Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

Астана/Қазақстан

Жалпы «етенелеу», «ұлт», «ұлттық етенелеу» түсініктері теориялық, саяси дискурсте кеңінен қолданылып келе жатқан ұғымдар. Дегенмен осы ұғымдар саяси, қоғамдық сарындағы мәтіндерде әр түрлі мағынада қолдануда. Осы орайда «ұлт» және «ұлттық етенелеу» терминдерін қазақстандық қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік, сасяи, этникалық өзгерістерден туындайтын үрдістермен байланыстыра отырып, қазақстандық жағдайды айқындайтын «қазақстандық етенелеу» түсінігінің концептін қарастыру және құрастыру осы мақаланың мақсаты болмақ.

Ankara/Türkiye

Bugün ise Azerbaycan adı coğrafya bakımından Kafkasya ve İran sahası içinde iki ayrı coğrafyayı tanımlanmak için kullanılmaktadır.

Azerbaycan siyasi tarihinin önemli devletlerinden birisi de Kızılbaş İmparatorluğu veya Safevi Hanedanı olmuştur. Kızılbaşlar Devleti Ortadoğu coğrafyasında kurulmuş Selçuklular ve Hülegüküler’den sonra en büyük Türk imparatorluğu idi. Safevilerden sonra yine önemli bir Türk boyu olan Gacarlar hakimiyeti ele almışlar. Fakat birkaç yüzyıl sonrasi Safevi Türk İmparatorluğu bir İran devletine dönüşmüştür.

Moder anlamda milletleşme süreci Azerbaycan’da kapitalizm dönemine denk gelmektedir. Fakat bir millet olarak dil olgusuna tam sahiplenme dönemi 1918-1920 Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneimden başlar. Sovyet döneminde Azerbaycan’da dil politikaları SSCB’nin politikalarına uygun olarak yükseliş ve düşüş süreçlerini yaşamıştır. 1980’lerin ortalarından sonra Azerbaycan’da milletin adına ilişkin tartışmalar meydana gelmiştir.

1987’de Azerbaycan kamuoyunda Azerbaycanlıları zaten eskiden beri Türk oldukları,

Azerbaycanlı adının Stalin tarafından dayatıldığına ilişkin görüşler yaygınlık kazanmıştır. Bu görüşler aslında yaşanmış bir gerçeğin ifadesinden ibaret idi. Aslında dil tartışmaları milli kimliğin adlandırılması sürecini de yakından etkilemiştir.

1992’de Azerbaycan’da devletin resmi dili olarak TÜRK dili olarak adlandırıldı. 1995’de Azerbaycan Anayasasının 21. maddesi devletin dilini “Azerbaycan Dili” olarak değiştirdi.

Bugünkü Azerbaycan iktidarının savunduğu ideolojik kavramlardan biri de Azerbaycancılıktır. Bu kavram bir devlet ideolojisi olarak değerlendirilmektedir. Bu yine de Türkçülük kavramıyla karşılaştırılmaktadır. Milletin adının “Azerbaycanlı” olarak belirlenmesinin ulusal bütünlüğü koruyacağı yönündeki iddialar kısa süre içinde gerçeklikten yoksun olduğunu ortaya koydu. Neticede Lezgi, Talış, Tat ve Kürt gibi kimlikler kendi kimliklerini, etnik mensubiyetlerini “Azerbaycanlı” olarak tanımlamadılar. “Azerbaycanlı” olmak bu kesimler için “Azerbaycan ülkesinde yaşamak” anlamından farklı bir anlam ifade etmemektedir. Bu süreçte siyasi iktidarın oluşturduğu “Azerbaycanlı” şemsiyesi altında Türkler yalnız başına kalmıştır. Azerbaycan’daki dilin Azerbaycan dilimi yoksa Türk dilimi olduğuna ilişkin tartışmalar en azından bilimsel alanında ve medyada bu gün de devam ettirilmektedir. Bu politikanın Azerbaycan ulusal kimliğini mi kuvvetlendireceğine veya Türk dünyasına bütünleşmesi engelleyeceğine dair değişik tezler bulunmaktadır. Tebliğimizde bu tezlerle ilgili tartışmalar ve gelecekte bu yönde hangi gelişmeler yaşanabileceğine ilişkin tahminler söylenecektir.

Москва/Россия

Причины миграции на запад из Волго-Уральского региона. Малые и Большие Ногаи. Ногайские орды: Буджакская (Аккерманская), Едисанская (Очаковская), Джамболукская, Едичкульская, Азовская, Кубанская. Их социально – политический строй, традиционное жилище, роль скотоводства, земледелия и охоты. Роль ногайцев в истории Крымского ханства и этногенезе крымских татар. Переход ногайских орд в российское подданство и русско-турецко-крымские отношения II половины XVIII в. Переселение ногайцев в Приазовье и на Кубань, планы их переселения в Западный Казахстан. Мероприятия царской администрации по управлению новыми подданными в Таврической губернии. Буджакская орда – колебания между Россией и Турцией. Образование городов Ногайск и Бердянск, Бердянского, Мелитопольского и Днепровского уездов.

Крымская война 1853-1855 гг. и её трагическая роль в истории ногайцев, крымских татар, народов Северного Кавказа. Мухаджирство. Политика русских гражданских и военных властей в Крыму и в Таврической губернии. Александр II о переселении инородцев в Турцию.

География расселения ногайцев с XIX в.: Малая Азия, Балканы, Крым, Кубань, Ставрополье, Дагестан, Астраханская область. Трагедия разобщенного народа.

Астана/Казахстан

Туркестан/Казахстан

По существующей классификации современный казахский язык, образуя вместе с ногайским и каракалпакским одну подгруппу, относится к центральной ветви кыпчакской группы тюркской семьи языков и находится в близких родственных отношениях с киргизским, татарским, башкирским, крымтатарским, кумыкским, карачаево-балкарским, караимским и другими языками этой группы.

В истории казахского языка, как и во многих других тюркских языках, исключительно важное значение имел период развитого и позднего средневековья (Х-ХVII вв.).

По мнению ученых, в истории становления современного казахского языка прослеживаются три этапа его поступательного развития, соответствующие трем уровням структурно-функционального состояния, что в вертикальном срезе выглядит так: первый уровень или состояние родоплеменных языков и диалектов до периода сложения общенародного языка; второй уровень или состояние общенародного языка до периода сложения литературного языка; третий уровень или состояние казахского литературного языка в двух его (устной и письменной) разновидностях.

По сведениям исследователей, в тюркологии установлено три основных этапа развития османского языка: 1) период “староосманского языка” (Eski Osmanlica) – XIII-XV вв., 2) период “среднеосманского языка” (Orta Osmanlica) – XV-XIX вв. 3) эпоха “новоосманского языка” (Yeni Osmanlica) – XIX-XXI вв.

Общие сведения, относящиеся к истории становления и развития казахского и турецкого – сравниваемых языков, относящихся к двум разным – кыпчакской и огузской – группам тюркских языков, дают основание сделать следующие выводы.

Исторические, этнические, социальные, демографические, культурные, административные, территориально-географические и другие объективные факторы являются, несомненно, решающими, оставляющими в языковом развитии этноса свои определенные отпечатки. Вместе с тем отклонения в фонетической структуре изучаемых языков от пратюркского состояния, находят известное объяснение также в экстраординарных ситуациях истории.
Турханова А.Ж.

Астана/Казахстан

Политическая символика тюрков переплетается с религиозной символикой. В истории развития тюркской символики с прототюркских племен прослеживается следующая логическая взаимосвязь. Религиозная символика тюрков вытекает из мифологических и религиозных мировоззрений. Здесь, мифологическое мировоззрение народа выступает основой развития общественного сознания. Если в эпоху энеолита и бронзового века, в культуре прототюркских племен (Аркаимцев, Андроновцев и.т.д) прослеживается тесная взаимозависимость двух элементов культуры мифологии, религии. Позже, в скифо-сакскую эпоху, то есть эпоху ранних кочевников, прослеживается взаимосвязь трех компонентов культуры мифологии, религии, политики.

С развитием общества меняется и отношение к знакам и символам. Если в эпоху прототюрков сильно было влияние мифологических и религиозных воззрений, то с началом Тюркского периода истории, символика приобретает политический, то есть, связанный со сферой властных и государственных отношений характер. Появляются военные знамена, штандарты государств, флаги, шашаки, бунчуки, которые содержат мифологический и религиозный смысл многих веков.

Таким образом,можно сделать вывод, что политическая символика возникает в цивилизованных обществах, прошедших этапы мифологического и религиозного развития, с собственной историей. Поскольку символ появляется в обществах с развитой духовной культурой. Сравним развитие символики прототюркского и тюркского периодов. Символика прототюрков большей частью религиозная, в скифо-сакскую эпоху она приобретает некоторый политический смысл, поскольку изображения и религиозные знаки трансформируются в политические. Так, изображение креста приобретает политический смысл на штандарте Атиллы. Во второй тюркский период, символика приобретает политический характер, играя роль в обществе легитиматора власти. Ведь завоевывая власть в многочисленных странах тюрки несли не только свою культуру, религию,общественный уклад, но и символику. А символика несла элементы культуры религии и мировоззрения, которые сейчас известны во всем мире.

Таким образом, политическая символика тюрков начала свое развитие в прототюркский период и окончательно сформировалась в средние века. Государство, власть выражает себя в символах, знамена и штандарты не просто знаки, а символы силы и славы. Политическая символика тюрков несет в себе богатый потенциал великой культуры, которую можно изучать тысячелетия и находить н

ТҮРК ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ

ЯЗЫК И ЛИТЕРАТУРА ТЮРКСКИХ НАРОДОВ
Т і л с е к ц и я с ы

П о д с е к ц и я я з ы к а

Mehmet Ölmez

İstanbul/Türkiye

Bu bildiride ise aynı şekilde, Eski Türkçe kaynaklarda ve yalnızca bir-iki Türk dilinde görülen kimi sözcükler ve yapıları ele alınacaktır. Bu sözcükler şunlardır: anvant, örtgün, mayaq, yuy ~ yüy ~ yoy ~ yön ~ yun ~ yon ~ yün ~ yön

İstanbul/Türkiye

Herhangi bir ana dilde yer alan bazı deyimler, o dille meramını anlatan kişilere bile yabancı olabilir. Kimilerini hiç duymamışlardır, kimilerinin de ne anlama geldiğini bilemezler.

Türk lehçelerinin kendi iç yapısında da durum bundan farksızdır. Bir kimse ana dili olan lehçede bulunan deyimin neyi ifade ettiğini anlayamazsa, ana dili bir başka lehçe olanlar bunu nasıl anlayacak ve anlamlandıracak? Bu kapalı kutular tam olarak açılmadıkça, aktarılan metinlerde kör noktalar bulunacaktır.

Ortak deyimlerde iş biraz kolayken, ortakmış gibi görünenler için aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Eş anlamlısı bol deyimlerin aktarılması da nispeten kolaydır. Ancak bambaşka kelimelerle kurularak çok farklı şeyleri ifade eden deyimlerin aktarımında büyük güçlükler çıkabilmektedir. Bunların doğru akta­rı­la­bil­mesi için ana ve hedef lehçenin çok iyi bilinmesi gerekir.

Hangi tür deyim olursa olsun; aktarma sırasında deyim sözlüklerine ve genel sözlüklere başvurmak ve titiz davranmak, karşılıklı olarak daha düzgün metinleri, özellikle edebî eserleri, okumamızı sağlayacaktır.
Әбуов Ж.Ә.

Астана/Қазақстан

Еліміздегі үш қазақстандықтың екеуі өзі өмір сүріп жатқан мемлекетінің тілін меңгермеген. Қазақ этносы, сонымен қатар қазақстандық қоғам, бүгінгі күні тілдік принцип бойынша негізінен қазақ тілді және орыс тілді болып екіге бөлінуде.

Қазақ халқы жалпы санының өсуі тұрғындардың 60 пайызынан астамын құраса да, қазақ тілінде ана тілі ретінде сөйлейтін қазақтар санының төмен болып қала беруі қазақ тілі дағдарысының жалғасып келе жатырғанының көрінісі болып отыр. Қазақ тілі беделінің төмендігін қазақ ұлтының басым көпшілігі қазақ ұлтын, оның мәдениеті мен тілін сыйламау деп қабылдайды.

Жағдайдың күрделілігі қазақтардың өз тілін жоғалтуы (ауысуы) және олардың бір бөлігінің ұлттық сана-сезімін сақтай және өзін қазақ ұлтымен теңестіре отырып, орыс тілін ұлтішілік, тұрмыстық қарым-қатынастарда қолдануы процесінің жалғасып келе жатқандығымен де түсіндіріледі. да көрсетеді. Бұл басқа халықтардың казақ тілін меңгеруге деген ынтасын одан әрі төмендететіп отыр.

Сонымен қатар Қазақстан бүгінгі күні тек екі ғана емес, үш тілдің: қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің өзара әрекеттестік алаңына айналғанын атап өту қажет. Іс жүзінде, қазақ тілі екі әлемдік тілмен бәсекелестік бәйгесіне түсті. Бұл бәсекелестік күресте қазақ тілінің аман қалуы қиын екендігі айдан анық. Сондықтан қазақстан қоғамы қазақ тілінің келешегіне сенбейді. Осыған байланысты біздің елде, дүниежүзінің көптеген басқа да елдеріндегідей, тілдің қорғаныс тетіктерін енгізу керек.

Сондай-ақ қазақтардың ұлттық сана-сезімінің ұдайы өсуі мен қазақ этносының демографиялық келешегін де ескеру қажет. Жақын уақытта ел халқының 70 пайызға жуығын қазақтар құрайтын болады. Өмірге 80 пайыздан астамы орта білімді, 60 пайыздан астамы жоғары білімді қазақ тілінде алған қазақтың жас ұрпағы келеді. Егер қазақтарға қызмет көрсететін өкімет органдары және басқа да мекемелер мен ұйымдар оларға ана тілінде қызмет жасамаса, кейбір көріністері қазірден байқала бастаған күрделі мәселелер ушығуы мүмкін.

Қалыптасқан жағдайдың басты себебі - қазақтардың қазіргі заманғы ұрпағы мен қазақстандықтар үшін мемлекеттік тілді меңгеруге нақты сұраныстың жоқтығы.

Қазақ гуманитарлық заң университеті ұсынып отырған заң жобасы бірінші кезекте, еліміздегі қазақтар мен барлық диаспора жастарының мемлекеттік тілді білуін, халыққа негізінен мемлекеттік тілде, қажет болған жағдайда басқа тілдерде қызмет етуді қарастырады

Тілді таңдау адамдардың мүдделілігіне байланысты. Адамдар жұмысының, мансабының өсуін, тағы басқа сұранысын қамтамасыз ететін тілді таңдайды. Нарықтың заңы, соның ішінде тілдер нарығының талабы да осындай. Бірақ мемлекеттік тіл - ерекше рухани құндылық. Тілді оның иесі, ежелгі қолдаушысы немесе қазақтар меңгермесе, оның қайта түлеуі мүмкін емес. Сондықтан заң жобасының тұжырымдамасында тілдік заңнаманың субъектісі ретінде қазақтар таңдалған. Әлемдік тәжірибе де осындай. Қазақтар қазақ тілін меңгермейінше, Қазақстан Республикасының басқа халықтарының тілдік таңдауына ықпал жасау мүмкін емес.

Заң жобасын дайындаушылар бірінші кезекте мемлекеттік тілді меңгеру талабы қазақтарға, сондай-ақ оқу орындарын бітірген және тілдік дайындығы бар диаспора жастарына қойылады деп санайды. Екінші кезекте бұл талап Қазақстан Республикасының басқа да азаматтарына қойылады. Заң жобасы билік органдарында, денсаулық сақтау саласында, басқа да салаларда мемлекеттік тілді меңгермеген, бірақ тәжірибесі мен білімін ел халқы жоғары бағалайтын басқа ұлт өкілдерін сақтап қалуды қолдайды.

Мұндай саралап жіктеу саяси және психологиялық жағынан да қисынды. Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстанға ұзақ мерзімді тұрақтылық, бейбітшілік пен келісім қажет» деген болатын. Осы заң жобасы қабылданған жағдайда наразылық білдіруге ешқандай себеп болмайды. Қазақстанның диаспора жастарына келетін болсақ, мемлекеттік тіл орыс және басқа да мектептерде, барлық колледждер мен ЖОО-да 1995 жылдан бастап оқытылады, орыс мектептеріне, ЖОО арналған оқулықтар және оқу құралдары жарық көрді, орыс-қазақ қостілдігін дамыту үшін жағдайлар жасалуда. Тілді терең меңгермеген қазақтардың да кемсітушілік жөнінде қарсылық білдіруге еш негізі жоқ, себебі әңгіме олардың ана тілі туралы болып отыр. Олай болса, зан жобасы еліміздегі ұлтаралық келісім мен тұрақтылыққа бағытталған.

Мемлекеттік тілді насихаттау, ақпараттық қолдау, бұқаралық ақпараттық құралдарында тілдік орта қалыптастыру – маңызды көңіл бөлетін мәселелер. Бағдарламалардың маңыздылығы, сапасымен қатар хабарларда тіл мәдениетін тәрбиелеу жағына, қазақ әдеби тіл нормаларын қатаң сақталуына басты назар аударылуы тиіс.

Жалпы алғанда, мемлекеттік тілдің дамуы барлық мемлекеттік органдарға, мемлекеттік емес мекемелер мен ұйымдарға, барлық қоғамдық қатынас салаларына қатысты. Мәселе мемлекет саясатының ажырамас бөлігі ретінде біртұтас тіл саясатын жасауда және мемлекеттік биліктің, партиялардың, қоғамдық ұйымдардың мемлекеттік тілді дамытуға деген ниеті және сапалы ықыласында болып отыр. Оны қолдану және қызметін кеңейту стратегиялық мақсатқа айналуға тиіс.
Guliyev Е.А.

Nahçıvan/Аzerbaycan

Doğu Türkistanda eski dönemlerde ve aynı zamanda da ilk orta asırlarda Türklerin yanısıra Moğollar, Sogdlar, Tokarlar ve bazı diğer hаlklar da iskan edinmişlerdi. Ayrıca, orta yüzyıllarda uyğur Türklerinin Çin, Tibet, Orta Asya devletleri ile karşılıklı kültürel ve iktisadi-siyasi ilişkileri devam etmekteyti. Bu sebebden şu dönemin antroponimi sisteminde bu faktörlerin etkisi açık şekilde görülmektedir.

Bu vesile ile yukarıda gösterdiğimiz amillerin etkisi altında Uyğur şahıs adları içerisinde Göktürk şahıs adlarından farklı olarak yabancı kökenli antroponimlerin de belirli miktarda kullanılmasına tesadüf ediyoruz.

Uyğurlаrın tarım ve hukuk vesikalarında erkeklere mahsus şahıs аdlаrı kаdınlаrа mahsus şahıs аdlаrınа oranla dаhа fazla göze çarpmaktadır . Bu vesikalardaki şahıs аdlаrı bir takım niteliklerine göre eski Türk аntrоpо­nimleri ile aynı ve yа benzer özelliklere sahiptir. Burаdаki şahıs аdlаrı her şеyden önce Türk tоplumunun mühtelif guruplаrını, оnlаrın dünyаbаkışını, gelenek ve göreneklerini, inаnçlаrını kapsamakta ve yansıtmaktadır. Burаdа kullanılmış şahıs аdlаrı zengin insаnlаrlа fakir insаnlаr, köleler аrаsındа kendini gösteren farklılıkları bile yapısı, içeriği ve diğer özellikleri ile yansıtmaktadır. Bu toplumda Göktürklerde оlduğu gibi kibar kesime mensup insаnlаrın аdlаrı br kaç sözçükten ibаret оlur, ünvanlarla birlikte kullanıyor. Bazen bu şahısların аdlаrınа Çin, Tibеt, Sаnskrit kökenli lеksikolojik birimler de eklenmektedir.

Bildirimizde tüm bu konular ayrıntılı şekilde incelenmektedir.