ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

283

шары  бойынша  басқа  дәстүрлердің  түп-тамырларына  балта  шауып 

жатқанынан көрді. Оның пікірі бойынша осының барлығы әлеуметтік-

саяси  деңгейде  тоталитарлық  идеологияның  таралуына  әкеліп 

соқтырады.  Егер  шіркеу  дәстүрінің  архетиптерге  жұмсалған  энер-

гияны  ғажап  символикалық  ғарышқа  айналдыру  арқылы  солар  үшін 

жеткілікті құралдары болса, ал протестантизмнен басталған «қасиетті 

қабырғаларды  батыл  әрекетпен  алу»  –  сол  тектегі  универсумға  ие, 

сондықтан  да  санадан  тыс  ұжымдық  әрекет  энергиясының  күтпеген 

«олқылықтарының»  болуы  салдарынан  ерекше  әлсіз  материалистік 

өркениетке келтірді.

З.Фрейдтің  өзге  ізбасарлары:  а.адлер  (1870-1937),  к.Хорни        

(1888-1959), Э.Фромм (1900-1980), г.маркузе (1898-1979) фрейдизмнің 

негізгі қағидаларын қоғам өмірімен ұштастыруға әрекеттенді.

Сөйтіп,  австриялық  дәрігер-психиатр  және  психолог,  дербес 

психологияның  негізін  салушы  Альфред  Адлер  «компенсация»  (тол-

тыру,  өтем)  ұғымын  енгізеді.  Адам  өзінің  дене  бітіміндегі  кейбір 

кемшіліктерге  және  кейбір  табиғи  дарындарының  осал  дамығанына 

бола,  өзін  кемтар,  жетілмеген  деп  сезінуі  мүмкін.  Нәтижесінде,  өз 

мүмкіндіктеріне сенбеу, бейшаралық күй кешу пайда болады. Осының 

бәрін жеңу үшін, адам шығармашылық тұрғыда жан-жақты ашылып, 

жетілуге  бар  күш-жігерін  жұмсайды.  Адамның  нақ  осы  белсенділігі 

орасан  артқан,  болмысқа  деген  өжет  құлшынысын  Адлер  өтем  деп 

атайды. Ойшылдың пікірінше, егер адам осы жолда асқан белсенділік 

танытса, онда ол өзінің кемшіліктерінің орнын толтырып қана қоймай, 

сонымен  бірге  ұлылыққа  да  жетеді.  Ондай  ахуалды  ол  үстеме  өтем 

деп атайды. (Әдебиетте Гитлер бір аяғын сылтып басқандықтан, өзін 

суретші ретінде таныта алмады дейтін пікір бар. Нәтижесінде, ол өзін 

саясат саласына бұрып, асқан белсенділік танытқаннан заң жүзінде кан-

цлер лауазымына қол жеткізген, ал Наполеон бойының қысқалығынан 

өзін кемтар сезініп, үстеме өтем есебінен императорлыққа жеткен).

Адлер идеяларының неофрейдизмге ықпалы зор болды.

Неофрейдизмнің  негізін  салушылардың  бірі  –  американдық  пси-

холог және психопатолог Карен Хорни болды. Ол неврозды (жүйкенің 

тозуын) адамның мінез-құлқының өзіне дұшпан әлеуметтік ортадағы 

үйлесімсіз қорғаныс формалары деп түсіндіреді. Соған байланысты ол 

адамның жетіліп дамуын қалыпты және қалыптан ауытқыған түрінде 

көрсетеді.  Қалыпты  күйде  адам  өзінің  дарындылықтарын  көрсетуге 

және ойлағандарын іске асыруға тырысады. Қалыптан ауытқыған кез-

де  адамның  психикасында  теріс  құбылыстар  жинақталып,  неврозға 

әкеліп  соқтырады.  Адам  өміріндегі  қалыптан  ауытқудың  себептерін 

284

К.Хорни:  әлеуметтік  факторлардан  (қоғам  ауруынан),  ата-ана  мен 

балалардың өзара қарым-қатынастарының теріс қырларынан, адамның 

дұрыс  жолын  таппай,  теріс  жолға  түсіп,  енді  мағыналы-өмірлік 

бағдарларды іздеуінен көреді.

Оның  пікірінше,  әлеуметтік  қалыптан  ауытқу  жүйкесі  тозған 

адамның төмендегідей тұрпаттарын қалыптастырады:

–  икемделушілік, бейімделушілік – яғни адам еш мақсатсыз, қалай 

болғанда  да,  айналасындағылардың  құптауына,  мақұлдауына  лайық 

болуға ұмтылады;

–  ұятсыз,  басқыншылық  әрекетпен,  тіпті  кезде  қылмыстық  жол-

мен де, қалай да билік пен күшке қол жеткізуге ұмтылу;

–  оқшаулану арқылы қоғам мәселелерінен теріс айналу.

Әлеуметтік  нормалардан  ауытқушылық  иіріміне  түсіп  кетіп,  адам 

сол  тұңғиыққа  тереңдеп  бата  береді.  Ол  шырғалаң  шеңберден  шығу 

үшін,  қоғамның  қолдауымен  адам  тарапынан  көп  күш  жұмсалуы  ке-

рек.

Неофрейдизмнің  жарқын  өкілдері  –  Герберт  Маркузе  және  Эрих 

Фромм  болып  табылады.  Оларды  XX  ғасырдың  20-сыншы  және  30 

жылдарының басында әлеуметтік зерттеулер орталығы ретінде пайда 

болған  франкфурттық  мектеп  біріктіреді.  Екеуі  де  –  фрейдомарксис-

тер.

Әлеуметтік  философ  және  әлеуметтанушы  Маркузе  марксизмнің, 

экзистенциализмнің  және  психоталдаудың  кейбір  идеяларын  жинақ-

тауға  бағытталған  «қоғамның  сын  теориясын»  негіздеді.  Ол 

техногендік  өркениет  және  бұқаралық  мәдениет  қызметінің  өнімі 

ретінде  «бірөлшемді  адам»  тұжырымдамасын  ұсынды;  адам  бейнесін 

бұрмалайтын  және  тұлғаның  шеттетілуіне  жеткізетін  жүйелер 

ретінде  капитализмнен  де,  социализмнен  де  «ұлы  бас  тарту» 

қағидасын алға тартты.

Маркузенің ең танымал еңбегі – «бірөлшемді адам» (1964). Орыс 

тілінде  1994  жылы  ғана  басылып  шықты.  Онда  автор  қоғамда  бір 

өлшеммен ғана өмір сүретін, өзіндей жарымжан және тегіс философия-

ны басшылыққа алатын адамның бейнесін сомдады. Жаппай бақылау 

жасаудың  салдарынан  сын  тұралап  қалған  қоғам  –  ол  оппозиция-

сыз  қоғам.  Философия  бұл  жерде  технократтық  рационализация  мен 

позитивизмнің ең жаман түрі қолдайтын билік күшінің логикасы салған 

жарадан зардап шегеді (мұнда ол философиялық зерттеудің танымдық 

құндылығын  жоққа  шығарады).  Технологиялық  қоғамда  жұмыспен 

қамту және әлеуметтік мінез-құлықты ғана емес, сонымен қатар дер-

бес  қажеттіліктерді  де  айқындай  отырып,  аппарат  тұтас  билікке 

285

ұмтылады.  Ой  мен  сөздің,  сана  мен  бастамашылықтың  бостандығы 

бүтін қоғамның тағдырын бөліседі. Белгіленген әлеуметтік тәртіптерге 

қатысты сынның толық жойылуы тән болған бірөлшемді адам осындай 

қоғамда  қалыптасады.  Осындай  жағдайларда  өзгерістердің  қозғаушы 

күші барлық әлеуметтік құндылықтардан БАС ТАРТУ болып табыла-

ды, ал революциялық көтерілістердің бастамашылығы «аутсайдерлер-

ге» (люмпендер

1

 мен жұмыссыздарға), сондай-ақ түпкілікті зияткерлер 

мен студенттерге өтеді.

Егер  Фрейд  сөзсіз  бостандықты  шектеулі  құрылған  өркениеттің 

бағасы  ретінде  санаса,  Маркузенің  пайымдауынша,  бұл  мүлде  «өмір 

бойы ақы төлеу керек» дегенді білдірмейді.

Маркузенің  пікірінше,  капитализмнің  дамуы  көп  нәрсені  өзгертті, 

ал енді жаңарту үшін күрес Маркс көрсеткен жолмен жүре алмайды, 

өйткені  «бірөлшемді  қоғамның  тоталитарлық  үрдістері  қарсылықтың 

дәстүрлі формаларын тиімсіз етеді...».

Фрейдизмді  жаңартуға  тырысып  және  негізге  либидоны,  яғни 

жыныстық ырықсыз сезімді ғана алып, Маркузе өткен жүзжылдықтың 

60-70  жылдарындағы  жастар  бүлікшілігі  кезеңінің  Еуропадағы 

«жыныстық революция» үдерістерін түсіндіруге әрекет жасады.

Неофрейдизмнің  келесі  жетекші  өкілі  –  неміс-американдық  фило-

соф, әлеуметтанушы және психолог Эрих Фромм болды. Ол Фрейдтің 

биологизмін теріске шығарды және санадан тыс әрекет нышанын қайта 

қарап, адамдардың назарын басылып-жаншылған жыныстық ырықсыз 

сезімнен  әлеуметтік  себептерден  туған  дау-дамай  жағдайларына 

аударды.  Фромм  адамның  психикасы  мен  қоғамның  әлеуметтік 

құрылымы арасындағы байланыстырушы тармақ ретінде «әлеуметтік 

сипат» ұғымын енгізді.

Сол заманғы қоғам дағдарысының себептерін талдауға оның ең та-

нымал  еңбектерінің  бірі  «Ие  болу  немесе  болу»  (1976)  арналды.  Бірақ 

бастапқыда  бұл  кітаптың  көптеген  идеяларына  автор  кең  тараған 

«Бостандықтан безу» (1941) атты еңбегінде орын берген-ді.

Фроммның  пікірінше,  тұлғаның  қалыптасуында  әлеуметтік  фак-

торлар  шешуші  рөл  атқарады.  Осы  заманғы  Батыс  қоғамдарындағы 

миллиондаған  адамдардың  жүйке  жүйесі  тозуының  себептерін 

ол  адамның  өмір  сүруінің  шынайы  мағыналарының  шеттетілуіне 

келтіретін «машиналау» және «компьютерлеу» үдерістерінен көреді.

1

  Люмпен-пролетариат  –  нем.  –  Lumpenproletatiat:  1)  жұмысшы  табының  төменгі  топта-

рын белгілеу үшін К.Маркс енгізген ұғым; 2) кейіннен адамгершілік тұрғыда іріп-шіріген, 

құлдыраған  адамдар  тобыры  (оның  ішінде  қаңғыбастар,  тақыр  кедейлер,  қылмыскерлер) 

солай аталатын болды.