73
Дүние жүзінің картасы үшін мұхиттар мен теңіздердің,
құрлықтардың және ірі аймақтардың масштабты қатары айқындалмаған
(орнықтырылмаған). Ол карталардың мазмұнына байланысты
(мысалы, Ресейдің анықтамалық қабырға картасы үшін 1:2500000
масштаб қолайлы, жоғарғы мектептер үшін 1:400000 масштабты
карталар сериясы қабылданған, карта сериясы кейде класс өлшеміне
байланысты 1:500000 болады). Ұсақ масштабты жалпы географиялық
карталарды сақтау мен қолдануға ыңғайлы болу үшін парақтарға
бөлінеді. Көппарақты халықаралық 1:2500000 масштабтағы карта
барлық жер шарын қамтушы, көпжолақты проекцияны құрайды.
Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды жасау
барысында безендірілуі мен эстетикалық сапасына көңіл бөледі.
Көркем рамкалар қолданылады. Өте жақсы безендірілгендері картина
тәрізді көрінеді. Мысалы Памир-Тянь-Шань (1:800000) картасы,
Кавказ (1:600000) және т.б жоғары мектептерге арналған аймақтық
карталарды атауға болады.
Топографиялық карталар жекелеген шағын аймақтарға жасалады.
Бұлар қабырға карталары, олардың масштабтары үлкейтілген, ал
мазмұны ұсақ масштабты карталарға сәйкес келеді. Мысалы,
облыстық 1:500000, 1:200000 масштабтағы карталар сериясы, Ресей
федерациясының жалпы географиялық картасы (1:200000 – 1:100000)
Отандық және халықаралық картографияның дамуында
«Халықаралық дүние жүзілік картасы 1:2500000» (1964-1976) үлкен
роль атқарды. Осы карталардың жасалуын КСРО, Венгрия, ГДР,
Болгария, Чехославакия елдері ат салысты. Бұл картографиялық
туынды бірлескен ұжымдық ортақ технологиямен жасалды. Осы
картаны жасау барысында әр елдің картографиялық қызметкерлері
өздерінің тәжірибеоерін ортаға салды. Өте жоғары ұйымдастыру
жұмыстары КСРО мен Венгрияда жасалды. Еліміздің енгізген басты
еңбегі – картаның математикалық негізі. Карта ағылшын тілінде
басылып шықты, дегенмен картаны жеке парақтары орыс тіліне
аударылған.
Картаның негізгі міндеттері – жердің табиғи ресурстары
бейнеленген тақырыптық карталар сериясына негіз болу. Бұл
картаның халықаралық 1:1000000 масштабты картадан өзгешелігі
мұнда тек материктер ғана емес, бүкіл әлем қамтылады. Картаның
мазмұны екі позицияда:
танымдық
ғылыми-анықтамалық ретінде жасалған.
Сонымен қатар генерализацияны қолданудың графиктік көрінісі
халық тығыздығына байланысты алдын ала халық орналасқан
74
аймақтарды аудандастыру ережелері мен нормалары көрсетілген.
Карта гипсометриялық түспен берілген. Ал өсімдіктер жекелеген
жерлер де ғана көрсетіледі. Халықаралық дүни жүз картасы
(1:2500000) біркелкі халықаралық топонимикалық негіз де үлкен орын
алады. Бұл географиялық терминдер мен топонимдер бүкіл жер шары
үшін бір жүйеге келтірілген, ал атаулардың көшірмесі бір принципке
негізделген жалғыз басылым. Ұсақ масштабты карталар арасында
жалпы географиялық ауыспалы тақырыптық карталар тобы ерекшеленеді.
Ол жерде жалпы географиялық элементтің белгілі біреуі ғана жоғары
дәрежеде толықтырылып көрсетіледі де, ал қалғандары екінші планға
қалдырылады.
КСРО-ның 1:2500000 анықтамалық картасы 1947 жылы жасалған.
Онда барлыө географиялық элементтер көрсетілген. Картада халық
қоныстанған аймақтар екі поанда берілен: 1) бастылары кара түспен,
қалғандары көгілдір түспен.
Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталар оқулық
картографиясында кеңінен колданылады. Олар барлық оқу процесінде
пайдаланылады. Мысалы; бастауыш сыныптарда жартышарлар
картасы, орта буындарда материктер картасы, елдер картасы мектептегі
жалпы географиялық картаның өзіндік ерекшеліктері бар:
карталар жинағы және оның мазмұны мектеп программасына
және оқулыққа сай болуы керек;
бұл карталарға арнайы математикалық негіздер жасалған;
Карталар қосымша жүктемелер алады (мысалы, пайдалы
қазбалар, саяхат маршруттары);
карта ашық және әр түрлі түстермен безендіріледі.
Ұсақ масштабты карталарда жер бедері қат-қабат бояулар және
горизонтальдар көмегімен кескінделеді. Әрбір горизонталь сызығы
белгілі бір биіктік сатыларын шектейді. Олар анық әрі көрнекі болу
үшін горизонталь аралықтары әртүрлі реңді бояулармен боялады.
Бірдей түспен берілгеніне қарамастан, горизонталь сызығының
төменгі және жоғарғы бөліктеріндегі биіктік бірдей емес. Биіктік
бірте-бірте арта береді. Горизонтальдар арасын толтырып тұрған түсті
бояулардың сандық мәні биіктік шкаласында көрсетіледі. Жер бедері
дәл кескінделген оқу карталарын гипсометриялық карта деп те
атайды. Мұндай карталарда ойпаттар мен ойыстар ашық жасыл түстен
қою жасыл түске дейінгі бояумен; қырат, үстірт, таулы үстірт, таулы
қыраттар мен биік тау жоталары сары, ашық қоңыр және қою қоңыр
түске дейінгі бояулармен кескінделеді.
Дүниежүзілік мұхит түбінің жер бедері көгілдір түстен қою көк
түске дейін ауысатын қат-қабат бояулармен қоса, изобаталармен де
75
(бірдей тереңдікті қосатын сызықтар) кескінделеді. Оның сандық
көрсеткіштері тереңдік шкаласында беріледі.
Бақылау сұрақтары:
Географияда ұсақмасштабты карталардың маңызы қандай?
Ұсақмасштабты карталардың мақсаты мен міндеттерін
атаңыз.
Ұсақмасштабты карталарды қайда қолданады?
17. Картографиялық бұрмалану
Картада картографияланатын физикалық (топографиялық) жер
эллипсоидын (жер шарын) немесе бұлардың сүлбісі глобусты
жазықтыққа жайғанда созғылану (растяжение) және сығымдалу
(сжатие) тұрпатсыздықтары (деформации) ақыры ұзындық, аудан,
бұрыш және тұрпат мөлшерлерінің бұрмалануына (искажение) әкеледі.
Қайсыбір салындыларда ауданның, басқаларында бұрыштың
бұрмалануынан құтылуға болады. Бірақ барлық салындыларда
ұзындықтың бұрмалануын жою мүмкін емес. Тек қана НБН мен НБС
маңайларында ешқандай бұрмалану болмайды.
Әр түрлі Картографиялық проекцияларда құрылған карталар
нақты жер бетінің кескінін біраз бұрмалап көрсетеді.
Бұрмалануларға тән анықтамалар:
- ұзындықтың жылқы масштабы µ- бұл салындыдағы шексіз
кіші кесіндінің dl глобус бетіндегі сәйкесті шексіз кіші кесіндіге dL
қатынасы, яғни µ=dl / dL. Ол меридиан бойынша µ=m, ал параллель
бойынша µ=n болып белгіленеді;
- ауданның жалқы масштабы р - бұл салындыдағы шексіз кіші
ауданның ds глобус бетіндегі сәйкесті шексіз кіші ауданға dS
қатынасы, яғни р= ds/ dS. Қағида бойынша ds≠dS, тек қана теңшамалы
деп аталатын салындыда ds = dS;
- бұрыштың барынша үлкен бұрмалануы ω. Бұл сурет бойынша
картографияланатын беттегі екі бағыттың арасындағы бұрыш u
салындыда бейнеленгенде u
/
бұрышы болып өзгереді де, олардың
айырмасы
ω = u
/
- u = 2 (α – β),
мұнда α – берілген бағыттардың румбтары (азимуттары); β - осы
румбтардың салындыдағы шамалары.;
- тұрпаттың бұрмалануы
k=a/b,
мұнда a және b ұзындықтағы бұрмаланудың тиісінше - ең үлкен
және ең кіші мәні.
Достарыңызбен бөлісу: |
