97
алдында болсада түрліше дыбыс шығарады. Мысалға, немісше st
сөздің басында шт сияқты сөзшығарады, ал қалғандарында ст. Кейбір
жағдайларда фонетикалық түрге орыс терминін қосады, дегенмен ол
өзі топонимге кіреді, мысалы Копетдаг жотасы, фьорд Согне - фьорд,
Солт - Лейк көлі және Солт - Лейк - Ситиқаласы.
Транслитерация – әріптің бір алфавиттен екінші алфавитке атын
айтпай-ақ көшуі. Бұл түрге көп жүгіне бермейді, мысалы кей
жағдайларда, топонимнің нағыз дыбысталуы белгісіз болса. Мұндай
жағдайлар болып тұрады, мысалы, Гренландиядағы эскимостық
аттардың даниялықтардың картасына берілуінде немесе Австралиядағы
байырғы аттардың ағылшын карталарына берілуінде.
Дәстүрлі түр – жазылуында түпнұсқадан айырмашылығы бар,
бірақ осы елдің ауызекі сөйлеуінде әлдеқашан тамыр жайған. Орыс
топонимикасы мынадай үлгілерді білдіреді, карталарда Финляндия
дәстүрлі жазылады, Суоми емес, Греция, Эллас емес, Грузия, Сакартвело
емес, Шпицберген, Свальбар емес. Францияның бас астанасы Пари
орыс тілінде Париж болды, итальян қаласы Наполи - Неаполь, ал Темс
ағылшын өзені – Темза деген атқа ие болды .
Шартты үлгілерде топонимикалық белгілердің георгафиялық
атауларымен салыстырулары тура келеді.
Аудармалы түр – атаудың бір тілден басқа тілге мағынасымен
берілуі. Негізінен халықаралық дәстүр орнатқан елдерге қатысты,
мысалы Піл сүйегі жағасы, Добрая Надежда мүйісі, Скалистые
таулары, Жасыл мүйіс аралдары, Отты жер, Қара теңіз. Жиірек
атаудың тек жартысы аударылады : жаңа, кәрі, солтүстік, оңтүстік,
үлкен, аз, орыс, татарлық – олар мән жағынан сын есім болып келеді.
Үлгілер көп: жаңа оңтүстік Уэльс, Солтүстік Каролина,Үлкен Хинган,
Кіші Антиль аралдары, Орыс Ашнягы, Татар Ашнягы және сол
сияқты.
Географиялық аттардың берілу түрі
Топонимика
тілі
Жергілікті
ресми
Фонетикалық
Транслитерация
Дәстүрлі
Ағылшын
Француз
Неміс
Итальян
Норвег
Фин
England
Paris
Wien
Genova
Norge
Suomi
Ингленд
Пари
Вин
Дженова
Норье
Суоми
Енгланд
Парис
Виен
Генова
Норге
Суоми
Англия
Париж
Вена
Генуя
Норвегия
Финляндия
98
Бақылау сұрақтары:
Картографиядағы жазуларда қандай ережелер ұстанылады?
Оларды қандай топтарға бөледі?
Топонимика саласы нені зерттейді?
Шет тілдік атаулар қандай түрлерге ажыратылады?
21. Карталардың жіктемесі (классификациясы)
Карта (немісше Karte – түпнұсқа; грекше chartes – жазуға
пайдаланылатын папирус парағы) – Жер бетінің, жұлдызды аспанның
немесе оның бөліктерінің картографиялық проекцияларды пайдалана
отырып, шартты белгілер арқылы жасалған кішірейтілген бейнесі
(үлгісі). Картадан өзен арнасының, топырақ жамылғысының, жыралардың
өзгеруін, батпақтанудың, елді мекендер мен жолдардың сипатын, т.б.
анықтауға болады. Масштаб бойынша нысандардың өзара орналасуы
мен байланысын, саралық және сандық сипаттарын анықтайды.
Картаның өндіріс пен шаруашылықта, ғылым мен елдің қорғанысында
маңызы зор. Сонымен бірге іздестіру жүргізуде, жоспарлауда, әр түрлі
құрылыс ғимараттарын жобалауда кеңінен қолданылады;
Карта – Жер шарының бетін немесе оның бөліктерін белгілі бір
картографиялық проекцияда жазықтыққа кішірейтіп және жинақтап
бейнелеу. Қолданылу мақсатына қарай керекті мәліметтер көрсетіледі.
Нышандық бөліктенуіне байланысты географиялық карталардың
4 түрге:
масштабы;
кеңістікті қамтуы
мазмұны;
атқаратын міндеті бойынша жіктеліуін атауға болады.
1. Масштабы бойынша карталардың 3 тобын айыра білу керек:
ірі масштабты (1:100000 және ірілеу), аудандар, қалалар мен
қалалық аудандар үшін;
ортамасштабты (1:200000:1:1000000), облыстар үшін
ұсақмасштабты (1:1000000 тан ұсақтау), региондар мен
олардың бөліктері үшін.
2. Кеңістікті қамтуы бойынша карталар былайша топтасады:
-
гелиоцентрлік жүйедегі денелер;
-
дүниежүзілік;
-
жер шары мен жартылай жер шары (шығыстық, батыстық,
солтүстік, оңтүстік);
-
құрлық пен оның бөліктері;
-
дүниежүзілік Мұхит пен материктер;
-
жеке елдер мен мемлекеттер;
99
-
республикалар, облыстар және басқадай әкімшілік бөлінулер;
-
географиялық-экологиялық алқаптар;
-
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы аймақтары;
-
жеке (қомақты) орналасқан жер танаптары (қорықтар, туристік,
куроттық аймақтар, әкімшілік – аймақытқ бөлінулер, табиғи өңірлер
(ландшафттар), экономикалық региондар, табиғи – тарихи жерлер);
-
елді мекендер (қалалар, кеншарлар, қалалық аудандар).
3. Мазмұны
бойынша карталар жалпы географиялық,
тақырыптық және арнайы деп аталатын 3 топқа бөліктенеді.
Жалпыгоеграфиялық
карталарда
геометриялық
пішінімен
тұлғаланған мазмұндық элементтер (жер бедері мен келбеті, су
объектілері, елді мекендер, жол қатынастары, байланысжелілері)
кескінделеді. Бұларға тән сипаттамалардың түгенделуі масштаб пен
олардың іріктелу дәрежесіне тәуелді болып келеді. Бұл карталардың
қолданылуында ірі, орта және ұсақ масштабты карталар тиісінші
топографиялық, шолулық-топографиялық, шолулық болып атауланады.
Тақырыптық карталарда геометриялық келбеті көрнекіленбейтін
табиғаттық (А), қоғамдық, яғни әлеуметтік-экономикалық, (Ә) және
табиғи-қоғамдық, немесе гиперсфералық (Б) құбылыстар, объектілер
немесе тәсірлер (процестер) бейнеленеді.
А. Табиғаттық карталар:
- физико-географиялық;
- геологиялық;
- геофизикалық;
- жер беті мен мұхит түбінің бедері;
- метеорологиялық пен климатологиялық;
- гидрологиялық (құрлықтағы сулар);
- мұхиттық (мұхит пен теңіз сулары);
- топырақтық (жер қыртысы);
- ботаникалық;
- зоогеографиялық;
- медико-географиялық карталар.
Ә. Қоғамдық карталар:
- тұрғындар;
- шаруашылық;
- ғылыми және мәдени;
- қызмет көрсету және денсаулық сақтау;
- саяси және саяси -әкімшілік;
- тарихи карталар.
Б. Табиғаттық-қоғамдық карталар.
- экологиялық-географиялық (геоэкологиялық);
Достарыңызбен бөлісу: |
