Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
28 
Біркелкі 
объектілердің 
әртүрлі 
масштабты 
топографиялық 
карталардағы  кескіні  және  бояуы  негізінен  алғанда,  бірдей,  тек 
көлемдері  жағынан  ғана  өзгеше  болады.  Белгілі  бір  топқа  енетін 
объектілердің сандық және сапалық сипаттамалары олардың өзіне тән 
ерекшеліктерін  аздаған  толықтырумен  еске  салатын  бастапқы 
графикалық белгілермен беріледі. 
Шартты  белгілер  өзінің  атқаратын  міндеті  және  қасиеттері 
жағынан  масштабтық,  масштабтан  тыс  және  түсіндірме  шартты 
белгілер болып бөлінеді.  
Бақылау сұрақтары: 
Карта номенклатурасының маңызы қандай? 
План мен карталардың қандай шартты белгілерін білесіздер? 
 
7.  Карта  бетінің  рамкасы.  Топографиялық  картадағы 
координаттар. Топографиялық картаның геодезиялық негізі 
Топографиялық  картаның  беті  солтүстік  және  оңтүстік  жағынан 
параллельдермен,  ал  батыс  және  шығыс  жағынан  меридиандармен 
шектелген. Кескінделген заттар мен жергілікті жердің контурларының 
географиялық  координаталарын  анықтау  мүмкіндігі  болу  үшін 
картада  градус  рамкасы  балады.  Ол  карта  бетінің  ішкі  және  сыртқы 
рамкаларының  аралығында  орналасқан.  Градус  рамкасы  шығыс  пен 
батыс қабырғаларындағы ендіктің минуты мен солтүстік пен оңтүстік 
қабырғаларындағы  бойлықтың  минуты  кезектесіп  отыратын  қара 
және  ақ  шашқалармен  белгіленген.  Әр  ендік  пен бойлықтың  минуты  
алты  тең  бөлікке  бөлінген.  Осы  белгіленген  нүктелердің  ара 
қашықтығы  10  секундке  тең.  Градус  рамкасының  жол-жол 
сызықтарын  пайдаланып  карта  бетінде  градус  торын  жүргізуге 
болады.  Олар  картада  нүктелердің  географиялық  координаталарын 
анықтауға мүмкіндік береді. 
Картаға 
градус 
торынан 
басқа 
тікбұрышты 
зональды 
координаталар схемасының квадратты координаталар торы салынады. 
Осы тордың квадратының қабырғасы километрлердің толық санымен 
белгіленеді, сондықтан оны километрлік деп атайды. 
Оңтүстіктен  солтүстікке  қарай  жүргізілген  километрлік  тордың 
сызықтары  зонаның  остьік  меридианына  параллель  (Ох  осіне),  ал 
батыстан  шығысқа  қарай  жүргізілген  сызықтар  экватордың 
жазықтықтағы  проекциясының  кескініне  параллель  (яғни  Оу  осіне) 
болады.  Километрлік  тордың  көмегімен  нүктелерің  тікбұрышты 
координаталары анықталады. 

 
29 
1-Сурет. Топографиялық карта бетінің схемалық бейнесі 
 
 
 
Карта  бетінің  градус  рамкасының  сыртында  безендіру  рамкасы 
сызылады.  Осы  рамканың  сыртында  орналасқан  жазулар  және 
графиктер  шектік  безендіруге  жатады.  Әрбір  топографиялық 
картаның  үстіңгі  жағында  беттің  номенклатурасы  көрсетіледі. 
Рамканың төменгі жағынан мыналар орналасады: 
1.  магнит тілінің орташа бұрылуы 
2.  масштабтар 
3.  жер бедері қимасының биіктіктері туралы мәлімет 
4.  табан графигі 
5.  түсірілген және жаңартылған жылы. 
 
7.1 Географиялық координаттар 
Географиялық  координаттар(лат.  со  –  бірге,  ordinatus  – 
реттелген) – жер бетіндегі экваторға және нөлдік меридианға қатысты 
нүктенің  орнын  көрсететін  мөлшер.  Олар  географиялық  ендік  және 
географиялық бойлық болып ажыратылады. Географиялық ендік жер 
бетінің  кез-келген  нүктесіне  түсірілген  тік  сызық  пен  экватор 
жазықтығы  арасындағы  бұрышпен  өлшенсе,  географиялық  бойлық 
бастапқы  меридиан  жазықтығы  мен  берілген  нүкте  арқылы  өтетін 
меридиан  жазықтығы  арасындағы  бұрышпен  өлшенеді.  Бастапқы 

 
30 
(нөлдік  немесе  бірінші)  меридиан  ретінде  халықаралық  келісім 
бойынша Лондон қаласы маңындағы Гринвич обсерваториясы арқылы 
өтетін  меридиан  алынған.  Географиялық  ендік  экватордан  0°-тан 
басталып  солтүстік  және  оңтүстік  полюстерге  қарай  90°-қа  дейін 
өзгереді. Солтүстік жарты шарда – оң, оңтүстік жарты шарда  – теріс 
болып  есептеледі.  Бойлық  бастапқы  меридиандағы  0°-тан  басталып 
360°-қа дейін өзгереді. Ол шығысқа немесе батысқа қарай өлшенуіне 
сәйкес, шығыстық немесе батыстық бойлық деп аталады. Бойлықтың 
0°-тан 180°-қа дейінгі санау әдістері де қолданылады.  
Географиялық  координаттар  бұрышты  өлшегіш  аспаптардың 
көмегімен  (теодолит,  секстант,  т.б.),  астрономиялық  бақылаулар 
арқылы анықталады. 
Ғылымға, ең әуелі, аспан сферасындағы не Жер шары бетіндегі 
нүктенің орнын (ендік пен бойлық) анықтайтын астрономиялыһ және 
географиялық  кординаттар  енді.  17  ғасырда  Р.Декарт  кординаттар 
әдісі  арқылы  геометрия  мен  математикалық  анализдің  арасындағы 
өзекті байланысты ашты. 
Механикада,  математикада  физикада,  т.б.  салаларда  сфералық 
Координаттар (х. у ), цилиндрлік Координаттар (х, у, z), эллипсоидтық 
Координаттар  жиі  қолданылады.  Кеңістіктегі  біртекті  Координаттар 
жазықтықтағы Координаттар сияқты енгізіледі. 
Географиялық  координаталар  жүйесі  географиялық  ілімнің 
барлық саласында, айталық, теңіз және әуе жолдары навигациясында 
кен орын алған. Бұл жүйеде координаталық бағыттар, яғни меридиан 
мен  параллель  сызықтарының  тораптық  қиылысулары  географиялық 
(градустық  және  минуттік)  торларды  құрады,  Жер  шары  бетіндегі 
нүктенің орналасу қалпы географиялық координаталар – ендік φ және 
бойлық λ шамаларымен бағаланады. 
 
2-Сурет. Географиялық координаттар