРі
1.1. ғылыми таным құрылымы
Таным – жеке тұлғадан оның барлық маңызды күштерін: ақылын,
сезімдерін, еркін, түйсігін жұмылдыруды талап ететін аса күрделі
үдеріс.
Танымның нақты үдерісінде олардың бір-бірімен өзара байланыс-
тылығы соншалықты, бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Алай-
да теориялық тұрғыда біз оларды жеке-жеке қарай аламыз. Бәрінен
бұрын, ол – сезімдік таным.
Оның негізгі формалары: сезіну, қабылдау және көзге елестету.
Адам өзін қоршаған әлеммен сезіну, түйсіну арқылы байланыса-
ды. Л.Фейербах оларды інжіл, яғни әлем туралы ізгі хабар жеткізуші
деп айқындаған. Біз бір затты көргенде, оның түсін анықтап, ұстап
көріп, оның қатты немесе жұмсақ екенін біле аламыз, ащы немесе
тәтті екенін дәмін татқанда білеміз. Әлбетте, сезінуді заттың өзімен
теңестіруге де, сондай-ақ одан алшақтатуға да болмайды. Кең тұрғыда
сезіну – қоршаған әлеммен бізді байланыстыра отырып, заттар мен
құбылыстар туралы мағлұмат беретін ондағы нақты болмысты
көрсетудің ерекше формасы болып табылады. Олар, әрине, адамзаттың
қоғамдық-тарихи тәжірибесінің нәтижесі де болады.
Адамның сезінуі, түйсінуі бір-бірімен өзара байланысқан: бір-бірін
толықтырып, түзетіп отырады. Соның нәтижесінде, адам заттарды
қабылдау мүмкіндігін алады.
Қабылдау бізге бір немесе басқа заттың яки құбылыстың бүтін
бейнесін береді. Затты қабылдай отырып, адам оның барлық қасиеттерін
емес, өзінің тіршілік қарекетіне керектілерін ғана айқындай алады.
Мысалы, егер ерте көктемде бізгі біреу үлкен қызыл алма әкеліп бер-
се, біз оның дәмі мен хош иісіне назар аударамыз, өйткені оны жегіміз
келеді. Егер ол алма қолымызға күз аяқтала бергенде тисе және оның
алдында біз көп алма жеген болсақ, онда оның түсіне, түріне, яғни
эстетикалық жағына көңіл бөлеміз.
Адам заттарды өзінің жасы, өмірлік тәжірибесі, білімі, тәрбиесі
және басқа факторларға байланысты қабылдайды. Мұрағатқа қойылған
жас әйелдің мәрмәр мүсінінен біреу мүлтіксіз биік шеберлікті, ғажап
сұлулықты, өмір нышанын көрсе, ал екінші біреу ұрғашының азғын
нәсіпқұмарлығын көреді.
297
адамның көзге елестетуі енді оның санасына анағұрлым жақын,
өйткені заттар көз алдыңызда жоқ, бірақ сіз оны елестете аласыз.
Мысалы, ата-анаңыздың үйін, жақсы досыңызды, сүйікті затыңызды
көз алдыңызға елестету қиын емес. Бұл жерде де, қабылдаудағыдай,
заттың немесе құбылыстың аса маңызды жақтары ғана елес береді.
Адам психикасының ең ғажап қасиеті – өткенді есте сақтау қабілеті.
Мағлұматтың есте сақталуында оның негізгі екі түрін: сезімдік бейнені
және сөз-түсінік формасын ажыратып көрсетуге болады.
Сонымен, сезімдік таным заттардың айнадағыдай бейнесін
бермейді, оның қалыптасуына мұқтаждықтар мен мүдделер, мақсат
пен мұраттар, сезімдік күйзелістер, қысқасы, адамның барлық мән-
мағыналы күштері ықпал етеді.
Енді дерексіз (абстрактілік) ойлау формаларына келейік. Оларға
түсініктер, пайымдар мен ой тұжырымдары жатады. Түсініктен
бастайық. Онда адамға қажетті заттар мен құбылыстардың жалпы,
маңызды, керек жақтары көрінеді. Кезінде Г.Гегель өте бейнелі түрде:
«Түсінік – табиғаттың жаны», – деп анықтама берген. Түсініктің
мазмұнына белгілі бір топтың көптеген заттарының маңызды
қасиеттері кіреді. Түсініктер, бір жағынан, қоршаған әлемнің зат-
тары мен құбылыстарының сапаларын олардың бізге қажетті өзара
байланыстарының бар мүмкіндігін, ал, екінші жағынан, адам ойы та-
нып білетін әлемнің белсенділігі мен қуатын, нәтижелілігін көрсетеді.
Түсініктерді бір-бірлерімен ұштастыра отырып, адам белгілі бір
пікірге келе алады. Ол пайым деп аталады. Егер: Адам – ойлайтын тірі
тіршілік иесі», – десек, онда біз ол туралы белгілі бір пайымымызды
немесе пікірімізді айтқан боламыз. Бірнеше пайымды бір-бірлерімен
ұштастыра айтып, ой тұжырымына келуге болады. Мысалы:
адам – ойлайтын тірі тіршілік иесі;
нұрлан – адам;
Демек, нұрлан ойлайтын адам.
Сөйтіп, бір-бірімен ұштастырып, біз екі пайымнан жаңа ой
тұжырымын қорыттық.
Адам ойлау барысында нысан туралы сезімдік деректерін түсінікке
келтіруге тырысады. Нәтижесінде, әртекті сезімдік бірлік шығады,
яғни жаңа білім пайда болады. Ғылыми тілде бұл санаттық синтез
немесе дискурсивтік ойлау деп аталады.
Танымдық ойлау ретінде тұлғаның парасаттық (зияткерлік) қабілет-
терін атауға болады. ақыл-парасат әлемді әлдебір жиынтық деп
298
қарауға тырысады. Бұл – адамның өз ойлау үдерісінде философиялық
ойлау деңгейіне жететін ең жоғарғы қабілеті.
түйсікке келер болсақ, онда ол – ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін шындыққа тікелей жету. Мәселенің қиындығы оны басқа
адамдарға қалай жеткізу болып табылады. Ол үшін тағы да оны сана
тезінен өткізуге, сөзбен, түсінікпен бейнелеуге тура келеді, ал ол
түйсіктің адам бойындағы барлық танымдық күштермен тығыз
байланысты екенін дәлелдейді. Түйсікпен түсінуге адамдарды толық
баурап алған бір немесе басқа мәселенің шешімін табу жолында
олардың жылдар бойы еңбектенуі арқылы жетуге болады. Көшеде ма-
сайрап, сенделіспен жүрген адамға мүлде ешқандай шындық келмейді.
Түйсік адамның басында санадан тыс өтіп жататын үдерістердің
жұмысын көрсетеді: адамды қыспаққа алған бір немесе басқа мәселе
сана деңгейінде де, санадан тыс деңгейде де шешіле береді.
Таным үдерісі сонымен қатар адамның еркіне де байланысты. Ол
адамға таным барысында пайда болатын сөзсіз қиындықтарды
еңсеруге, алдына қойған мақсатына, нәтижелерге жетуге көмектеседі.
Адам еркі барлық танымдық күштерді «жұдырыққа түйіп», олар-
ды шындықты табу жолына бағыттайды. Алайда ерік әрдайым
моральдық сананың бақылауында болуға тиіс. Бұл жаратылыстану-
ды зерттеушілер үшін ерекше қажет, өйткені табиғаттың сырларына
тереңдеген сайын, зерттеуші әлі белгілі болмаған құбыжық күштерге
тап болуы мүмкін, ал ол күштер адамгершілік тұрғысынан әлі
жетілмеген адамды оларды өз мүдделерінде пайдалануға итермелеуі
мүмкін. Тарихта даңққұмарлар қашанда аз болмаған, олар бүгінгі күні
де бар.
Танымда әсіресе талант ерекше бағаланады. Біріншіден, оның
адам бойындағы табиғат берген дарындарымен тығыз байланысын
табуға болады. Егер біреу өнерге жақын болса, екіншісі математика
мен физиканы жақсы көреді, ал үшіншісі тілдерді меңгеруге бейім.
Адамдардың осындай табиғи дарындылықтары тиісті әлеуметтік
шарттарда және тынымсыз еңбектену барысында талантқа, ерекше
шығармашылық қабілеттерге айнала алады. Олай болмаған жағдайда
адам өз дарындылығын талантқа айналдырып дамыта алмай, оларды
өшіріп алуы да мүмкін.
Ғылыми танымның негізгі мақсаты – шындыққа жету, өйткені сол
ғана ғылымның іс жүзінде қолданылуына, пайдаға асуына жол аша-
ды. Олай болса, енді осы мәселеге көшейік.
Достарыңызбен бөлісу: | 
