197
Өнердің барлық түрлерінің ішінен Шеллинг поэзияны бәрінен
жоғары қояды, өйткені сол арқылы Даралық өз-өзін барынша терең
сезінуге жетеді.
XX ғасырда өмір сүрген ірі неміс философы Хайдеггер де оның
болмыстың тым нәзік белгілерін аша алатын, бірақ философиялық та-
ным біле алмайтын поэзияға деген көзқарасын бөліседі.
Өмірінің соңына қарай Шеллинг: «Даралық – бұл Құдайдың
жай ғана басқаша атауы», – деп мәлімдеп, теологияға бет бұрады.
Ашылудың өз жүйесін ол христиандық аясымен ғана шектелмейтін
теософия ретінде ойластырады. Соған байланысты ол «оң филосо-
фияны» «мифология философиясы және «Ашылу философиясы» деп
бөледі. Оның ойынша, олар сенім мен білімді біріктіреді. Бірақ оның
шығармашылығының бұл бөлігінің де кейінгі дінтану негіздерінің да-
муына үлкен ықпалы болды.
Шеллинг туралы әңгімемізді аяқтай келе, оның идеяларының
кейіннен де ізбасарлар тапқанын ерекше атап өткеніміз жөн. Сол
идеялардың әсерімен Гегельдің, Шлейермахердің, Шопенгауэрдің және
басқа да көптеген ойшылдардың философиялық ілімдері қалыптасты.
6.4. г.гегельдің жүйесі және әдісі
Неміс философиясы дамуының шарықтау шегі XVIII ғасырдың
соңы – XIX ғасырдың басындағы ұлы ойшыл георг Вильгельм Фри-
дрих гегель (1770-1831) шығармашылығының көріне бастаған кезіне
тұспа-тұс келеді.
Кантты сынға алғанмен, оның жүйесі Канттың философиясын-
сыз пайда болмас еді, өйткені соның нәтижесінде елеулі өзгерістер:
дәстүрлі метафизикадан субъектіні және оның қызметтік табиғатын
зерттеуге көшу орын алды.
«Академиялық» деген атқа ие болған философ Гегельдің өзі XIX
ғасыр философиясына зор ықпал етті: Американың, Англияның,
Еуропаның алдыңғы қатарлы ойшылдарының басым көпшілігі
гегельшілдер болды.
Тюбинген Теология училищесінің студенті болған кезінде-ақ Ге-
гель Шеллингпен танысып, кейіннен онымен достасып кетті. Бұл
жерде олар Француз революциясының өртін бастан кешті және соған
ризашылық ретінде Азаттық ағашын отырғызды.
Өз философиясы жүйесін құруды Гегель болмыс пен ойлауды
теңдестіруден бастайды. Сол шақта: «Оның философиясының Шел-
198
линг философиясынан айырмашылығы неде?» – деген сұрақ туады.
Ол да бастапқы Даралықтағы болмыс пен ойлаудың теңбе-теңдігін
мойындайды ғой. Бірақ әңгіме мынада: Шеллинг бұл теңдестіруден
шығудың жолын және дүниедегі Даралықты бұруды эзотерийлік,
ақыл-парасат түйсігі арқылы ғана жетуге болатын бастапқы құпия
импульстен, дүмпуден көреді. Бірақ философиялық жүйені құруға
мифология (Демиургті – платондық құдай-ұстаны еске түсірейік) не-
месе мистика (Шеллингтегі сияқты) элементтері қосылған кезде, бұдан
ешқандай жақсы нәрсе шықпайды. Сондықтан Гегель басқа жолмен
кетеді: ол болмыс пен ойлаудың теңбе-теңдігін ғана емес, олардың
айырмашылығын да мойындайды, соның нәтижесінде басынан
бастап-ақ Даралық өз ішінде диалектикалық қарама-қайшылықта,
тұрақсыз, ары қарай даму импульстері бар болып шығады.
Нәтижесінде, Гегель Даралықтың дамуына тарихи көзқарас
енгізіп, алдыңғы ахуалды терістеу негізінде қарама-қайшылықтарды
жеңу қалай болатынын көрсете алды, өз кезегінде, ол да өзгерістерге
ұшырап, терістеледі. Ойшылдың өзі бейнелеп айтқандай, шындық –
ол дайын, соғылған, шиырып жіберіп қалтаға салуға болатын мәнет
емес. Оған жету үшін, жеке тұлға алдымен өзінің дамуы барысында
рух жүріп өткен тарихи жолды білуге және игеруге тиіс.
Жоғарыда көрсетілген диалектикалық идеялардың негізінде Гегель
Даралық идеясын танудан басталатын өзінің ғаламат философиялық
жүйесін құрды. Ол бар, басқа сөзбен айтқанда, даусыз білім, таза, ма-
териямен ластанбаған түсінік – шынайы болмыстың өзі. Оның өз-өзін
танып білу және өзін-өзі айқындау үдерісін Гегель «Логика ғылымы»
еңбегінде зерттейді. Дара идея мәңгі өмір сүреді және өз дамуы бары-
сында әртүрлі кезеңдерден өтеді.
Дара идеяның өз-өзін ашуының бірінші кезеңі – логика, яғни қисын
болып табылады. Сол арқылы Дара идея өзінің жалпылама мазмұнында
санаттар жүйесі ретінде ең бір «қарапайым»: болмыс, болмыссыздық,
қалыптасу, дәл қазір бар болмыс, сапа, сан сияқты нәрселерден бастап,
нақты мазмұндағы түсініктер: химизм, биологизм және басқалары
сияқтылармен аяқтай ашылады. Идеялар дамуының таза ойлары мен
баспалдақтары сияқты, олар заттардың мәнін құрайды.
Өз-өзін енді танып білген Дара идеяның ары қарайғы ашылуы –
идеяның басқадай сырттанған болмысы болып табылатын табиғатта
орын алады. Бұл – Дара идеяның дамуындағы қажетті кезең, онда
табиғатқа айнала отырып, ол өзінің шынайы мәнінен ажырап, ақырғы
сезімдік, тәндік заттар түрінде көрінеді. Өзінің тарихи дамуында
199
Табиғат адамды, сонымен бірге адамның рухын тудырады. Табиғаттың
мақсаты – қиял-ғажайып құс Феникс сияқты тікелей сезімдік кезең
арқылы өте және өзін күлге айналдырып жағып жібере отырып, кері
қарай – өзіне рух болып оралу.
Рух – санасы бар ақырғы туынды, тіршілік иесі, яғни адам бо-
лып табылады. Табиғаттан шықса да, ол оның жаратқаны болмайды.
Өзін Рух өзінің бастапқы алғышарттарынан: қисынды Идеядан және
Табиғаттан жаратады.
Сөйтіп, Дара идея қисынды идеяның бастапқы ахуалынан өзінің
басқа болмысына – табиғатқа өтеді де, соның аясында адамзаттың
әлемдік тарихында рухтың дамуы арқылы, – бірақ енді өткен
баспалдақтарының тәжірибесін жинақтап байыған күйінде, – өзіне
қайта оралады. Ойларының осындай желісіне сәйкес, Гегель филосо-
фияны үш бөлікке бөледі:
1. Логика. Ол өзіне бағытталған, оның өзіндегі идеяны зерттейді.
2. Табиғат философиясы. Идеяның басқа заттық болмысын
зерттейді.
3. Рух философиясы. Идеяның басқа болмыстан кері, өзінің негізіне
оралу үдерісін зерттейді.
Осындай бөлуге сәйкес, Гегель: «Логика ғылымы», «Табиғат фило-
софиясы», «Рух философиясы» деген кітаптар жазған. Бұл кітаптар
«Философия ғылымдарының энциклопедиясын» құрайды.
Сонымен, Гегельдің философиялық жүйесін объективтік идеализм
деп бағалауға болады. Бірақ біз бірінші құрамдас бөлікті – Дара идея-
ны – сызып тастап, өз ой-пікірлерімізді өзінің тарихи дамуы барысын-
да рухани өмірі бар қоғамды тудырған «Ұлы Мәртебелі Табиғаттан»
бастасақ, онда, Ол өзі жасаған туындысы – Адам арқылы өзін танып
біледі де, біз классикалық материализмді алады екенбіз.
Алайда Гегельдің Дара идеясына оралайық. «Бұл не сонда?» – деп
сұрау әділетті болмақ. Студенттерінің осы сұрағына ол: «Бұл – христи-
ан Құдайының басқа аты», – деп жауап беріпті-міс дейтін аңыз бар.
Егер олай болса, онда Гегельдің философиясын дүниені діни тұрғыда
танып білудің нәзік, әдемі кесімді өрнегі деп қарауға болады.
Гегельдің философиялық жүйесіндегі ең бір құнды болатыны –
адамзат рухын оның тарихи өлшемдерінде зерттеуі, оның даму
кезеңдерін бөліп көрсетуі. Ойшыл рухтың тарихи дамуының үш саты-
сын ажыратады:
• субъективті рух, яғни адамның ой-түсінігі және сана-сезімі;
Достарыңызбен бөлісу: | 
