Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
107 
 
 
3-сурет. Нүктелік тәсіл 
 
Изосызықтар тәсілі 
Изосызықтар  –  географиялық  картадағы  қайсыбір  шаманың 
(қысым, температура, ылғалдылық, т.б.)  бірдей  сандық  көрсеткіштері 
бар  вертикаль  қимадағы  немесе  графикадағы  нүктелердегі  қосатын 
сызықтар. 
Изосызық  тәсіл  –  грек  тілінен  аударғанда  изос  бірдей  деген 
мағына білдіреді. 
Изосызықтар  тәсілі  –  кеңістіктегі  үздіксіз  және  біртіндеп 
өзгеретін құбылыстардың – жер бетінің биіктігін, ауа температурасын, 
жауын – шашын мөлшерін және т.б. шамасын (немесе қарқындылығын) 
картаға түсіру үшін қолданылатын бейнелеу тәсілі. 
Изосызықтардың  мынадай  түрлері  бар:  изотерма,  изогиета, 
изобар. 
Изотермалар  –  (изо.  және  герк.  Тhermе  –жылылық,  ыстық)  – 
географиялық картадағы бір сәттегі немесе орташа бір кезеңдегі (жыл, 
ай  бойғы)  ауаның,  судың  және  топырақтың  бірдей  температуралы 
нүктелерін қосатын сызықтар.
 
Изогиета  –  географиялық  ккарталардағы  тәулік,  ай,  жыл  ішінде 
жауатын  атмосфералық  жауын  –  шашын  мөлщерінің  бірдей 
нүктелерін  немесе  бір  айда  немесе  бір  жылда  жауатын  жауын  – 
шашынның  көп  жылғы  орташа  мөлшерінің    бірдей  нүктелерін 
қосатын сызықтар. 
Изобара  –  барометрлік  қысымы  бірдей  нүктелерді  қосатын 
сызықтар.  Карталардың  бетінде  белгілі  бір  уақытқа  арналып 
жасалады.  Изобаралар  тәуліктің,  айдың,  жылдың,  т.б.  орташа,  ең 
жоғары немесе ең төменгі қысымдарына арналып жасалуы да мүмкін.  

 
108 
 
 
4-сурет. Изосызықтар әдісі 
 
Таңбалар тәсілі 
Таңбалар әдісі бір нүктедегі объектіні белгілеу үшін қолданылады. 
Оның  орналасқан  жері  қатаң  түрде  географиялық  немесе  басқа 
координатамен анықталады, ол уақыт өтуіне байланысты өзгермейді. 
Объектінің  ауданы  картаның  масштабында  көрсетілмейді.  Мысал, 
ретінде  бөлек  орналасқан  нысандар,  елді  мекендерді  айтсақ  болады: 
электростанциялар,  зауыттар, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтар, 
пайдалы  қазбаларды  өндіретін  орындар  және  т.б.  Таңбалардың 
мынадай түрлері бар: 
– Геометриялық  белгілер  карталарды  жасау  кезінде  оңай 
анықталады, жай геометриялық фигуралардан тұрады. Оған дөңгелек 
және  оның  бөліктері,  шеңберлер,  тікбұрыштар,  үшбұрыштар,  ромб 
және  т.б.  жатады.  Картада  геометриялық  белгілер  оңай  оқылады,  аз 
орын алады, тез жатталады. 
 
   
 
5-сурет. Геометриялық таңбалар     6-сурет. Әріптік таңбалар 
 
– Әріптер таңбалары белгілі бір объектіні әріппен белгілеу тәсілі. 
Мысалы,  объект  атының  бас  әрпі  болып  табылады:  А  -  автомобиль, 
Х - химия, Б - балық аулау өнеркәсібі;  
– Шығармашылық  белгілерге  өзінің  қалыпты  бейнесіне  ұқсас 
әртүрлі  суреттер  жатады.  Мысалы,  мұнай  шығару  орындарындағы 
мұнаралар, металлургия заводындағы домен пештері. 
 

 
109 
 
 
7-сурет. Шығармашылық таңбалар 
 
Сызықтық белгілер 
 
Бұл әдіс те көп қолданылады. Жер бетінде немесе теңізде өзінің 
нақты  бір  орны  мен  пішіні  бар  құбылыстар  картада  сызықпен 
белгіленеді.  Бұл  құбылыстар  мен  нысандар  тобына  теңіз,  өзендердің 
жағалық  сызықтары,  жол,  шекаралар  және  т.б.  жатады.Ерекшелігі  - 
картада  объектінің  нақты  бейнесі  мен  алып  жатқан  орны,  объектінің 
ұзындығы бойынша сақталады. 
 
 
 
8-сурет.Сызықтық белгілер 
 
Локальды диаграммалар әдісі  
Картада  ауданда  қалыптасқан,  бірақ  нақты  бір  нүктелерде 
зерттелетін құбылыстарды белгілеу үшін қолданылады. Оған көптеген 
табиғи құбылыстарды жатқызуға болады. Мысалы, 
– тұтас құбылыстардың таралуы (температуралар, судың тұздылығы); 
– тегіс таралған құбылыстар (желдер); 
– сызықты тұлғаланып таралған құбылыстар (су тасқындары); 
– жиыңқы  жер  қыртысы  (белгілі  бір  тереңдіктегі  жер  қыртысы 
тоңының алқабы); 
Сондай-ақ,  
– мерзімдік,  яғни  уақыт  санатындағы,  құбылыстар  (желдің  соғу 
бағытының  қайталануы,  су  тасқыны  кезіндегі  су  беті  деңгейінің 
көтерілуі); 
– топырақ қыртысының тоңдануы; 
– судың тасуы мен қайтуы; 
– желдер «роза» - сы. 

 
110 
9-сурет. Локальды диаграммалар 
 
  
 
 
Қозғалыс тәсіл 
Нысандардың қозғалысын табиғи және саяси-әлеуметтік (құстардың 
ұшуы,  халықтардың  миграциясы,  жүк  тасымалдау,  ағыстар) 
жағдайларын  көрсетеді.  Бұлар  арқылы  әр  түрлі  құбылыстардың 
орнығуындағы ауыспалықты бейнелейді. Мысалы, 
– физикалық-географиялық картада ауа массаларының қозғалысын, 
су  жолдарының  желісін,  желдің  соғу  немесе  теңіздік-мұхиттық 
ағыстардың  бағыттарын  әр  өлшемді,  әр  пішінді  және  бояулы 
көрсеткіштермен кескіндеу; 
– экономикалық картада жүк тасымалдау қозғалысына байланысты 
а)  бағыттарды  көрсеткіштермен  діттеу;  б)  тасымалдаудың  сипатын 
тұтас немесе үзік нүктелермен, дара немесе қос сызықтармен белгілеу; 
в)  тасымалдаудың мөлшері  мен  қабілеттілігін  көрсеткіш  белгілерінің 
ұзындығы және қалыңдылығы арқылы шектеу. 
Қозғалыс белгілерінің екі түрі бар: 
1. Қозғалыс векторы   
2. Қозғалыс жолағы (лента) 
 
  
 
 
10-сурет Қозғалыс белгілері