Қазақстан республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылғАН

54

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

Сондай-ақ, 

айыпталушы 

кәмелетке 

толмаған 

куәгерден/жәбірленушіден  жауап  алынып  болған 

соң,  сот  мәжілісі  залына  оралғаннан  кейін,  заң 

айыпталушыға  жәбірленушіге/куәгерге  сұрақ  қою 

мүмкіндігін  береді,  бірақ,  кәмелетке  толмаған 

жәбірленушіні/куәгерді  қорғау  үшін  қажет  болуы 

мүмкін  қорғаныс  шараларын  нақтыламайды.  Заң, 

сонымен  бірге,  судья  жәбірленушіден/куәгерден, 

қатысуы қажет болса, екі жақтан жауап алу аяқталған 

соң, сот мәжілісі залында қалуын талап ету мүмкіндігін 

береді,  бірақ,  заңда  мұндай  шешім  қабылдау  бары-

сында кәмелетке толмаған жәбірленушінің/куәгердің 

ең биік мүдделерін қамтамасыз етуге бірінші кезекте 

көңіл бөлінуі тиіс деген талап қойылмаған.

Іс  жүзінде  кәмелетке  толмаған  жәбірленушілер  мен 

куәгерлер  сот  тыңдауларына  дайын  бола  бермейді, 

ал  соттарда  оларға  куәлік  етуге  көмектесе  алатын, 

әрі  өздері  мұқтаж  қорғанысты  қамтамасыз  ете  ала-

тын  және  олардың  ең  биік  мүдделерін  қамтамасыз 

ету  бірінші  кезектегі  міндет  екенін  кепілдендіретін 

арнайы  қорғаныс  шаралары  мен  құралдары  жоқ. 

Кәмелетке  толмаған  жәбірленушілер  мен  куәгерлер 

көбінесе  прокурормен  немесе  судьямен  сот  ісін 

қарауға  дейін  кездеспейді

239

.  Жауап  берушілер 

айтқандай,  кәмелетке  толмаған  жәбірленуші/куәгер 

сотта  куәлік  еткенде,  әдетте,  ол  айыпталушының 

көзінен  ештеңемен  қорғалмаған

240

.  Бұл  кәмелетке 

толмаған  жәбірленуші  әсіресе  жыныстық  зорлық-

зомбылыққа  қатысты  істерде  айыпталушының 

көзінше куәлік еткенде айрықша алаңдатуы мүмкін

241

. 

Кейбір кәмелетке толмаған жәбірленушілер айыпта-

лушымен және оның отбасымен бір күту бөлмесінде 

немесе  сот  залында  отырып  күтуге  тура  келгенін 

айтқан

242

. Бір қылмыстық іс бойынша сот тыңдауында 

239

 Қараңыз, мысалы, прокурор 1, Қызылорда қ. КТМАС, 9 қыркүйек 

2014 ж.

240

 Жекелеген  сұхбат,  прокурор  2,  Алматы  қ.  КТМАС,  20  қыркүйек 

2014 ж.; қылмыстық істегі кәмелетке толмаған жәбірленуші, Ал-

маты қ. КТМАС, 28 тамыз 2014 ж.

241

 Жекелеген сұхбат, кәмелетке толмаған жәбірленуші, Қызылорда 

қ. КТМАС [күні көрсетілмеген].

242

 Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке  толмаған  жәбірленуші  (15  жа-

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

55

айыпталушы мен жәбірленуші сот мәжілісі өткен зал-

да бірге отырған

243

.

Зерттеу 

барысында 

кәмелетке 

толмаған 

жәбірленушілермен  және  куәгерлермен  сұхбаттар 

өткізілді; олардың тек болмашы бөлігі ғана әлеуметтік 

қызметкердің  немесе  психологтың  көмегін  алған, 

аталмыш  мамандар  оларға  сот  тыңдауында  не  бо-

латынын  түсіндіріп  берген

244

.  Бірнеше  кәмелетке 

толмаған  жәбірленушілер  мен  куәгерлер  куәлік 

еткенде  бірқатар  себептермен  қатты  толқығанын, 

өздерін жайсыз сезінгенін және/немесе қорыққанын 

жеткізген. Аталмыш  себептер  арасында:  олар  бұрын 

ешқашан сотта болып көрмеген және сот тәртібін де, 

не болатынын да еш түсінбеген; жасалған қылмыс пен 

істің сотта қаралуы арасында көп уақыт өтіп кеткен, 

сондықтан, олар сотқа келіп, бұрын не болғанын қайта 

естеріне  алғысы  келмеген;  олар  өздерінің  не  айтуы 

керек  екенін  түсінбеген;  олар  өздеріне  қойылған 

сұрақтарды  түсіне  алмаған;  олар  өздеріне  ешкім 

сенбейтінін сезінген

245

. Олар төменде көрсетілген ша-

ралар осы үдерісті мейлінше аз күйзеліс тудыратын 

және мейлінше аз қынжылтатын ете алар еді деп са-

найды:

• 

олар куәлік еткенде айыпталушыны көрмесе және/

немесе сот мәжілісі залында болмай-ақ куәлік етсе;

• 

егер сот тыңдауы ертерек өтсе, олар оқиғаның жай-

жапсарын естеріне нақтырақ түсіре алар еді;

• 

егер оларға біреу сотта не болатынын сот тыңдауына 

дейін түсіндіріп берсе;

• 

егер оларға орын алғаның оқиғаның жай-жапсарын 

қайта-қайта айтуға тура келмесе; 

• 

егер  олар  сотты  алдын-ала  көріп  алса  және  су-

дьямен  алдын-ала  кездесіп  алса,  алда  болатын  сот 

тыңдауынан не күту керек екенін айқынырақ елестете 

алар еді

246

.

Кейбір жауап берушілер осы міндеттерді атқара ала-

тын куәгерлерге қолдау көрсету бөлімшесін ашу тура-

лы ойға оң қабақ танытты

247

.

ста),  Алматы  қ.  КТМАС,  2014  ж.;  Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке 

толмаған  жәбірленуші  (14  жаста),  Қызылорда  қ.  КТМАС  [күні 

көрсетілмеген].

243

 Қылмыстық  істі  сотта  қарау  [КТМАС  орналасқан  жері  туралы 

ақпарат алынып тасталған], 4 тамыз 2014 ж.

244

 Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке  толмаған  жәбірленуші,  Ақтау  қ. 

КТМАС, 15 шілде 2014 ж.

245

 Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке  толмаған  жәбірленуші  (10  жаста), 

Қарағанды  қ.  КТМАС,  2014  ж.;  Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке 

толмаған  жәбірленуші  (15  жаста),  Алматы  қ.  КТМАС,  2014  ж.; 

Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке  толмаған  жәбірленуші  (16  жаста), 

Қарағанды  қ.  КТМАС,  2014  ж.;  сондай-ақ,  қараңыз,  Жекеле-

ген  сұхбат,  ҮЕО  өкілі  [аты-жөні  мен  орналасқан  жері  алынып 

тасталған], 23 қыркүйек 2014 ж.

246

 Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке  толмаған  жәбірленуші  (10  жаста), 

Қарағанды  қ.  КТМАС,  2014  ж.;  Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке 

толмаған  жәбірленуші  (15  жаста),  Алматы  қ.  КТМАС,  2014  ж.; 

Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке  толмаған  жәбірленуші  (16  жаста), 

Қарағанды  қ.  КТМАС,  2014  ж.;  Жекелеген  сұхбат,  кәмелетке 

толмаған жәбірленуші (17 жаста), Шымкент қ. КТМАС, 2014 ж.

247

 Қараңыз,  мысалы,  Жекелеген  сұхбат,  прокурор  2,  Қызылорда 

қ.  КТМАС  [күні  көрсетілмеген];  Жекелеген  сұхбат,  Қызылорда 

облыстық  тұтынушылардың  құқықтарын  қорғау  қоғамы,  23 

ӘКІМШІЛІК  ҚҰҚЫҚ  БҰЗУШЫЛЫҚТАР  ТУРАЛЫ 

ІСТЕР БОЙЫНША СОТ ТЫҢДАУЛАРЫ 

Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте ба-

ланы өзіне қатысы бар, КТМАС-та қаралатын әкімшілік 

құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысу құқығына 

байланысты  ешбір  арнайы  ережелер  жоқ.  Бірақ 

баланың мүдделеріне қатысы бар істі кез-келген сот-

та  немесе  әкімшілік  сотта  қарауда  сөз  сөйлеу  тура-

лы жалпы құқығы (6.5 «Баланың қатысуы» бөлімінде 

талқыланған) қолданылатын сияқты, алайда, аталмыш 

құқықтың КТМАС-тағы әкімшілік құқық бұзушылықтар 

туралы  істердегі  қолданыс  аясы толығымен түсінікті 

емес

248

. 

КТМАС айналысатын әкімшілік құқық бұзушылықтар 

туралы істерде бала рөлі – куәгер немесе жәбірленуші, 

себебі,  заң  бойынша  кез-келген  құқық  бұзушылық 

үшін әкімшілік жауапкершілік ата-анаға немесе ере-

сек тұлғаға артылады. Іс жүзінде кәмелетке толмаған 

тұлға, әдетте, куәлік ету үшін сот тыңдауының белгілі бір 

бөлігіне ғана қатысады

249

. Бірақ кәмелетке толмаған 

тұлға  көбінесе  ортақ  жауапкер  ретінде  қаралып, 

сот  мәжілісі  залында  сот  тыңдалымы  өтетін  уақыт 

бойы  қалады,  себебі  судьяның  «ақылын»  тыңдайды, 

судьяның  алдында  өз  тәртібі  үшін  кешірім  сұрайды 

және сол құқық бұзушылықты қайта жасамауға уәде 

береді.  Жоғарыдағы  5.3  бөлімінде  көрсетілгендей, 

осы зерттеу мақсатында бақылауда болған әкімшіілк 

құқық  бұзушылықтар  туралы  істерде  кәмелетке 

толмаған  тұлға  сотта  куәлік  еткенде  әлеуметтік 

қызметкерден  немесе  психологтан  ешқандай  көмек 

алмайды.

қыркүйек 2014 ж.

248

 Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодекс, 62 бап.

249

 Бақылауда  болған  әкімшілік  құқық  бұзушылықтар  бойын-

ша  сот  тыңдауларының  63,6%-ы  кәмелетке  толмаған  тұлға  сот 

тыңдауының  тек  белгілі  бір  бөлігіне  ғана  қатысты.  Әкімшілік 

құқық  бұзушылықтар  туралы  істердің  36,4%-ы  кәмелетке 

толмаған  тұлға  сот  тыңдауына  мүлдем  қатысқан  жоқ.  Осы 

істердің 75%-ы оларға қатысқан кәмелетке толмағандар 15 пен 

17 жас аралығында болған.