Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Төтенше жағдай комитеті Көкшетау техникалық институты

1.2. Конструктивті шешімдердің сипаттамасы

Түтін, өлшенген күйде болатын, өлшемдері 0,1 мкм-ден кем, жанғыш заттардың өте ұсақ жанбаған қатты, сұйық немесе газтәріздес бөліктерінен тұратын, дисперстік жүйе болып табылады. Түтін өзінің бетінде тек газдарды ғана емес, сондай-ақ сұйықтықтың буларын адсорбциялауға қабілетті, бұл кезде ол көрулікті қиындытады және адамның тыныс алу ағзаларына тұншықтыратындай әрекет етеді. Түтін үлкен тұрақтылыққа ие болады. Бұл түтіннің бөліктері өзара бір-бірімен үйкелу салдарынан өзінде электрлік зарядтарды алып жүретіндігімен түсіндіріледі. Егер бұл бөліктер металлоидтардан немесе олардың тотықтарынан тұрса, онда олар өзінде оң зарядтарды алып жүреді. Егер де түтіннің құрамына металдардың және олардың тотықтарының немесе гидраттарының бөліктері кірсе, онда бұл бөліктер өзінде кері зарядтарды алып жүреді. Өзінде біраттас зарядтарды алып жүретін, бөліктер бір-бірінен итеріледі, бұл бөліктерге жабысып қалуына және аэрогельдер түрінде түсіп қалуына кедергі жасай отырып, түтіннің тұрақтылығын ұлғайтады. Түтіндік өнімдердің қасиеттері және түтіндену дәрежесі көптеген жағдайда түтіннің температурасынан тәуелді болады. Өрт кезінде ғимараттарда түзілетін түтін бөлмеден бөлмеге оқшаулаушы конструкцияларда ойықтар, саңлаулар және ұсақ тесіктер арқылы таралуы мүмкін.

Бөлмелердің түтінденуінің ең үлкен қауіптілігі егер түтінмен басқыш алаңдары, дәліздер, желдеткіш арналар және лифттердің шахталары толтырылған жағдайда пайда болады.

Түтіннің сипаттамасы жанарлы өнімдердің түрінен тәуелді болады. Түтіннің түсі бойынша жанарлы материалдардың негізгі түрі анықталады, бұл өртте жағдайды бағалау және оны сөндіруді ұйымдастыру кезінде елеулі маңызға ие болады.

Көк, ақ және сары түстер түтіннің құрамында уландырушы заттардың болуына көрсетеді. Маталардың, жүннің, шаштың, терінің жануы кезінде ұнамсыз иісті өнімдер бөлінеді: пиридин, хинолин, цианды және құрамында күкірт бар қосылыстар, сонымен қатар күшті және өткір иісі бар газдар (альдегидтер, кетондар).

Құрамында майлар мен сабындар болатын, материалдардың толық емес жануы кезінде термиялық ыдыраудың өте қауіпті өнімі, көздердің күйгенін, ауыз бен мұрынның шырышты қабықтарының тітіркенуін, жөтелді, бас айналуды, әлсіздікті, өкпенің қабынуын, дем шығарудың қиындауын тудыратын, акролеин бөлінеді.

Акролеиннің концентрациясы 0,003%-ға жуық адам 1 минуттан астам шыдай алмайды.

Құрамында сұйықтандырғыштар, сиккативтер және байланыстырушы заттар бар, тұтанатын еріткіштермен бояулар, олифалар, лактар және эмальдар, қалың қара түтінді, СО₂, СО, судың буларын, жанбаған көміртегінің бөліктерін бөле отырып, күшті жанады. Нитролактар мен нитроэмальдар келесі күшті улы газдарды бөледі: цианды сутегі (НСN) және азот тотықтары.

Өрт жағдайларында, түтіннің құрамына кіретін, жанудың және жылулық ыдыраудың өнімдері адамның ағзасына құрамдастырылған түрде әрекет етеді, сондықтан олардың жалпы улылығы елеусіз концентрациялар кезінде де өмір үшін қауіпті болады.

Түтін құрамында жану өнімдерінің елеулі концентрациялары кезінде оттегінің пайыздық мөлшері төмендейді, бұл сондай-ақ адам өмірі үшін қауіпті болады (кесте 1).

Кесте 1

Заутта болатын өрт кезінде жанудың улы өнімдерінің тізімі өте кең: хлорорганикалық қосылыстар, хлорлы (39,7 мг/м³-ге дейін) және цианды (35,9 мг/м³-ге дейін) сутегі, аммиак, метиламин, көміртегінің тотығы (0,58%) мен қостотығы (9,4%), фосген және т.б. Одан басқа, метрополитеннің кішкене ішкі көлемінің салдарынан ауадағы оттегінің концентрациясы 18%-дан төмен түсуі мүмкін.

Адам ағзасына әсер ету сипаты бойынша, түтіннің құрамына кіретін, барлық химиялық заттарды 5 топқа бөледі:

1-ші топ – терінің беттеріне және шырышты қабықтарға күйдіруші, тітіркендіруші әрекет ететін заттар. Адамның ағзасына әрекет етудің салдары – жөтел, жас ағу, дызылдау, қышу. Түтіннің құрамына кіретін, заттардың ішінен осы топқа келесілер жатады: күкіртті газ, көптеген органикалық қосылыстардың – толық емес жану өнімдерінің (құмырсқа мен сірке қышқылдарының, формальдегидтің, қарамайды және т.б.) булары;

2-ші топ – тыныс алу мүшелерін тітіркендіретін заттар: хлор, аммиак, күкіртті және күкірт ангидриді, хлорпикрин, азоттың тотықтары, фосген және т.б. Олар тыныс алудың бұзылуы, тыныс алу бұлшық еттерінің салы, тыныс алу мүшелерінің зақымдануын тудырады.

Осындай бұзылуларға ауадағы көмірқышқыл газдың концентрациясының 8-10%-дан жоғары ұлғаюы да алып келеді. Суда, демек, шырышта еритін заттар (хлор, аммиак, күкіртті газ), шырышпен жабылған, тыныс алу жолының жоғарғы бөлігін зақымдайды. Бұл ларингиттің, трахеиттің, бронхиттің дамуына алып келеді. Суда аз еритін, газдар жоғарғы тыныс алу жолдарында шырыш ылғалымен кідіріп қалмайды және альвеолға жетеді. Олар пневмонияның дамуына және осы аурудың асқынуына - өкпенің ісінуіне алып келеді, оның түзілуі ағзада ұлпалы сұйықтықтың кідірісімен және өкпедегі қанның тұрып қалуымен байланысты. Ісіну кезінде ентігу, жөтел, пайда болады, ауыр жағдайларда булығудан өлім басталады.

Кейбір улы заттардың (фосгеннің, күшәнді сутегінің) әрекеті бірден емес, ағзаға удың келу сәтінен бастап белгілі-бір кезеңнен (2-ден 8-10 сағатқа дейін) кейін біліне бастайды;

3-ші топ – көбінесе қанға әрекет ететін, улы заттар. Бұл топқа келесілер жатады: бензол және оның туындылары (ксилол, толуол, амино- и нитроқосылыстар), күшәнді сутегі, қорғасын, көміртегі тотығы және басқа заттар. Қанға тиген кезде олар қызыл қанды денелердің (эритроциттердің) қирауы мен өлімін тудырады, бұл күрт байқалатын қаназдықтың жылдам дамуына, оттегіні жеткізудің төмендеуіне және оттектің жетіспеуіне алып келеді;

4-ші топ – жүйке жүйесіне әсер ететін улар (бензол және оның туындылары, күкіртсутегі, күкірткөміртегі, метил спирті, анилин, тетраэтил, қорғасын және т.б.);

5-ші топ – нәтижесінде ұлпалар, қанның гемоглобинімен жеткізілетін, отттегіні пайдалану қабілеттілігінен айырылатын, тыныс алу функциясына әрекет ететін ферменттік және алмасулық улар (көгерткіш қышқыл, күкіртсутегі және т.б.). Барлық осы топтардың құрамына кіретін, көптеген улар ағзаға тыныс алу мүшелері арқылы тиеді, сондықтан өртте жұмыс кезінде осы мүшелердің сенімді қорғанысы қажет.