Mehmet Okur Trabzon/Türkiye THE TIMES GAZETESI’NE RUSYA’NIN ORTA ASYA POLITIKASI

Trabzon/Türkiye

Orta Asya’da güçlü bir devletin olmaması, diğer bir değişle dağınık, sürekli birbiriyle mücadele eden siyasî yapı, askerî, ekonomik ve sosyal yönden geri kalmışlık ve XVII. Yüzyılın başlarına

kadar dönemin en güçlü devletlerinden birisi olan Osmanlı İmparatorluğu’nun artık kendi topraklarını korumakta dahi güçlük çekmesi Rusya’nın bu bölgede ilerlemesini kolaylaştırmıştır.

Sırasıyla askeri keşif kolları gönderme - işgal etme - karakol ve demiryolu inşaatı - ticaret yollarının kontrolü - Rus göçmen taşıma - tarım arazilerinin düzenlenmesi şeklinde gerçekleşen Rusya’nın Orta Asya politikası Avrupa’da, özellikle Hindistan’ı elinde bulunduran İngiltere’de yakından takip edilmiştir.

Ankara/Türkiye

In Turkic states and communities, finding Turkish equivalents to thousands of new terminology in the field of technology, different branches of science and art, emerging in parallel with the changes in our world, proved to be difficult. As a result, our beautiful language, that is Turkish, and other Turkic languages were invaded by words of foreign origin ranging at the outset from Arabic and Persian, and later from Western languages such as French, German and especially English.

Furthermore, some of the words created as equivalents to foreign terminology were not internalized and, as a result, not used by our people. The fact that these terms are not in line with the rules of our language constitutes another problem. Why aren’t these terms favored by the people? Because in Turkey anyone and everyone tries to find and create equivalents for borrowed terminology. Consequently, these aren’t favored by the masses.

Despite precautions and collective work primarily conducted by the experts of Turkish Linguistic Society, linguists, professors and all related organizations, to solve the issue of terminology, some equivalents weren’t favored and, therefore, not used by the people.

In our country and in the Turkish state and community, dialects must be treated as is due, by the scientists so that they are made to fit the purpose of their use.

In the Turkish state and communities the preparation of comparative dictionaries of a contemporary Turkish dialect, which is set to be used as written language, and accents must gain momentum. This is a serious responsibility. This responsibility must be shouldered by those who fully grasp the Turkish written language fully linguistically. While the linguists are constructing these terms they have to add the suffixes to the roots and origins of the words, and while they are doing this they should bear in mind the semantic and phonetic properties of the Turkish language. In addition they should also try to create a harmony among the derived word and the meaning it represents.

We have to make sure that there is a unity of terms in our school books. The tendency to adopt the word-for-word translation method while we are trying to find a equivalent for a foreign

word should be suppressed. A new tendency basically that of finding a word which could reflect it’s conceptual properties and function should be adopted instead.

In conclusion, in order to ensure cooperation and unity in the Turkic world, we find it would be beneficial to establish of a joint terminology workshop by all Turkic states and communities with the contributions of all related organizations and scientists.

Абжапарова Б.Ж.

Астана/Қазақстан

Позитивтік көзқарасы бар либералдық интеллигенция өкілдерінің бірі – Мұстафа Шоқай біз қарастырып отырған мәселеге байланысты 1930-шы жылдары жазған еңбектерінде, Батыс тәрбиесін алған зиялыларымыздың аянышты жері рухани жақтан өз халқына өгей болып қалуы еді деп түсіндіреді. «Ұлттық зиялы», «Ұлттық зиялы жөнінде» деп аталатын публицистикалық мақалаларында «...Ұлттық зиялылар қатары барған сайын ұлғайып келеді. Бұл процесс үш ортада жүріп жатыр. Түркістанның болашақ иесі бола аларлық жас күштеріміздің көпшілігі ұлттық бағыттың бастауында бола алмай, мәскеулік диктатураның зұлымдығы астында өсіп жатыр. Атамекеніміздегі осы жастарымыз ұлттық тәрбиеге қас жау болып табылатын «таптық тәрбиемен» қоректенуде. Алайда осыған қарамастан Түркістан жастарының басым көпшілігі ұлттық рухта өсіп жатқанын біз жақсы білеміз. Кеңес жеріндегі кеңес мектептерінде оқып жатқан жастарымыздың ұлттық рухы, ондағы көне «шығыс рухында тәрбие» көрген «шығыс зерделі» зиялыларымызбен тоғысып жатқаны айрықша көңіл аударуға тұрарлық...

Жастарымыздың тағы біраз бөлігі туысымыз Түркияда дайындалып жатыр. Біз бүгін «Шығыс рухы басым болуы себепті мешеу қалған» деп саналатын Түркияда батыс білімі жергілікті жағдайларға сәйкес сәтті қолданылып жатқанын көріп отырмыз. «Батыс білімін» «шығыс рухымен» ұштастыру үстіндегі Түркия тәжірибесі біз үшін аса құнды» дей келе, Европа тәрбиесін алған түрік зиялылары мен шығыс зерделі зиялылары түркі менталитетін сәтімен үйлестіріп жатқандығына баса назар аударады.
Даркенов Қ.Ғ.

Астана/Қазақстан

алашордашыларды айыптау, бұрындары азды көпті байланыста болғандар мен оларға жылы қабақ танытқандарды алашордамен байланысын үзбеген, алашорданың агенттері, ниеттері бір деп кінә тағу қалыпты іске айналды. Жазушылар шығармаларынан күмәнді деген ой-пікір тауып, партия бағытынан, тап жолынан ауытқыды деп айыптады. Сыншылар осылай жасау арқылы, бір жағынан, тап жауларын, халық жауларын әшкерлеуге үлес қосты. Екіншіден, партия саясатын, бағытын қолдау үстінде деген өзі жөнінде жағымды пікір туғызу мақсатын көздеді. Тап жауларын әшкерлеу ісінен, жалпы елді қамтыған науқаннан қарапайым халықтан бастап, өкімет билігіндегі тұлғалар да тыс қалмады.

Әсіресе, 1937 жылдың басында өткен «алашордашылар ісі» тағы көтерілді. Қазақ КСР Халық ағарту Комиссары, Қазақстан Өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі Т.Жүргеновтің «Мәдениет майданын талқандалған ұлтшылдықтың қалдықтары мен сарқыншақтарынан тазартайық» деген мақала жариялауы, мәдениет саласында әлі де ұлтшылдардың қалдықтары мен оларға ниеттестер бар деген пікірдің жандануына себепші болып, ұлтшылдарды, олардың сарқыншақтарын іздеуді онан сайын күшейтті. Араға бір апта салып Р.Жаманқұловтың «Қырағылықты күшейтейік» атты мақаласының жарық көруі әдебиеттегі ахуалды ғана емес, ел ішіндегі саяси-идеялық ахуалды да одан сайын ушықтырды. Р.Жаманқұлов алашордашыларды «тап жауы» деп атады. Сонымен қатар, олардың агенттері әлі де бар деп жазды. Бұл «тап жауы» алашордашыларға ниеттес, пікірлес, үндес ақын жазушыларды іздеу мен әшкерлеудің жаңа қарқынды кезеңін бастап берді. Қазақ Өлкелік партия ұйымының да ұстаған бағыты мен іс шаралары бұл іске екпін қосты.

«Көркем әдебиеттегі ұлтшыл-фашистердің зиянкестігін түп-тамырымен құртайық» деген тақырыппен шыққан мақала әдебиетшілер ішінен ұлтшыл жауларды іздеуге жаңа қарқын қосты. Ақиқатында, мақала алашордашыларды қалыптасқан тәртіппен аяусыз сынағанымен, негізінен олармен ниеттес, пікірлес, көзқарастары бір, буржуазияшыл-ұлтшылдармен ауыз жаласқан «ұлтшыл-фашистер» деп Сәкен, Ілияс, Бейімбетті айыптады.

Осы уақытта редакция тарапынан жазылған «Көркем әдебиеттегі қателер мен сапасыздықтар туралы», «Қазақ жазушылары арасындағы дерттерге қарсы деп аталған мақалаларда, жазушылар шығармаларында қателіктер бар, жұмысшылардың, колхозшылардың өмірін білмейді, ескі тақырыптан шыға алмай жүр, халықтың дұшпаны Троцкийді мақтайды деген кемшіліктерді үшеуінің бетіне басты. Сәкенді 1923 жылы жазылған «Қара бүркіт» (Арыстан Дәуітұлы – Лев Давидович Троцкийге) деп аталған өлеңі үшін ұзақ жылдар бойы үздік создық кінәлау, бір басылып, бір көтеріліп жалғаса берді. Елден аластатылып, шетелге кеткен Троцкийге арналған өлең Сәкен үшін ескі жараның орнындай болды. Қайта қайта сыздап, жанына батты. Сәкен шығармашылығына сын айтқан сыншылар ұмытыра беріп қайта соқты, қайта еске түсірді.

Саяси идеялық ахуал шығармашылық интеллигенцияны рухани дағдарысқа душар етті. Бір біріне сенбестік орын алып, олар бір біріне ғана емес, өз шығармаларына да күдіктене қарады. «Қашан, қалай айыптауға түсуіміз мүмкін» деген қорқыныш пен үрейдің жетегінде жүрді. Үрей мен қорқыныш, жалтақтық олардың шығармашылық жұмысқа белсенділігін төмендетті. Саясат жөнінде сөз айтудан қашқақтады.

Жалал-Абад/Кыргызстан

2. Очаги и деятельность глобализации

3. Глобализация и место тюркского мира в нем

4. Роль тюркского мира в нем

5. Безопасности, рождаемые глобализацией

6. Реакция тюркского мира на вызовы глобализации

7. Традиционные знания кыргызов, и их роль в процессе глобализации
Нуртазина Н.Д., Азмуханова А.М.

Алматы/Казахстан

Цивилизующую и консолидирующую роль мусульманского фактора в истории края признавали даже тенденциозно настроенные авторы, как, например, известный миссионер Н. Остроумов, в своем сочинении «Коран и прогресс» отмечавший, что ислам способствовал «возвышению религиозно-нравственных понятий и смягчению народных нравов» [1, с. 212]. В новое время религия на Востоке несла в себе немало противоречий. И все же кризис исламских институтов нельзя было понимать прямолинейно и абсолютно: изучение исторических документов показывает, что даже в этот непростой период истории было немало образованных ученых-алимов, благочестивых суфиев-ишанов и т.д. Нередко шейхи участвовали в миротворческих акциях, примиряя враждующие партии или правящие династии. Так, например, шейх Нурмухаммед имел заслуги в установлении мира между туркменскими и казахскими племенами в прикаспийских степях [2, т. 4, с. 32].

В духовной консолидации на почве ислама большую роль играли города Центральной Азии, которые выступали в качестве центров регионального ислама и очагов в основе своей космополитической мусульманской культуры. Именно в городах, таких, как Бухара, Самарканд, Хива, Ташкент, Коканд, Яссы-Туркестан и др. находились все крупные школы-медресе, библиотеки, книжные базары, огромное количество мечетей и гробниц святых; в них жили ученые и знатоки исламской культуры. Нельзя не признать взаимосвязь между степенью исламизации и урбанизацией. По мере отдаления от центров оседлости и очагов просвещения влияние мусульманства несколько ослабевало. Традиционно значительным было влияние татарского и среднеазиатского (узбекского) духовенства на казахов, причем не только на территории Туркестанского губернаторства, но даже среди уральских, тургайских казахов, в северо-восточном Казахстане. Основная масса нанимаемых кыргызами, туркменами и каракалпаками учителей мектебов и имамов мечетей также были лица узбекской или таджикской национальности.

В составе каждого центральноазиатского народа также различались группы или регионы, ведущие более или менее интенсивную религиозную жизнь. Например, узбеки, сохранявшиеся в тот исторический период полукочевой образ жизни, в плане религиозной характеристики мало чем отличались от кочевников-казахов. Или, например, среди туркмен племена, сохранявшие кочевой или полукочевой образ жизни, отличались меньшей степенью религиозностью, в то время как йомуды или огурджали (племя смешанного происхождения, населявшее Красноводский уезд) имели более тесные связи с Бухарой и Хивой. Также нельзя отрицать некоторых вариаций в отношении к религии социальных верхов, аристократии, с одной стороны, и народных низов, с другой. Таким образом, по степени интенсивности религиозной жизни, по форме и глубине восприятия и осмысления религиозных истин в регионе можно было говорить о целом спектре норм, ценностей и идеалов.

Түркістан/Қазақстан

Кызыл/Тува

Экономические проблемы Республики Тува не отделимы от многочисленных проблем России, в том числе неравномерное развитие регионов, сырьевая направленность экономики и недостаточная обеспеченность производственной, рыночной и социальной инфраструктурой. Кроме них в республике имеются проблемы, которые присущи только ей и связаны с историей развития Тувы и культуры народа. В экономическом анализе на эти проблемы следует обращать внимание, так как они оказывают существенное влияние на темпы восприятия модернизации и нововведений XXI века. М. Вебер считал, что развитию капитализма способствовала протестантская вера. Некоторые западные ученые солидарны с ним и тоже считают, что способность к инновациям зависит от типа культуры, в частности, от принадлежности к европейской цивилизации. Установление негативных или позитивных связей между уровнем развития территории и определенным этносом или типом культуры часто политизируется, поэтому российские ученые не активны в этой области исследования, опасаясь быть обвиненными в политической некорректности.

Эксперты отмечают, что в Туве ярко проявлена восточная модель власти: подчинение и господство, полное бесправие личности перед государством, произвол чиновников, деспотизм. В экономической сфере эти отрицательные черты власти проявляются в виде некачественного менеджмента экономикой на основе клановости и родства, кумовства и семейственности, землячества. Мы считаем и показываем, что к этим негативным явлениям восточная цивилизация и ее часть - древняя тюркская культура - имеет отдаленное историческое отношение. Феодальные нравы в современном обществе, в том числе тюркскими корнями, успешно нейтрализуется путем правильного конструирования институциональной среды. Этот тезис подтверждают многочисленные примеры современного тюркского мира.
Гасанов З.Г.

Баку/Азербайджан

Астана/Қазақстан

Көңілің қалайтын, жүрегің сүйетін, ақылың құптайтын, ұлттық құндылықтарды дәріптейтін, тілі жатық, дерегі мол, берері көп жақсы кітапты осы күні таба қою қиын. Көп кітап әдемі әшекейленсе де, оқыған кезде тартпайды, оқуға тәбетіңді ашпайды. Ал Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихының» жөні бөлек. Әдебиетші мен тілшіге, өнертанушы мен өлкетанушыға, саятшы мен саяхатшыға, саясаттанушы мен әлеуметтанушыға бірдей қажет әрі тарихи, әрі этнографиялық, әрі философиялық осы еңбек қолымызға тигенде, көп жылтырақтың ішінен саф алтынның сынығын тапқандай қуандық.

Рухани өмірімізде үлкен жаңалық болып саналатын «Қазақтың ауызша тарихы» – алдымен қазақтың өзіне, одан кейін, елімізде мекен ететін барша ұлт өкілдеріне, Қазақстан деп аталатын мемлекетке керек дүние. Қазақ ұлтының біртұтас бөлінбейтін этнос екендігін құрамындағы рулар мен тайпалар тарихын зерделеу арқылы көз жеткізген Ақселеу Сейдімбек өзінің фундаменталді зерттеуінде трайболизм секілді етегімізге жабысқан кеселдің тамырына балта шабады. Бүгінгі таңда рушылдық пен жүзшілдіктің отын үрлеуге тырысып жүрген кейбір таяз тарихшылар мен жетесіз журналистердің бейшара әрекеттеріне аталған ғылыми дәйекті кітап тосқауыл болады. Көрнекті ғалым, білгір шежіреші Ақселеу Сейдімбектің кітабын түгел оқыған көкірегінде санасы бар кез-келген адам қазақтың түбі бір атадан, бар қазақ бір-біріне бауыр, бәріне ортақ тіл мен дүниетаным, салт-дәстүр бар екендігін мойындайды.

«Қазақтың ауызша тарихынан» жер жаһандағы он бес миллионға жақын әр қазақ өз атасын, айналып келгенде түп негізін табады, бар қазақтың құрылымын түсінеді. Қазақты құрайтын рулар мен тайпаларды жіліктеп көрсеткенде, ғалым ұлтымыздың сыртқы формасын, композициялық құрылымын танытқандай. Ал осы рулар мен тайпалардың мекен еткен ареалын, таңбасы мен ұранын, негізгі ата кәсібін, қоршаған дүниеге көзқарасын, өмір жайлы танымын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, жырлаған жырын, тыңдаған ертегісін, шырқаған әнін, күмбірлеткен күйін, жыл құсымен бірге жүрген әсем көшін көркем тілмен суреттегенде Ақселеу Сейдімбек қазақ деген халықтың жанын, оның ішкі мазмұнын жайып салғандай. Сондықтан қазақты түсінгісі келген адам «Қазақтың ауызша тарихын» оқығаны ләзім.