200
• объективті рух, яғни мемлекет, құқық, мораль, адамгершілік, от-
басы;
• дара, дербес рух – өнер, дін және философия.
субъективті рухты Гегель оның антропологиясында, феноменоло-
гиясында және психологиясында қарастырады.
«антропологияда» Гегель тән мен жанның арақатынасы тура-
лы сұраққа жауап табуға әрекеттенеді, ол үшін адамдардың нәсілдік
ерекшеліктерін, олардың мінез-құлықтары мен қызуқандылығын,
адамдардың әртүрлі өмір сатыларынан өту барысында қалай
өзгеретінін және т.б. зерттейді. Ойшылдың пікірінше, өмірдің басқа
формаларынан адамның маңызды айырмашылықтарының бірі – оның
тік жүретіндігі. Адам өмірінің кезеңдерін қарастыра келе, Гегель адам
жас шағында ғана қоғамдағы кейбір тәртіптерге қарсы шығатынын,
ал ересейгенде оның бірдеңені бұзу, өзгерту түйсіктері сөнетінін
және оның тәртіпті сақтауды және жемісті шығармашылық еңбекті
жақтайтынын растайды.
Гегель ашық нәсілшіл болған жоқ, бірақ сонымен бірге нәсілдік
топтар арасындағы болашақта да сақталатын өзгешеліктер туралы ай-
татын. Бұл өзін-өзі айқындаудың әртүрлі кезеңдерінде солар арқылы
дара рухтың өткеніне байланысты. Тек «кавказдық нәсіл» деп атала-
тын рух қана, оның пікірінше, ең көрнекті болып табылады.
«Рух феноменологиясында» Гегель адам санасының сезімдік
кезеңнен ақыл-ес танымына, ал одан парасатпен пайымдауға секіріс
жасайтыны туралы мәселені қарастырады.
«психологияда» Гегель теориялық және практикалық, яғни іс
жүзіндегі парасатты пайымға, сондай-ақ еркіндік мәселесіне талдау
жасауға назар аударады. Адам танымның теориялық деңгейіне жет-
кен соң, ары қарай білімдерін өзінің еңбек қызметінде пайдалануға
ұмтылады. Бұл жолда ол өзінің шығармашылық мүмкіндіктерін
іске асырады. Парасаттың бұл теориялық және практикалық бірлігі
еркіндік рухын тудырады. Бұл соңғы өз-өзін тапқан соң, дереу
өзінің мазмұнын нысандауға, сыртқы мәнге ұмтылады, нәтижесінде
объективті рух патшалығына секіріс орын алады.
Гегельше, объективті рух қоғамдағы құқықтық және азамат-
тық қатынастарды қамтиды. Рухтың терең мәні еркіндікте
жатқандықтан, құқықтық қатынастардың өзін өмірге нақты енген
еркіндік шамасының болмысы деп қарау керек. Бұл тұрғыда құқық
озбырлықтың, тәртіпсіздіктің кез келген түріне қарсы тұрады. Адам
бірінше кезекте өз құқықтарын заттарға теліп, оларды өзінікі деп жа-
201
риялайды. Нәтижесінде, адам еркіндігі өзінің түпнегізділігін иеленіп,
өмірге енеді. Жеке меншік арқылы ғана адамның еркіндігі тұлғаның
еркіндігіне айналады. Адам еркінің субъективтілігі (озбырлығы)
ақылды тұлғаға орын босатады. Олай болса, жерге деген жеке меншік
үшін жеңіспен аяқталған күрестің тарихи ұзақ кезеңі – бұл заңдылық,
бұл ақылдың жеңісі.
Мораль құқыққа қарсы тұрады. Ол саналы еркіндіктің субъективті
құқы болып табылады. Содан кейін мораль мен құқық қоғамның отба-
сында, азаматтық қоғамда және мемлекетте іске асатын адамгершілік
нормаларына ұласады.
Жоғарыда айтылғандар тұрғысынан алғанда, әлемдік тарих –
ол халықтар рухы дамуының тарихы болып табылады. Бірақ бұл
объективті рухтың сана-сезімі үшін ғана дұрыс. Ал нақты өмірде нақты
өмір сүретін адамдар өздерінің алдарына белгілі бір мақсаттар қойып,
соларға қол жеткізуге ұмтылады, бірақ нәтижесінде ғаламдық тұрғыда
басқаға жетеді. Бұны Гегель «әлемдік рухтың қулығы» деп атаған.
Сөйтіп, адамдар мен халықтар әлемдік рухтың өз мақсаттарында пай-
даланатын құралы ретінде әрекет етеді екен.
Дара рухтың кезеңдеріне тарихи жолмен жеткен соң, дара идея өзін
түбегейлі танып болып, енді тыныштала бастайды. Бұл жолда дара
рух та үш сатыдан өтеді. Олар: 1. – Өнер; 2. – Дін; 3. – Философия.
өнер, Гегель бойынша, өзіне толық еркіндікте пайымдап
қарайтын рух.
Дінде рух өзін тізе бүккіш етіп көрсетеді.
Философияда рух өзі туралы кесімді (түсіністікпен) ойланады.
Олай болса, философия – діннен жоғары тұр, өйткені түсіну –
көрсетуден жоғары. Философияның бұл кезеңінде рухтың соншалықты
«ұзақ сапары» аяқталады, өйткені өзін түсініп, пайымдап алған соң, ол
тынышталады.
Әрине, бүгінгі күні Гегельдің мұндай айлакер философиялық
жүйесі адамдардың барлықтарының көңілінен шыға қоймайды. Алай-
да ойшылдың құнды жетістігі бұл жүйені ашып көрсету барысын-
да әзірленген танымның диалектикалық әдісі болып табылады.
Сол тұрғыдан алғанда, табиғат, тарих, рухани өмірді ол үдеріс, яғни
тоқтаусыз қозғалыс, өзгеріс, жаңа негізде қайтадан жаңару, ішкі
қайшылықтарды жеңу арқылы даму деп қарайды. Бұндай көзқарас
танымның жаңа теориясын туғыза отырып, диалектикалық ілімді
мүлдем жаңа деңгейге көтерді. Гегельдің философияның дамуына
қосқан баға жетпес үлесін көпшілік дәл осыдан көреді.
202
Ойшылдың пікірінше, диалектика шынайы ғылыми танымның ішкі
қозғаушы күші болып табылады, ол кез келген ғылымның мазмұнына
қажеттілік пен өзара байланыстарды енгізеді, солардың нәтижесінде
біздің білімдеріміз теориялық деңгейге дейін көтеріледі.
Гегельдің өткен жүзжылдықтар барысында диалектика тұрғысынан
жинақталған философиялық санаттарды жүйелеу және талдау бойын-
ша жүргізген жұмыстарын асыра бағалау мүмкін емес. Диалектиканың
үш заңын негіздеу және айқындау, жұп санаттар деп аталатындарды
жүйелеу, олардың бір-біріне өтетін ішкі байланыстарын көрсету –
осының барлығы да соның еншісінде.
Өздерінің күнделікті өмірлерінде адамдар заттарға, қоршаған
дүниенің құбылыстарына талдау жасайды және бөлшектегендей етіп,
оларды бір-бірлерінен ажыратуға тырысады. Бұл таным үдерісінде
де, адамдардың іс жүзіндегі өмірінде де қажет. Мысалы, адамдардың
бірлесе жұмсаған күштері мен істеген әрекеттері табысты болуы үшін,
олардың мақсаттары нақты белгіленуге және айқындалуға тиіс. Ұлы
Гете айтқандай, егер әлдебір үлкен нәрсеге қол жеткізгің келсе, онда
өзіңді шектей біл. Бәріне ие болғысы келетін адамның, – әрине, жал-
пылай ниет-қалауынан басқа, – ештеңеге де нақты ұмтылысы жоқ.
Егер өнер саласын алсақ, онда бұл жерде де ұлы туындылардың
ерекше құндылығы әсемдіктің айқын және қайталанбас формаларын-
да болып табылады. Дәл осылай ғылым мен философияның кез кел-
ген саласында пайдаланылатын ұғымдар айқын болуға тиіс, сонымен
қатар мәнді мазмұны болуы керек. Егер олар көмескі және орнықсыз
болса, онда біз еш нәтижеге қол жеткізе алмаймыз және бір-бірімізді
өзара түсіне алмайтын күйге түсеміз. Әдетте, осындай жағдай туралы:
«біз әртүрлі тілдерде сөйлеп тұрмыз», – дейміз.
Алайда, егер пайдаланылатын ұғымдардың орнықтылығын да-
ралайтын болсақ, олар өзінің қарама-қайшылығына айналып, бізді
схоластикалық теориялауға келтіреді. Гегельдің ойынша, бұл бос
мылжыңдықты, зерттелетін заттарға үстірт қарауды тудырады. Мы-
салы, кісі өлтірген адамды жазаға тартуға әкеле жатқанда, алаңға
жиналған адамдар оны қылмыскер ретінде қабылдайды, кейбіреулері
базарда айтылатын боғауыз сөздермен балағаттап, тас лақтырады. Ал
біреу сонда: «Ол неткен жас, сымбатты, ержүрек еді!» – дейді өкініш
пен аяныш аралас сезіммен. Сол кезде жұрт: «Қалайша?! Қылмыскер
сымбатты бола ала ма? О, бұл не заман, не ғұрып! Сіз, сірә, анадан
оншалықты ұзап кетпеген боларсыз...» – деп, жаңағы сөзді айтқан
адамға тап береді. Гегель бұдан дерексіз ойлаудың үлгісін көре білді,
Достарыңызбен бөлісу: | 
