28
– Рахмет, бауырсақ дәмді.
– Өлең айтыңыз. «Сақина» ойынын ойнаймыз.
Сөйлесу, әңгімелесу арқылы ұйымдастырылатын ойындар барысында
тәрбиеші сұрақтарды балалар түсінетіндей етіп қояды. Жоғарыда берілген үлгі
мәтіндердің бірнеше рет қайталануы балалардың өзара сөйлесе отырып
ойнауларына түрткі болады. Қуыршақтармен ойнауға құрылған «Қуыршақтың
бөлмесін жабдықтайық», «Қуыршақты киіндірейік» сияқты «Отбасы»
тақырыбына қатысты ойындарды қазақ қуыршақтарымен жабдықталған
бұрыштарда қазақ үй ішінде ұйымдастыру балалардың ұлттық салт-дәстүр,
тұрмыстық ерекшеліктер туралы патриоттық білім алуларына ықпал етпек.
Өзара сөйлесуде үлкендерге «апай, ағай, тәтей» кішілерге «бөпетайым»,
«ботақан», «балақан», ағаға «көке», әкеге «әке» деп тіл қатуларын ойын үстінде
қалыптастыру сөздік әдістері арқылы жүзеге асырылады.
Тілді жаңа да үйреніп жүрген балалардан бастап, мектепалды тобында екі
жыл арнайы оқытылып келген балаларға да бірдей тиімді және әрдайым
олардың қызыға қатысатын сабақтары – дидактикалық ойындарға құрылған
сабақтар. «Дидактикалық ойындарды сөздің лексикалық мағынасын жалпылау
дәрежесіне қарай жіктеп, оларды әр түрлі тіл деңгейіндегі балалардың
меңгеруіне қарай ұсынғанда, бұл әдіс арқылы тілдің жоғарғы дәрежесіне қол
жеткізілетіні байқалды. Ғалымдардың [37], сөздің мағыналарына қарай
балаларға біркелкі қабылданбайтынын, «баланың тілді игеру қарқыны сөзді
жалпы қабылдаудың бес түрлі деңгейлі дәрежесінде болады» деген теориялық
сараптаманың нәтижесін дидактикалық жаттығулар мен ойындар барысында
байқауға болады. Сөздің лексикалық мағынасын жалпылау дәрежесі дегеніміз
не? Енді осы сараптамаға біртіндеп жүгіне отырып, практикалық әдіс-тәсілдерді
жүйелеп шығалық.
«Сөз — тілдің негізгі өлшемі. Ол былайша айтқанда бір мезгілде тілдің
барлық компоненттерінің — фонетиканың (сөз дыбыстарынан тұратындықтан),
лексиканың (болмыстың белгілі бір құбылыстарын білдіріп, кодамен
шифрлайтындықтан, яғни мағыналық рөл атқаратындықтан), грамматиканың
(бұл жағдайда белгілі бір тұлға қолданылатындықтан), «өкілі» болып табылады.
Тілде сөз белгілі бір мағынаға және тиісті грамматикалық тәртіпке ие болады,
сөздерді «жай», фонетикалық құрылыссыз және грамматикалық формасыз,
үйрену мүмкін емес.» «Сөздің тілден тысқары шындықты: заттар мен
құбылыстарды (үй, күн, адам, күннің батуы), дерексіз ұғымдарды (ой,
шындық), іс-әрекетті (құрылыс салу, жарық жағу, сүю, ойлау), заттардың
сынын (ақ, мәңгі, жылы шырайлы, әділ), іс-әрекеттің белгілерін (жоғары қарай,
ашық, шың, адал), санды (бір, он, екі, жүз), заттарды, сынды, санды, есім
сөздерді көрсетуін (мен, кім, қандай, қанша) білдіру (кодамен шифрлау)
қабілетін сөздің лексикалық мағынасы деп атайды» [38].
Балалар бақшасында қазақ тілінің лексикасын оқып үйрену қатаң түрде
семасиологиялық аспектіде емес (яғни «Бұл сөз нені білдіреді?» деген сұраумен
басталмайды), «Бұл зат қалай аталады?» деген сұрауға жауап бере отырып,
ономасиологиялық аспектіде жүргізіледі» делінген тіл дамыту әдістемесі
туралы оқулықта. [39] «Сөздерден моншақ тізейік», «Қ» (ғ) дыбысынан
29
басталатын сөздерді атап шығамыз», «Сөздерді кішірейтіп айтамыз», «Мен
бірінші бөлігін, сендер келесі бөлігін айтыңдар», «Екі сөзден бір сөз шығар»,
т.б. сөздік ойын жаттығулар, «Не бар, не жоқ?», «Бұл не, көрсет те, атын айт»,
«Дене мүшелеріңді атаймын, тез көрсетіңдер», «Суреттен кім тез байқайды?»,
«Мынау ненің баласы?», «Мынау ненің құйрығы», «Не істейді?», «Не
жейді?», «Не ішеді?», «Кімге не керек? сияқты лексикалық жаттығу
тапсырмаларды сабақта да, сабақтан тыс уақыттарда, балалардың ойын
алаңдарында тіл үйретем деген әрбір ересек адам орындата алады.
Бала тілінің табиғи түрде шығып дамуына үлкеннің басшылығы қанша
қажет болса, қазақ тілін балаға балабақша жасынан игертуде де қазақстандық
әрбір азаматтың қазіргі қоғам алдындағы парызын орындау сонша қажет болып
отыр.
Дидактикалық ойындар мектеп жасына дейінгі басқа ұлт балаларына да,
жергілікті халықтың өз балаларының тілін дамытуда да өте маңызды рөл
атқарады. Бір ғана «Ғажайып қапшық» ойынын бірнеше мазмұнды мақсатқа
құруға болады: а) қапшыққа салынған ойыншықтарды, муляждарды біртіндеп
алып отырып аттарын жекелей айтқызып шығу; ә) жалпылама мәнді сөздер
бойынша айтқызу: «Ойыншықтарды алып шығыңдар», «Жемістерді
жинаңдар», «Ыдыс-аяқтарды алыңдар» деп тапсырма беру, т.б.
Баланың алғаш жаттап алатын сөздерді «Балабақшаға арналған қазақ тілі
бағдарламалары» қамтитын мынандай такырыптық сөз топтары құрайды:
1) балаға жақын адамдардың атаулары, олардың туыстық қатынастары
және қоғамдағы қызметіне сай мамандық атаулар; 2) баланың өзі туралы айта
білуі, дене мүшелерін атауы; 3) өз бөлмесіндегі, топтағы тұрмыстық заттар,
ойыншықтар; 4) бала тұратын және «оқып үйренетін» үй ішіндегі, оның аулада,
бақта, бақшада, дүкенде, т.б. тікелей көретін, оған жақын және едәуір қашық
көшеден ұшырасатын заттар; 5) тірі табиғат нысандары: жануарларды, олардың
дене мүшелерін; өсімдіктерді, жемістерді; 6) жылдың барлық мезгілдерін,
даталық, мерекелік кезеңдер; 7) адамдардың алуан түрлі еңбегі; 8) қазақ
халқының, Қазақстан халықтарының өмір кұбылыстарын, Қазақстан мемлекеті
рәміздері, елбасы мен белгілі ұшқыштар, таңдаулы қайраткерлер өмірі мен
қызметі.
Заттармен (зат есіммен) бірге балалар олардың белгілерімен (сын
есіммен), іс-әрекеттерімен (етістікпен), іс-әрекет белгілерімен (үстеумен),
санымен (сан есіммен), оларға қатысына қарай барлық есімдіктерді меңгеріп
шығады.
Баланың лексиканы меңгеруі зат есімді меңгеруден басталады. Ол
қуыршақ, қоян, кереует, жастық секілді өзін қоршап тұрған заттың бәрін,
сондай-ақ қол, саусақ, бас, мұрын секілді өзінің дене мүшелерін атайды.
Алғашқы үйрену кезінде сөз бала үшін тек сол, жеке заттың (жалқы есім)
атын ғана білдіреді, бала оның жалпы мағынасын түсінуі және оны ұғым
ретінде қабылдауы үшін осы сөзбен ұзақ жаттығулар жүргізу керек.
Мектеп жасына дейінгі барлық топ балалары тәрбиешілерінің
қамқорлығы әр баланың лексикалық сөз қорын кеңейтуге ғана емес (бұл да
қажет болғанымен), сондай-ақ әр баланың қабылдаған сөзі оның өзіне тән
Достарыңызбен бөлісу: |
