ІІІ. ӘЙЕЛДЕРДІҢ ЗЕЙНЕТКЕРЛІК ЖАСЫН ҰЛҒАЙТУ

Әйелдердің зейнеткерлік жасын арттыру 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша еңбек өтілінің азаюына байланысты. 2012 жылы зейнетақы тағайындау үшін өтініш білдірген әйелдердің 12  астамы 1998 жылғы 1 қаңтарға жинақталған толық еңбек өтілі жоқ, ал 2018 жылы зейнетке шығатын әйелдердің барлығында толық өтіл болмайды.

Бұл, 2018 жылдан кейін зейнетке шығатын әйелдердің зейнетақысы:

- базалық зейнетақыны;

- 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі еңбек өтіліне сәйкес бюджеттен ынтымақты зейнетақыны қамтитын болады. Бұл ретте, еңбек зейнетақысының мөлшері толық емес еңбек өтіліне байланысты жыл сайын бекітілетін ең төменгі зейнетақы мөлшерінен төмен болуы мүмкін,

- зейнетақы жинақтарына сәйкес салыстырмалы түрде аздаған мөлшерде ЖЗҚ жинақтау зейнетақысын қамтитын болады.

Болжамды есептер бойынша әйелдердің алатын зейнетақысының мөлшері осы онжылдықтың өзінде бұрынғы орташа айлық жалақысының 40 пайызынан төмен болады.

Мұндай жағдайларда, зейнетақы жасын біріздендіру бюджет қаражатын үнемдеу үшін емес, әйелдердің жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысу өтілін және зейнетақы жинақтарының көлемін арттыру үшін ұсынылады, бұл тиісінше, ЖЗҚ алынатын зейнетақы мөлшерінің артуына алып келуге тиіс.

Қазіргі кезде көптеген шет елдерде (Ұлыбритания, Германия, Франция, Норвегия, Швеция, Оңтүстік Корея, Чехия, Әзірбайжан, Украина, Эстония және т.б.) зейнетақы жасын арттыру есебінен зейнетақы жүйесін халықтың жасына бейімдеу пайдаланылады.

Бұл ретте Еуроодақтың 18 елінде әйелдердің зейнеткерлік жасы ер адамдардың зейнеткерлік жасына 2020 жылға теңестіріледі, бесеуі оны кейін жасауды жоспарлап отыр.

Әдетте, зейнеткерлік жасты ұлғайту күштеу сипатында болмайды. Ол қалыпты зейнеткерлік жаста зейнеткерлікке шығу мүмкіндігін сақтау кезінде, бірақ зейнетақы мөлшерінің тиісті түзетулерінің есебінен икемді түрде әрі халық үшін жеңіл сипатта жүзеге асырылады.

Көп жағдайларда зейнеткерлік жасты ұлғайту жасы және өзге негіздер бойынша жаңа жағдайларға ауыстырылатын (көп балалы, денсаулығы үшін зиянды және ауыр еңбек жағдайларындағы, мүгедек және басқалар) әйелдерді кезең-кезеңімен саралау арқылы жүзеге асырылады. Зейнеткерлік жасты ұлғайту деңгейі әдетте жылына 2-6 айдың аралығын құрайды.

Шетелдерде зейнеткерлік жасты ұлғайту қазіргі уақытта көптеген шет елдері (Великобритания, Германия, Франция, Норвегия, Швеция, Оңтүстік Корея, Чехия, Әзірбайжан, Украина, Эстония, т.б.) қолдануда не қолдануды жоспарлап отыр.

Бұл ретте Еуроодақтың 18 елінде әйелдердің зейнеткерлік жасы ер адамдардың зейнеткерлік жасына 020 жылға теңестіріледі. Мысалы, Францияда әйелдердің зейнеткерлік жасын арттыру кезеңі 8 жылға созылады.

Зейнеткерлік жасты арттыру бойынша шаралар дер кезінде қабылданбаған елдерде ол қысқа мерзімдерде жүзеге асырылды. Мысал ретінде Германияны алуға болады, ол елде зейнеткерлік жас 60-тан 67 жасқа үш жыл ішінде арттырылды.

Зейнеткерлік жасты арттыруды жоспарлап отырған елдер

Бұл:

- екіншіден, психологиялық тұрғыдан дайын болуға және бейімделуге (63 жаста зейнетке шығатын адамдар үшін);

- үшіншіден, әйелдердің нәтижелі жұмыспен қамтылу мүмкіндіктерін кеңейту шараларын қабылдауға мүмкіндік береді.

Дей тұрғанмен, Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес аталған үлгі, барлық әлеуметтік ерекшеліктерді ескеріп, ауыртпалық салмай және негізделіп 5 жылдан кейін – 2018 жылы қолданыла бастайды.

Себебі ынтымақты жүйеден зейнетақы тағайындау 2043 жылға дейін жүзеге асырылатын болады, ал зейнетақы жасын біріздендіру ынтымақты да, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары болып табылатын әйелдерге қатысты болады.

Зейнеткерлік жасты ұлғайта отырып, Үкімет халықты, оның ішінде ең алдымен орташа жастағы әйелдерді жұмыспен қамту бойынша қосымша шараларды қолға алу қажеттігін түсінді.

Бұған мемлекет іске асырып отырған, нәтижелі жұмыспен қамтуға жәрдемдесу және еңбек табыстарының өсіміне бағытталған Жұмыспен қамту 2020 жол картасы септігін тигізеді, оның шеңберінде әйелдер халықтың жұмысқа орналасуда және өзге де әлеуметтік қолдау нысандары бойынша басымды құқыққа ие нысаналы тобына жатқызылған.

Аталған бағдарлама 2009 және 2010 жылдардағы жол карталарын және Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасын іске асырудың логикалық жалғасы болып табылады.

Бағдарламада әйелдер мен жастарды жұмыспен қамтылуына баса назар аударылған. Әйелдердің еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болуы мақсатында Жол картасы шеңберінде оларға:

еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтар бойынша тегін оқу, оларды мемлекет субсидиялайтын әлеуметтік жұмыс орындарына, жастар практикасына жіберу мүмкіндігі беріледі. Бұл ретте оқу кезеңіне оларға жол жүруге және тұруға материалдық көмек беріледі, степендия төленеді;

микрокредит алу арқылы өз ісін ашу және кеңейту және кәсіпкерлік негіздеріне оқу;

еңбек ресурстарына қажеттілік бар әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi жоғары елдi мекендерге өз еркімен көшуді жүзеге асыру мүмкіндігі беріледі. Осындай отбасыларға жаңа тұрғылықты жерінде жұмысқа орналасуына, қызметтік тұрғын үймен қамтамасыз етуде, көшуге субсидия беруде көмек көрсетіледі.

2011 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін Бағдарлама шараларымен 100 мыңнан әйел қамтылды.

Әйелдерге бала күтімі бойынша демалыстан шыққаннан кейін еңбек нарығында бейімделуіне жәрдемдесу. Бәсекеге қабілеттілігі арттыру мақсатында жұмыспен қамту орталықтары еңбек заңнамасына сәйкес мемлекеттік бюджет есебінен біліктілігін арттыруды, қажетіне қарай қайта оқуын және сұранысқа ие мамандық алуын қамтамасыз етеді.

Бұдан басқа, әйелдердің зейнеткерлік жасын кезең-кезеңімен арттырумен байланысты қатерлерді жою мақсатында Үкіметтің қаулысымен 50 жастан асқан адамдарды жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің кешенді жоспары (50 + бастамасы) бекітілді.

«50 + бастамасы» бірінші кезекте зейнеталы жастағы адамдарды жұмыспен қамтуға жәрдемдесуге бағытталған және іске асырылып жатқан мемлекеттік және салалық бағдарламалар шеңберінде құрылатын жұмыс орындарына жұмысқа орналастыру іс-шараларын қамтиды.

Әйелдердің еңбегін кеңінен қолдануға, қашықтықтан жұмыспен қамту түрлерін пайдалануға, үйде еңбек етуді дамытуға, сондай-ақ әйелдер үшін кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған бірқатар шаралар көзделуде.

Бұдан басқа, Еңбек кодексіне жұмысқа орналастыру кезінде кемсітушілікті жоюға және 55 жастан асқан адамдардың жұмыспен қамтылуын сақтауға бағытталған кепілдіктерді күшейтуді, сондай-ақ бос жұмыс орындары туралы еңбек саласындағы кемсітушілік сипаттағы талаптарды (жынысты және жасты көрсету) қамтитын ақпаратты орналастырғаны үшін өсімпұл енгізуді көздейтін түзетулер енгізілді.

Сонымен қатар, 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін еңбек өтілі бар әйелдер үшін зейнеткерлікке ерте шығу құқығы сақталады:

- 5 және одан көп бала туған және оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген әйелдерге 53 жаста;

- «Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес 1949 жылғы 29 тамыздан бастап 1963 жылғы 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл төтенше және ең жоғары радиациялық қатер аймақтарында тұрған, кемінде 20 жыл жалпы еңбек өтілі бар әйелдерге 45 жаста.

Сондай-ақ еңбек өтіліне жұмыс істемейтін ананың жас балаларды бағып-күткен уақыты, бірақ әрбір бала 3 жасқа толғанға дейін, жалпы жиынтығы 12 жыл шегіндегі уақыт есептеледі.

Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысушылар үшін зейнетақы жинақтары жеткілікті болған кезде жинақтаушы зейнетақы жүйесінен төленетін зейнетақы төлемдерін тағайындау құқығы 50 жаста сақталатын болады.

Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2013 жылғы 7 маусымдағы үндеуінде жария еткен тапсырмалары шеңберінде, ел Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілген «2014 – 2016 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасында 2014 жылғы 1 қаңтардан бастап бала күтімі бойынша демалыста жүрген әйелдердің міндетті зейнетақы жарналарын субсидиялауға шығыстар көзделген.

Қазіргі уақытта Мемлекет басшысының бала бір жасқа толғанға дейін оның күтіміне байланысты табысынан айрылған жағдайда әлеуметтік төлемдер алушылардың міндетті зейнетақы жарналарын субсидиялау жөніндегі бастамаларын сүйемелдеуді көздейтін заң жобасы әзірленді. Аталған норма әйелдердің зейнетақы жарналарының мөлшерін көбейтуге септігін тигізеді және ана мен баланы қолдауға бағытталады.