Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «Өрлеу» «біліктілікті арттыру ұлттық орталығЫ»

1953-
1957  жылдары  Қазақстан  ғылым  академиясының  Ұйғыр-дүнген 
мәдениеті  секторының  аспирантурасында  оқиды.  Ғалымдың  негізгі  зерттеу 
тақырыбы  ұйғыр  тілінің  фонетикасы  болды.      Оның  кандидаттық  та, 
докторлық  та  диссертациялары  ұйғыр  тілінің  фонетикасы  арналды.  Ғалым 
1960-
жылы «Қазіргі ұйғыр тіліндегі даусты дыбыстар жүйесі» тақырыбында 
кандидаттық  диссертация  қорғаған  болса,  1983-жылы  «Ұйғыр  тілінің 
фонетикалық  жүйесінің  тарихи  дамуы  (салыстырмалы-тарихи  зерттеу 
тәжірибесі)»  деген  тақырыпта  докторлық  диссертациясын  қорғаған. 
Түркітанушы  фонетистер  бұл  еңбекті  жеке  бір  тілдің  фонетикасының 
салыстырмалы-тарихи және типологиялық  аспект бойынша алғашқы зерттеу 
ретінде  жоғары  бағалады.  Т.  Талипов  түркі  тілдерінің  грамматикасына 
байланысты  әлі  бір  шешімін  таба  алмай  келе  жатқан  маңызды  мәселелер 
бойынша  да  өзінің  тың  ойларымен,  талдауларымен  бөліскен  ғалым.  Т. 
Талиповтың  «Түркі  тілдеріндегі  –лар  қосымшасының    бір  фонетикалық 
формасы туралы» (1987), «Түркі тілдеріндегі оғлақ/лақ формасындағы сөздің 
фонетикалық өзгеруі мәселесі» (1980), «Түркі тілдері тарихындағы еркелету-
құрметтеуді  білдіретін  ежелгі  -қы  қосымшасының  фонетикалық  өзгерісін 
түсіндіру» (1982), «Түркі тілдері тарихында анлауттың сонорлану мәселесі» 
(1983),  «Түркі  тілдері  тарихында  ежелгі  –ығ  жұрнағының  құрылымдық-
фонетикалық  өзгеруі»  (1986),  «Түркі  тілдерінде  табыс  септік  жалғауының 
келіп  шығу  туралы»  (1990),  «Түркі  тілдеріндегі  –мач/-мача  жұрнағының 
келіп  шығуы  туралы»  (1990)  атты  мақалаларында  ғалым  өзінің  тілдің  ішкі 
даму,  өзгеру  заңдылықтарын,  логикасын  терең  түсінетінін,  түрлі 
лингвистикалық  материалды  оңтайлы  қолдана  білетін  маман  екендігін 
көрсетті. 
        
Қазақстан  ұйғыр тіл білмінің лексикология, грамматика салаларының 
қалыптасып дамуына аға буын өкілдері ғалымдар Шавдун Кибиров,  Октябр 
Жамалдинов,  Иляс  Семәтов  және    Шеривахун  Баратовтардың  үлесі  үлкен 
болды.    Ш.  Кибиров  ұйғыр  және  орыс  тілдерінде  жарық  көрген  «Қазіргі 
ұйғыр  тілі»  еңбегінің  етістіктер  туралы  бөлімін  жазған.  О.  Жамалдинов 
ұйғыр  тіл  білімі  тарихында    алғашқы  фразеологизмдардың  сөздігін  жазған 
ғалым.  Бұл  сөздікте  үш  мыңға  жуық  фразеологиялық    бірліктердің 
мағыналары  ұйғыр  ауыз  әдебиеті,  Қазақстан  ұйғыр  әдебиетінен  мысалдар 
арқылы  түсіндірілген.  Ш.  Баратовтың  негізгі  зерттеу  саласы  ұйғыр  тілінің 
кәсіби лексикасы болды. Ғалым ұйғыр тіліндегі диқаншылыққа байланысты 
сөздер туралы  жазған еңбегі 1975 жылы жарық көреді.  
          Орта буын тілшілер өкілдерінен атақты түркітанушы Н.А. Баскаковтың 
шәкірті  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор  Валерий  Махпиров 
өзінің  еңбектерінде  ежелгі  түрк,  ұйғыр  тілдерінде  жазылған  
ескерткіштердегі  жалқы  есімдерді  зертеп  келе  жатыр  (1990,  1997).  Зәйнәп 
Исламова  ұйғыр  тіліндегі  аспаздық  лексикасын  (2000),  Гүлбаһар  Семәтова 
ұйғыр тіліндегі филологиялық терминдерді (1988), Рошәнгүл Авакова қазіргі 
ұйғыр тіліндегі етістік фразеологизмдерді (1991), Юнусова Мунавар  ұйғыр 
әдеби  тілінің  орфоэпиясын  (1998),  Заһидәм  Ивуллаева  ұйғырт  тіліндегі 
синонимдерді,  емле  мәселелрін  (2000,  2014),  Руслан  Арзиев  Жүсіп 
221 
 

Баласағұндың    «Құтты  білік»  поэмасының  тілін,  қазіргі  ұйғыр  тілін  (1996, 
2006),  Дилнур  Қасимова  ұйғыр  тілінің  Қазақстандағы  қызметін  және  оның 
қолдану  формаларын    (1995),  Гүлниса  Нәзәрова  қазіргі  ұйғыр  тіліндегі 
дәрілік  өсімдіктер  аттарын,  Бахамова  Адаләтбүви    Қазақстан  ұйғырлары 
арсындағы    лақап  аттарды  (2004),  Шәмшидин  Аюпов    ұйғыр  тіліндегі 
қолөнер  лексикасын  (1998)  зерттеп,  сол  тақырыптар  бойынша  өздерінің 
ғылыми еңбектерін жазды.  
   
Өкінішке орай кейінгі жылдары ұйғыр тіл біліміне келген жастар саны 
онша көп емес. Бұл жерде біз профессор Т. Талиповтың  шәкірті 
Х. 
Масимованың  (2005),  профессор  Р.  Авакованың  шәкірттері  Р.  Бавдинов 
(2006) пен А. Қурванбақиеваның (2009), профессор В. Махпировтың шәкірті 
Д. Турдиеваның (2010) есімдерін ғана атап өте аламыз.     
Қорытынды.  Түркологияның үлкен тармақтарының бірі болған ұйғыр 
тіл  білімі  саласының  ғылыми  негізде  қалыптасып,  дамуына  Ресей  кейіннен 
Совет  ғалымдарының  үлесі  үлкен  болды.  1950  жылдардан  бастап 
ұйғыртанудың орталығы  Қазақстанға ауысты. Ғ. Садвақасов, Ә. Қайдар, Т. 
Талипов  секілді  ғалымдардың    қажырлы  еңбегі  арқсында  ұйғыр  тіл  білімі 
үлкен  жетістіктерге  жетті.  Ұйғыр  тілінің  екі  томдық  алғашқы  академиялық 
грамматикасы  жазылды.  Кейін бұл  еңбек  қытай  тіліне  аударылып,  Пекинде 
басылған  болса, арап жазуына көшіріліп Үрімжіде жарық көрді.  
    
1980-
2010  жылдар  аралығында  қорғалған  ұйғыр  тілі  бойынша  он  үш 
кандидаттық  диссертацияның  оны  лексикологияға  қатысты  болған.  Бұл 
кейінгі  ұрпақ  ғалымдарының  ұйғыр  тілінің  сөздік  қорын  терең,  жан-жақты  
зерттеуге ерекше көңіл бөліп жатқанының белгісі болса керек. 
 
ТІЛ ПӘНДЕРІ БОЙЫНША ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА – БІЛІМ 
БЕРУДІҢ ЖАҢА МАЗМҰНЫ МЕН МҰҒАЛІМНІҢ 
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ, КӘСІБИ ШЕБЕРЛІГІН ШЫҢДАУ 
 
Орманбекова Л.Ж. 
«
Өрлеу» «БАҰО» АҚ филиалы «Алматы облысы бойынша 
педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты», «Инновациялық 
технологиялар және ғылыми-жаратылыстану (гуманитарлық) пәндерін оқыту 
әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы 
 
         
Бүгінгі  таңда  елімізде жалпы білім беру мазмұны жаңа бағыт пен жаңа 
арнаға бет бұрды. Бұл -  білім беруді жаңарту үнемі алға қарай ұмтылу мен 
дамыту  үдерісі,  бұл  білім  беруде  кезең-кезеңімен  өтетін  және  алынған 
нәтижелерге бағытталған өзгерістер. 
   
Елбасы   Н.Назарбаев  өз  сөзінде:  «Біз  қазір  «білім-ғылым-инновация» 
атты  үштік  үстемдік  құратын  постиндустриялық  әлемге  қарай  бағыт  алып 
барамыз», - деген болатын.  Ендеше, еліміздің әлемдік үрдістерге енуі   білім 
беру  жүйесінің  жаңа  сапалық  деңгейге  өту  қажеттілігін  арттыруда  екені 
түсінікті. Қоғамдағы жүріп жатқан өзгерістер, ғылыми техникалық прогресс 
222