Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі шәКӘрім атындағы семей мемлекеттік

Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды сөзге де жалғанады (“бас-шы”, “басшы-лық”, “ұйы-м”, “ұйым-дас-тыр-у-шы”). Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес, синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір жұрнақтар жеке сөздердің көмекші морфемаға айналуынан пайда болған. Мысалы, “баратын”, “келетін” деген сөздердің құрамындағы “-тын/-тін” жұрнақғы “тұрған” деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан (“бара тұрған – баратын, “келе тұрған – келетін”) жасалған

1. Шығанақ оған бала, оқушы деп қана қарамайды. 2. Астана Есіл, Нұра өзендерінің жағасында орналасқан. 3. Олжабекті ит- құсқа жем қылмай алып қайтқан мылтықты адам осы - Шығанақ. 4. Жастар жағы ойнап-күліп тойды қыздырып жіберді. 5. Байдың үйінің алдында қойлар көгенделіп тұр. 6. Қойшы бар жұмысты бітіріп демалуға кетті.

Ресми аты Аумағы

Сәулетті Аудан

Ғимарат

5-тапсырма: Көмекші есімдерді тауып, шығыс, көмектес септіктерінде септеңіздер.

Қазақ батырлары әскери кәсіппен шұғылданған. Соғыс кезінде Отанды жаудан қорғау, елді басқыншылардан азат ету, халықтың қонысын,жерін кеңейту мақсаттарымен жүргізілген.Үлкен соғыс алдында батырлардың үлкен соғысқа шығуы-олардың басты міндеттері болған. Соғыс бірнеше күнге созылғн.

Сондай батырлардың бірі XVIII ғасырдағы қазақ батыры, әйгілі қолбасшы Қабанбай (Ерасыл) батыр.Қабанбайды халық Қаракерей руынан шыққандықтан «Қаракерей Қабанбай» , ал батырлығы үшін «Хан батыры», «Дарабоз» деп атаған.

Қабанбай батыр тек орта жүзде ғана емес, Кіші жүздегі уақиғаларға араласқан. Абылай ханның жоңғарларға қарсы жасаған шабуылдарында Қабанбай өзінің ерліктерін көрсеткен.

1. 
   мәтінді мәнерлеп оқып, мазмұнын айтып беріңіз
   
2. 
   Мәтінді толықтырыңыз
   
3. 
   Түсініксіз сөздерден сөздік құрыңыз
   

Әдебиеттер:

Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова. Қазақ тілі. –Алматы, 2002.

Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабай. Практикалық қазақ тілі. – Алматы, 1993.

Ақтанова А.С., Рахымбаева Р.Е. Қазақ тілі – Семей, 2007
№9.Тақырыбы: Зат есім. Зат есім жасайтын жұрнақтар. Зат есімнің сөйлемдегі қызметі. Көмекші есімдер.

Зат есім - заттың, құбылыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөз табы. Күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды.

Мысалы:құс, тас, су, шыны, адам, қол деген сөздермен қатар, жаңбыр, найзағай, сайлау, жүріс, капитализм, эволюция, ұғым, ақыл, сана деген сөздер де зат есімге жатады.

1)З.есімнің рең мәніңн тудыратын жұрнақтар:

-й: атай, әкей:

-еке,-ке,-қа,-а,-е: атаке, әпке:

-тай,-жан: ағатай,әкежан

-қан,-кен,-қай,-кей,-ан,-ң: балақан;

-шақ,-шек: құлыншақ.

-ша,-ше: сандықша.

-ш,-ыш,-іш: қалқаш

-сымақ: таусымақ

-екеш: тас екеш.

2)Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар:

-шы,-ші: қойшы, күйші.

-шылық,-шілік: шаруашылық, кеңшілік.

-лық,-лік,-дық,-дік,тық,-тік: балалық, биіктік, жолдастық.

-кер,-гер: айлакер.

-кеш,-хана,-паз,-қой,-стан,-қор: шайхана,өнерпаз.

3)Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар:

-м,-ім,-ым: байлам.

-ма,-ме,-ба,-ба,-па,-пе: көрме, кеспе.

-қы,-кі,-ғы,-гі: шалғы, бұрғы.

-с,-ыс,-іс: айтыс, жүріс.

-қ,-к,-ық,-ік,-ақ,-ек: тарақ, күрек.

-н,-ын,-ін: боран, жуын.

-у: сабау,жамау

-ынды,-інді: шайынды, үгінді.

-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш: білгіш, сыпырғыш.

-уыш, уіш: өлшеуіш.

-ыр,-ір,-р,-ар,-ер: үңгір, шұқыр.

Зат есімнің сөйлемдегі қызметі.

1. «Ана сендерді шексіз сүйеді» сөйлеміндегі зат есімнің қызметін анықтаңыз. Е) Бастауыш.

2. Баяндауыш қызметіндегі зат есімді табыңыз. С) Мұны ойлап тапқан-Есмырза.

3. Анықтауыш қызметіндегі зат есімді табыңыз. С) Жерді трактормен жыртады.

5. Пысықтауыш қызметіндегі зат есімді табыңыз. Д) Әсет далада ойнап жүр.

6. Бастауыш қызметіндегі зат есімді табыңыз. В) Жауапкершілік бұрынғыдан да өсе түсті.

7. «Сен оқушысының» сөйлемдегі зат есімнің қызметін анықтаңыз. Д) Баяндауыш.

8. «Дәрменнің айтқаны ескерусіз қалды» сөйлемдегі зат есімнің қызметін анықтаңыз. Е) анықтауыш.

9. Зат есімнің қай сөйлем мүшесі болып тұрғанын көрсетіңіз., Д) Бастауыш.

10. Бастауыш қай сөз табынан, белгілеңіз.

Адам өміріндегі ең үлкен қуаныш – бала сүю. Д) Зат есім.

11. Зат есім – сөйлемнің қандай мүшесі, көрсетіңіз.

Осы жұмысыңды тез бітір. Е) Толықтауыш.

12. Жатыс септікті зат есім – сөйлемнің қандай мүшесі, көрсетіңіз.

Жасымызда ғылым бар деп ескермедім. А) Толықтауыш.

13. Табыс септікті зат есім – сөйлемнің қай мүшесі, анықтаңыз.

Туған жеріңді, мектебіңді, әр тал шөбін қадірле. С) Толықтауыш.

14. Зат есімнің толықтауыш қызметінде тұрған сөйлемді табыңыз. Д) Кешегі жұмысты бітір.

15. Зат есімнің баяндауыш қызметіндегі сөзін табыңыз. Е) Ақылды бала-арлы бала.

16. Зат есімнің толықтауыш қызметінде тұрғанын табыңыз. А) Білімді жастан сімірдім, халқыма еңбек сіңірдім.

Қазақ отбасына ерекше тән абзал қасиеттің бірі ежелден бері келе жатқан қонағуарлық. Қандай жағдай болса да құдайы қонақпын деп келген адамды кеудесінен итермей, жылы шыраймен қарсы алып, «барымен базар»дегендей шамасы келгенше сый құрметін көрсетіп, аттандыру әркімнің парызы сияқты болатын. Қонақ болу үшін оның таныс боуы, дінде теңдес болуы шарт емес. Әрбір жолаушы кез келген қазақ үйінде қонақ асыны «бөлінбеген еншім » деп талап етуге еркі болған.

Қазақ «қырықтың бірі қыдыр» дейді. Мұнысы қонақты қума, оның шарапаты тиеді, бірінен болмаса екіншісінен құт келеді деп есептегендіктен болса керек. «Қонақты қуа берсең құт қашады» деу де содан шығар.

Әдетте жолаушы қонаға келіп қалғанда бөтен ауылдың ең тәуір деген ақ үйіне, яғни қонақасы беруден қысылмайтын бай үйіне түседі.Сондықтан да «қонақ таңдап қонады» дейді халық. «түскенше қонақ ұялады, түскен соң үй иесі ұялады» деген мақалға сай, қонған қонақты күту міндеті үй иесіне түседі. «Қонақ қойдан да жуас, май берсе де жей береді» деп, қонақ жатады. Жазды күні қонаққа ең болмағанда марқа сойылса, қысты күні соғым етінен тартылған мүшелі табаққа риза болатын.

Қонағуарлық дәстүр тек қазақ халқына ғана тән қасиет емес.Басқа да халықтар өзінің қонғуарлық салтымен қашаннан зерттеушілер аузына ілінген болатын. Сондықтан бұл дәстүрді Н. Сәрсенбаев бүкіл адамзат қауымына, басқа ұлт өкілдеріне ортақ деп қарайды.

Мына өлеңді жаттап алыңыз

Қонақ келсе есікке,

Жүгіріп шық, кешікпе.

Қарсы алмасаң қонақты,

Кесір болар нәсіпке.

Мақал-мәтелдер

1. Қыз қонақ

2. Жаман үйді қонағы билейді

3. Қонаққа «кел» демек бар,

«Кет» демек жоқ.

4.Келгенше қонақ ұялар,

Келген соң үй иесі ұялар

5.Құтты қонақ келсе,

Қой егі табады,

Құтсыз қонақ келсе

, Қойға қасқыр шабады.

Тапсырма: Мәтінді өз сөзіңізбен жалғастырыңыз

1. Қонақ қойдан да жуас дегенді қалай түсінесіз?

2. Мақал-мәтелдерді жаттап алыңыз

3.Мәтінді мазмұнда.

Әдебиеттер : Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова. Қазақ тілі. Алматы, -2002. –138 б.