Қазақстан республикасының 2013 – 2017 жылдарға арналғАН

3.4. Өңірлерді дамыту

Орта мерзімді кезеңге арналған өңірлік саясаттың негізгі мақсаты Қазақстанды экономикалық және әлеуметтік жаңғыртудың негізі ретінде қуатты өңірлерді қалыптастыру болады. Өңірлік саясат елді жаңғыртудың міндеттерін өңірлерді дамытудың міндеттерімен біріктіруге және олардың нәтижелерін әрбір адамға барынша жақындатуға арналған.

Өңірлік даму инфрақұрылымдық және институционалдық шектеулерді еңсеруге, Қазақстан азаматтарына өздерінің әлеуметтік және экономикалық құқықтарын іске асыруға тең мүмкіндік беруге және адами әлеуетті дамытуға қолдау көрсетуге, мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару жүйелерін қалыптастыруға бағытталған.

Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдіктері әрбір ауыл мен қаланы тазалықтың, көркеюдің, тәртіптің үлгісіне айналдыру үшін шаралар қабылдайтын болады.

Өңірлік саясатты дамытудың негізгі аспектісі өңірлерде адамдардың өмір сүру сапасын және әл-ауқатын арттыру болып қала береді.

Жеке тұрғын үй құрылысының көлемін, әсіресе болашағы бар қалалық агломерациялар айналасында кеңейту үшін жаңа серпіндер берілетін болады.

Елдің өңірлік саясатын реформалау бойынша міндеттерді іске асыру үшін өндіріс және халықты аумақтық шоғырландыру жолымен тиімді аумақтық-кеңістіктік ұйымдастыруды құру жұмыстары алда тұр, оған мыналар кіреді:

экономикалық өсу орталықтары ретінде қалалар мен агломерациялардың өсу үдерістерін қолдау;

өңірлерді дамытудағы инфрақұрылымдық шектеулерді жою;

қазақстандықтардың өмірінде өзін-өзі ұйымдастыру дамыту, оның ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын, азаматтардың әлеуметтік бастамаларын іске асыруда нақты құрал болуы тиіс азаматтық қоғам институттарын «заманалыққа айналдыру».

Жаңа өңірлік саясат – Болжамды схеманы тиімді іске асыруға арналған қаржы құралы 2011 жылы ел Үкіметі қабылдаған «Өңірлерді дамыту» бағдарламасы болып табылады.

Осы бағдарламаның негізгі мақсаты өңірлер үшін ең маңызды инфрақұрылымдарды дамыту бойынша бастамаларды, адами капиталды, инновациялық мүмкіндіктерді іске асыруды және қоршаған ортаның жағдайын жақсартуды, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылай қолдау болып табылады.

Келешектегі елдің аумақтық-кеңістіктік дамуында агломерациялар шешуші рөл атқаруы тиісті. Агломерацияларды дамыту - әлемде белсенді түрде жүріп жатқан объективті үдеріс.

Осы мақсатта «Өңірлерді дамыту» бағдарламасы шеңберінде орталықтары Астана, Алматы, Ақтау, Ақтөбе, Шымкент қалалары болатын агломерацияларды дамытудың кешенді шаралары әзірленетін болады.

Бұл ретте экономикалық бастамаларды мемлекеттік қолдау «Өңірлерді дамыту» бағдарламасы шеңберінде инженерлік инфрақұрылымды салу, өнеркәсіп алаңдарын, индустриялық аймақтарды қалыптастыру арқылы жүзеге асырылатын болады.

Мақсаты өңілер экономикасының шикізаттық емес секторларында жаңадан тұрақты жұмыс орындарын құру болатын «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасын іске асыру өңірлердің экономикалық әлеуетін жандандыруға елеулі үлесін қосады.

«Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасын іске асыру кредиттер бойынша пайыздық ставканы субсидиялау, кредиттер бойынша ішінара кепілдік беру және өндірістік инфрақұрылымды дамыту түріндегі мемлекеттік қолдау көрсету жолымен жүзеге асырылады.

Жаңғырту үдерістерінің алгоритмі кейін қалған салаларды, өңірлерді, әлеуметтік топтарды қолда бар стандарттар мен әлеуметтік даму көрсеткіштеріне «тартуға» арқауланатын болады.

Бұл ретте, әлеуметтік жаңғыртудың барысы мен нәтижесіне жауапкершілікті тек мемлекет пен оның барлық басқару деңгейлері ғана емес, сондай-ақ жеке меншік құрылымдар, барлық қоғам бөлісуі тиіс.

Өңірлерді дамытудың орта мерзімді кезеңге арналған негізгі бағыттары:

әлеуметтік салада - әлеуметтік нысандарды салуды оптимистік демографиялық болжамы және даму перспективасы бар елді мекендерде жүзеге асыру;

индустриялық саясатта – барлық қажетті факторлардың (ресурстардың, кадрлардың және т.б.) бар болуын ескере отырып кәсіпорындарды ұтымды орналастыруға жәрдемдесу;

бюджеттік саясатта – тиімсіз шығындарды қысқарта отырып ресурстарды перспективалы, тез өсіп келе жатқан өңірлерді дамытуға шоғырландыру.

Жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру мақсатында Жергілікті өзін-өзі басқарудың тұжырымдамасы әзірленетін болады.

Тұжырымдама қабылданғаннан кейін қолданыстағы «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңына тиісті өзгерістер енгізілетін болады.

3.5 Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту және мемлекеттік қызмет көрсету сапасын арттыру

2012 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртудың пайымын және негізгі бағыттарын анықтау және мемлекеттік басқару саласында реформалар өткізудің кешенділігін қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту тұжырымдамасын (бұдан – әрі Тұжырымдама) қабылдау жоспарлануда.

Тұжырымдаманың мақсаты тиімді мемлекет қағидаттарын енгізуге бағытталған мемлекеттік басқарудың сапалы жаңа моделін құру болып табылады. Тұжырымдама елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, жалпы алғанда бизнес пен қоғамның, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қанағаттандыруға, артық өкілеттіктен босатылған ықшамды үкімет құруға, өңірлерді теңгерімді дамытуға, орталық және жергілікті атқарушы органдардың жауапкершілігін арттыруға бағдарланатын болады.

Бұдан басқа, осы саладағы мемлекеттік саясатты іске асырудың және қалыптастырудың негізгі қағидаттарын, міндеттерін, мемлекеттік қызмет саласының мәнін анықтауға бағытталған «Мемлекеттік қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданады.

Заңнамалық актіні қабылдау болашақта жеке және заңды тұлғаларға көрсетілетін Мемлекет қызметтер тізілімін кеңейтуді қамтамасыз етуге, мемлекеттік қызметтерді стандарттау және регламенттеудің икемді жүйесін енгізуге, мемлекеттік қызметтерді көрсету сапасына қоғамдық мониторинг жүргізу тәртібін енгізуге мүмкіндік береді.

Айрықша назар жергілікті өзін-өзін басқаруды дамыту, халыққа мемлекеттік қызметтерді көрсету сапасын жақсарту мәселелеріне бөлінетін болады.

Мемлекеттiк қызметтiң жаңа моделiнде мемлекеттiк қызметтер көрсету сапасы мемлекеттiк қызметшiлердің жұмыс тиiмдiлiгiнiң басты көрсеткiшi болады, басқаша айтқанда, мемлекеттiк қызмет мемлекеттiк қызметтердi тұтынушы ретiнде халыққа бағдарланатын болады.

Мемлекеттік жоспарлау мен бюджеттеуге қатысты жаңа тәсілдерге сәйкес мемлекеттік органдардың қызметі мемлекеттік органдардың функциялары мен өкілеттіліктерінен туындайтын мемлекеттік қызметтер көрсетуге бағдарланатын болады.

Мемлекеттік органдар қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру үшін мемлекеттік органдарда еңбек пен менеджментті ұйымдастыру, транспаренттiк және нақты лауазымды тұлғалардың жауапкершілік қағидаттарына негізделген шешімдерді қабылдау үдерісі мен рәсімдерінің сапасын арттыруға бағытталған нормативтік құқықтық, әдістемелік және ұйымдастырушылық шаралар айқындалатын болады.

Осыған байланысты, ақпараттық технологияларды қолдану қажеттiгi арта түседі, бұл халыққа және бизнеске қызметтер көрсету кезінде мемлекеттік органның функцияларын оңтайландыру және автоматтандыруға, әкiмшiлiк кедергiлердi және халық пен бизнестің мемлекеттік органдармен тікелей байланысын азайтуға бағытталған.

«Электрондық үкімет» порталында көрсетiлетiн электрондық мемлекеттік қызметтер көрсету санының ұлғаюы да мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттырудың басты құралдарының бiрi болып табылады, осыған орай мемлекеттік органдардың әлеуметтік маңызы бар мемлекеттік қызметтер көрсетуі электрондық форматқа ауыстырылатын болады.

Мемлекеттік қызметтер көрсетудің бекiтiлген стандарттары мен регламенттерiнiң сақталуына бақылау орнату тиiмдi шара болуы тиіс.

Мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыру және оларды көрсету үдерістерін басқару үшін тиімді сыртқы бақылауды енгізу және уәкілетті мемлекеттік органды айқындау қажет, ал бұл «Орталық мемлекеттік органдар мен облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергiлiктi атқарушы органдары қызметiнiң тиiмдiлiгiн жыл сайынғы бағалау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына тиісті өзгерістерді енгізуді қажет етеді.

Заңнамада сондай-ақ, мемлекеттік қызметтерді сапасыз көрсеткені, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсетудің стандарттары мен регламенттерін бұзғаны үшін адамдардың жауапкершiлiгi көзделетін болады.

Сонымен қатар, жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік қызметтерді көрсетудің сапасы мен қол жетімділігіне қанағаттану деңгейін анықтауға бағытталған көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын бағалау үшін (мемлекеттік қызметтерді тікелей алу кезінде сауалнамалық пікіртерім жүргізу және әлеуметтік пікіртерім арқылы) халықпен кері байланыс тұрақты негізде орнатылатын болады.

4. 2013 – 2017 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамудың болжамы

2013 – 2017 жылдары Қазақстанның экономикасы жинақталған жүйелік тәуекелдердің өсуі және әлемдік экономикада рецессия үрдістерінің қайталану мүмкіндігі бар шарттарда дамиды. Алдыңғы 2007 – 2008 жылдардағы дағдарыс ұлттық табыстарды секторлар арасында біркелкі емес бөлуге негізделген отандық экономиканың дамуында бар теңгерімсіздіктерді көрсетті. Қаржы секторын тұрақтандыру бойынша жүйелі шараларды қабылдау дағдарысқа дейінгі экономиканың құрылымдық үйлесімдерін қалпына келтіруге және несие иінінің өсуін шектеу арқылы оның теңгерімділігін жақсартуға мүмкіндік берді.

Тұтынудың қысқаруымен ілесетін әлемдік экономикадағы дағдарыс құбылыстарының қайталану мүмкіндігі қазақстандық тауарларға сыртқы сұраныстың қысқаруы салдарынан әлеуетті серпіндерден төмен болатын отандық экономиканың өсуінің бәсеңдеуіне әкеліп соқтырады. 2013 – 2017 жылдары экономиканың өсуі негізінен жеке меншік және мемлекеттік қаржы есебінен индустриялдық және инфрақұрылымдық жобаларға өсіп жатқан инвестицияларға бағдарланумен бірге ішкі сұранысқа сүйенеді.
Экономикалық өсудің факторлары

2013 – 2017 жылдары экономиканың өсуі шамамен анағұрлым теңгерімделген және несиелік белсенділікпен қуатталған, сұраныс тарапынан шокты жерлерді болдырмайтын салалардың өндірістегі өсу қарқынының ішкі келісушілігіне бағытталатын болады деп күтілуде.

2013 – 2017 жылдары экономиканың өсуі 6,0-дан 7,6%-ға дейін болады деп бағалануда. 2013 – 2017 жылдары ЖІӨ өсуінің негізгі көзі 2013 – 2014 жылдары орташа 6,5% қарқынмен, одан кейінгі жылдары – 6,8%-бен өсетін, өсіп келе жатқан ішкі сұраныс болады.

Қолдану бойынша ЖІӨ құрылымы болжанатын кезеңде елеулі өзгерістерге ұшырамайды. Ішкі сұраныстың өсуі, бірінші кезекте 2013 – 2017 жылдары шамамен орташа 6,5% құрайтын үй шаруашылықтары тұтынуының тұрақты өсуімен анықталады. Белгіленген кезеңде үй шаруашылығы тұтынуының ЖІӨ өсіміне үлесі орташа 47% деңгейінде болады.

Ірі индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды және индустрияландырудың мемлекеттік бағдарламасы аясындағы жобаларды іске асыруға бағытталатын инвестицияның едәуір көлемдері ішкі сұраныс серпініне инвестициялардың үлесін арттыруға мүмкіндік береді. 2013 – 2017 жылдары жалпы жинақтың орташа жылдық өсу қарқыны 7,4% шегінде болады деп күтілуде, бұл ретте инвестициялардың басым бағыттары экономиканың шикізат емес секторлары болады.

Өткен жылдармен салыстырғанда экспорттың ұлғаю қарқыны 2013 – 2014 жылдары азаяды және тиісінше 5,8% және 6,1% деңгейінде болады деп болжануда. 2013 – 2014 жылдары өсім қарқынының бәсеңдеуі шамамен тауарлық экспорттың 2/3 құрайтын сыртқы нарықтағы мұнай мен металдарға сұраныстың азаюымен байланысты болады. ЕО, Қытай және Таяу Шығыс елдерінде сұраныстың төмендеуі бүкіләлемдік өсудің бәсеңдеу үрдісімен және жекелеген елдерге тән тәуекелдермен түсіндіріледі. Қашаған кен орнын игерудің басталуы және индустрияландыру бағдарламасы бойынша құрылып жатқан өндірістің шикізат емес тауарлық экспортты көбейтуінің нәтижесінде 2015 жылдан бастап 2017 жылға дейін экспорт өсімінің қарқыны орташа 7,2%-ға дейін өседі және таза экспорттың ЖІӨ-ге оң үлесі артады деп күтілуде.

1-кесте

Болжанатын кезеңдегі импорт көлемі нақты көріністе орташа 6,9% қарқынмен өседі. Импорттың айтарлықтай едәуір қарқынмен өсуі экономиканы үдемелі жаңғырту бойынша мемлекеттік бағдарлама шеңберінде инвестициялық тауарлар мен аралық тұтыну тауарларына айтарлықтай жоғары сұраныс болады деп болжануына негізделеді. Бұдан басқа, 2013 – 2017 жылдары серпінді дамитын ішкі сұранысты қанағаттандыру тұтыну өнімдері импортының айтарлықтай жақсы өсуімен түйіндес.

Отандық тауар өндірушілердің өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін белгілі уақыт лагының қажеттілігінен 2013 – 2017 жылдары импорттың орнын басу үдерісі баяу жүреді. Егер 2013 жылы ішкі сұраныстың 67,1% отандық өндіріспен қанағаттандырылса, 2017 жылға қарай қанағаттандыру деңгейі 68,5%-ға дейін ұлғаяды.

Экономиканың салалық құрылымы дағдарысқа дейінгі пропорциялармен салыстырғанда 2013 – 2017 жылдары біраз өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Шығарылатын өнімге біршама төмен бағалар және сыртқы сұраныстың азаюы 2013 – 2017 жылдары сатылатын секторлар үлесінің төмендеуіне әкеледі, бағалау бойынша, ЖІӨ-ге шаққанда орташа 30%. 2013 – 2014 жылдары дәстүрлі экспортқа бағытталған экономика салаларындағы өндірістің, атап айтқанда кен өндіру өнеркәсібінің өсуі баяулайды.

2010 – 2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіп кешенін дамыту бойынша бағдарламаны іске асыру және Индустрияландыру картасы бойынша жаңа өндірістік қуаттарды қосу ішкі нарықтың қажеттілігін қанағаттандыру және экспорттық орын алу үшін сапалы бәсекеге қабілетті ауылшаруашылық өнімдерінің өндірісін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

2013 – 2017 жылдары ауылшаруашылық өнімдерінің жалпы ортажылдық өсімінің көлемі 3,9% құрайды.

Индустрияландыру бағдарламасы шеңберінде өңдеу өнеркәсібінде жаңа өндірістік қуаттарды қосу 2017 жылға қарай ЖІӨ құрылымындағы өңдеу үлесінің 12%-ға дейін артуына септігін тигізеді.

Индустрияландыру бағдарламасы щеңберінде бәсекеге қабілетті жаңа химиялық өндірістер құру, техникалық қайта жасақталу және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жаңғырту есебінен 2013 – 2017 жылдары химия өнеркәсібіндегі ЖҚҚ-ның өсімі жылына орташа 7,4% қамтамасыз етіледі.

2013 – 2017 жылдары машина жасау өнеркәсібіндегі ЖҚҚ-ның өсімі орташа 7,8% құрайды.

2013 – 2017 жылдары электр энергетикасындағы ЖҚҚ-ның орташа жылдық өсімі 4,3% құрайды.

2-кесте
Салалар ЖҚҚ-ның өсімі, %

2013 – 2017 жылдары экономиканың әлеуметтік секторларында саудаланатын секторлардағы оң өсу және бюджеттік шығыстардың жоғарылауы экономикадағы қызмет өндірісінің ұлғаюын қамтамасыз етеді. 2013 – 2017 жылдары қызмет өндірісі орташа 7,4% қарқынында өседі.

Ішкі тұтынушылық белсенділік сауда қызметінің өсуіне ықпалын тиізеді, 2013 – 2017 жылдары оның өсім қарқыны орташа 11,6%-ды құрайды.

Өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің өсуі экспорт және ішкі бағыттар бойынша жүктерді тасымалдау көлемін ұлғайтады, осы арқылы көлік және қоймалау салаларының ЖҚҚ орташа нақты көлемін болжамдаған кезеңде 7,4%-ға арттырады.

Казақстандық экспорттың негізгі тауарлық құрамдас бөлігіне әлемдік сұраныстың өсуінің төмен қарқыны дағдарысқа дейінгі кезеңмен салыстырғанда, осы уақытта ішкі сұраныстың күтілетін кеңеюі, сыртқы сауда саясатын іске асыру бойынша қабылданып жатқан шаралармен қатар сыртқы сауда көлемдерінің ұлғаюына ықпал ететін болады.

Сыртқы сауда айналымы 2013 – 2014 жылдары орташа есеппен 4,6% қарқынмен өсетін болады және келесі жылдарда орташа есеппен 9,4%-ға жылдамдайды.

2013 жылы экспорт тауарлары құндық көріністе, бағалау бойынша алдыңғы кезеңге 1,7 %-ға төмендейді, сол уақытта, 2014 жылы аз ғана 0,7%-ға өсу күтіледі. 2015 жылдан бастап 2017 жылға дейін мұнай экспортының нақты көлемінің күтілетін ұлғаюының нәтижесінде орташа есеппен жыл сайын 6,4% қарқынмен өсетін болады.

* Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің болжамы

Экономикада күтілетін тұтынушылық және инвестициялық сұраныс импорт тауарларының 2013 жылы 56,3 млрд. АҚШ долларынан 2017 жылы 92,3 млрд. АҚШ долларына дейін ұлғаюына ықпалын тигізетін болады.

Әлеуметтік секторды жаңғырту мақсатында білім беру және денсаулық сақтау қызметінің сапасын жақсарту, жұмыссыздықтың және кедейліктің деңгейін төмендету бойынша шараларды іске асыру жалғастырылады.

Жұмыссыздық деңгейі 2013 жылы жеткілікті төмен деңгейде 5,3%-дан 2017 жылы 4,9%-ға дейін, ал кедейлік деңгейі 5,8%-ға дейін сақталады.

2013 – 2017 жылға арналған әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерінің болжамы 1-қосымшада көрсетілген.