299
«практика» ұғымы грек тілінен «белсенділік, қызмет» деп ау-
дарылады және қоршаған дүниені өзгерту бойынша адамның сана-
лы, белсенді, мақсат көздеген қызметін білдіреді. Әрине, адам да,
жер бетіндегі барлық тірі тіршілік иелері сияқты, қоршаған ортасыз
өмір сүре алмайды. Кез келген жан-жануар өзінің жаратылысына,
дене құрылысына қарай онда өз орнын табады. Жануарды ырықсыз
сезім билейді, ол өзінің тіршілік қарекеті үшін тікелей қажеттіні ғана
қабылдайды, оның мүмкіндіктері шектеулі. Ал адам әлеммен жан-
жақты, сан қырлы қатынасқа түседі. Қоршаған орта нақты тарихи өмір
сүретін қоғамның мүмкіндіктерін қашанда «қиып отыратындықтан»,
тәжірибе (практика) адамның жаңа күштері мен қабілеттері ояна келе,
танымның шексіз мүмкіндіктерін ашады.
Сол себепті ғылым бастаулары адамзаттың осы тәжірибесіне де-
ген қажеттілікте жатыр. Мысалы, ертедегі көшпенділер көштің жо-
лын жұлдыздар мен планеталарға қарап анықтап отырған. Ежелгі
Қытай мен Мысырдағы жерді суару қажеттігі орасан үлкен арналар-
ды салуға мәжбүр етті, ал ол үшін жер бетінің геометриясын зерттеу
қажет болды. Нәтижесінде, математиканың бүршіктері пайда болды.
Егер адамзаттың осы заманғы тәжірибесін қарар болсақ, онда табиғи
энергия ресурстарының бірте-бірте сарқылуы адамзатты энергияның
жаңа көздерін іздеуге мәжбүр етеді. Міне, сондықтан да әлемнің
жетекші мемлекеттері микроәлемнің құбылыстарын атом өзегі энер-
гиясын шығару, оны алудың арзан және қауіпсіз технологиясын жа-
сау мақсатында зерттеу үшін, әртүрлі синхрофазатрондардың және
басқа да аспаптардың құрылысына миллиардтаған доллар ақша
бөледі. Бір немесе басқа мемлекеттердің бірнеше ерекше дарынды
физиктің «ақыл жаттығуы» үшін орасан көп қаражат шығындай қоюы
мүмкін бе? Әрине, жоқ. XX ғасырдың соңғы ширегінде пайда болған
эволюциялық химияның негізгі міндеті – Күн энергиясын электр энер-
гиясына айналдырудың тиімді технологиясын жасау, судың фотолизін
жүзеге асырып, сутегі отынын алу және т.б. болып табылады.
Бүгінгі таңда ғылымның алдыңғы шебі биологияға келіп
тірелді. Ғалым-биологтардың алдына қойған міндеттері де тәжірибе
қажеттіліктерінен келіп шығады. Қазіргі заман генетикасындағы
микробиологиялық зерттеулер: тұқым қуалайтын ауруларды емдеп
жазу үшін, осы уақытқа дейін адамзат аштық мәселесін шешпегенін
ескеріп, өсімдіктер мен жан-жануарлардың өнімді түрлерін өндіру
мақсатында адам генін, өмірдің басқа формаларын ашып көрсетуге
300
бағытталған. Халықаралық ұйымдардың деректері бойынша, бүгінгі
күні аштықтан әлемде бір миллиардқа жуық адам зардап шегеді.
Ғарыштық зерттеулерді айтар болсақ, олар да адамзаттың қазіргі
заманғы тәжірибесімен байланысқан. Ол зерттеулерсіз интернет те,
континентаралық қатынастар да, әлемдік телевидение де болмас еді.
Осының барлығы тәжірибенің таным үдерісінің негізінде
жатқанына сендіреді.
1.2. танымдағы шындық мәселесі
Таным барысында алынған білімдер шынайы ма? Ф.Аквинскийдің
айтуынша, адам жаңылысуға бейім. Шындыққа жету – өте қиын
нәрсе. Бұл мәселенің үш жағы бар: біріншісі – адамның биологиялық
табиғаты, яғни оның сезінуі, жүйке жүйесі мен миының ерекшеліктері,
екіншісі – қоғамның өмір сүруінің нақты тарихи шарттары, оның
мәдени ерекшеліктері, ақпаратты өңдеудің қолданылып жүрген
тәсілдері және т.б.; үшіншісі – таным барысында өзінің меншікті
қасиеттерін және зерттелетін нысанның ерекшеліктерін айқындау.
Таным үдерісінің осы үш қыры бір-бірімен табиғи байланысты. Олай
болса: «біздің білімдеріміздің мазмұнының қандай жақтары
адамға тәуелсіз болып өмір сүретін зерттелуші заттардың өздеріне
сәйкес келеді?» – деген сұрақ туады. Бұл сұрақ танымдағы шындық
мәселесінің өзегін құрайды.
Жалпылама айтқанда, әлемде өз бетінше өмір сүретіндей нақты
білімдер жоқ. Бір немесе басқа адамның, әлеуметтік топтың немесе
тұтас қоғамның білімдері бар: олар формасы жағынан субъективті.
Осы тұрғыдан шындық деп таным барысында алынған білімдердің
зерттелетін нысандардың нақты табиғатына сәйкестігін түсіну ке-
рек.
Сонымен қатар біз әлемді зерттей отырып, адамның ешқашанда
шындыққа жете алмайтынын ұмытпауға тиіспіз, өйткені ол – шексіз
үдеріс. Сол себепті шындық туралы ілімде оның: объективтік, салыс-
тырмалы, прагматикалық, когеренттік (өзара келісушілікте, байла-
ныста болушылық) жақтары ажыратылады.
Объективтік шындық деп біздің білімдеріміздің: адамға немесе
тұтас қоғамға тәуелсіз болып өмір сүретін зерттелуші нысандардың
меншікті сапалары мен қасиеттерін білдіретін мазмұнын түсінген жөн.
Мысалы, Ай Жерді айналып қозғалады дейтін тезис – ол шындық. Біз
қаншанықты күш жұмсасақ та, Ай өзінің осы айналысын тоқтатпайды.
301
Дара (абсолюттік) шындыққа келсек, біз ол туралы айтқанбыз.
Бұл жерде тек сол деп әлем туралы егжей-тегжейлі толық білім
түсінілетінін айтсақ та жеткілікті.
Негізінде, адамның білімдері салыстырмалы. Ол біздің білім-
деріміздің қашанда адамзаттың нақты тарихи тәжірибесімен
шектелетініне байланысты. Мысалы, ғалымдар соңғы уақытқа дейін:
«Марста су бар ма?» – деген сұраққа жауап бере алмай келді, өйткені
адамзаттың тәжірибесі соған байланысты алға тартылған ғылыми
жорамалдарды тексеру деңгейіне жеткен жоқ. Тек 2004 жылы ғана
американдық ғалымдар ұшу аппаратын жіберіп, бұрын Марста су
болғаны туралы мағлұмат алды. Егер ол солай болса, онда Марстың
бұрынғы тарихында өмір болғанына күмән жоқ, өйткені, мүмкін,
вирустар, қарапайым бактериялар түрінде болса да, оны (өмірді)
ұстап тұрушы су ғана емес пе. Бірақ бұл ғылыми болжамның, өз
кезегінде, болашақта көбірек дамыған технологиялар пайда болғанда
тексерілетініне сенеміз.
Келесі жағдай: әр ұрпақтың білімдерінде, шынайылармен қатар,
қашанда жаңылысушылық элементтері кездеседі. Жаңа ұрпақ кет-
кен ұрпақтың біліміне түзетулер енгізіп, танымды дамыта және жаңа
шындықтарға жете отырып, жаңа жаңылысушылықтарды да қосады.
Бірақ ол кезде жаңылысушылықты өтіріктен ажырата білу керек.
Ғылыми танымның қиындықтары зерттеушіні сол сәтте жаңылысуға
келтіреді, ал ол өтіріктің саналы түрде әлдебір мақсаттар үшін на-
сихатталатынын түсінбейді. Оған «буровщина» (түсініктемесі кітап
соңындағы түсіндірмеде берілген. – Аудармашы) мысал бола алады.
когеренттік шындықты айтар болсақ, сол деп жаңадан алынған
білімдердің бұрыннан бар, соңғыларды нақтылауға және толықтыруға
келтіретін теорияларға сәйкестігі ұғынылады. Егер жаңа білімдер ескі
теорияларға қайшы келсе, онда ғылымда тоқырау басталып, зерттеудің
жаңа үлгілерін жасау орын алады.
Батыс (американдық) философияда прагматикалық шындық
ұғымы бар. Егер бір немесе басқа тұжырымдамалар мен теориялар-
ды басшылыққа алып, біз табысқа, пайдалы нәтижелерге жетсек,
онда бұл шындық болады. Сөз жоқ, бұндай тұжырымдар шындықты
субъектілеуге, ал саясатта шындық жалауын жамылып, өз мүдделерін
күшпен таңуға әкеліп соқтырады.
Мәселені талқылай отырып, шындықтың нақтылығы туралы да
ұмытпау керек. Әлемде жалпылама, барлық уақыттар мен жағдайларға
жарамды шындықтар болмайды. Бұл ойды Г.Гегель, егер естеріңізде
Достарыңызбен бөлісу: | 
