151
бағдарларының екі түрін бөліп көрсетуге болады: инструментті құндылықтар және
терминалды құндылықтар. Тұлғаның кәсіби дамуы мен қалыптасуында осы түрлердің
әрқайсысының орны бар. Құндылықтық бағдарларға қоршаған орта, адамның негізгі іс-
әрекеті де үлкен әсерін тигізеді. Тұлғаның құндылықтық бағдарларына кіретіндер:
денсаулық, бакытты отбасылық өмір, жақсы және адал достардың болуы, қызықты
жүмыс, өмірлік даналық, түрлі ләззат алулар, махаббат, материалдық қамтылу,
қоғамдық бедел, елдеіі тыныштық, өзіне-өзі сенімділік және т.б. Құндылықтық
бағдарларды белгілі аумақтар бойынша біріктіріп, талдаған маңызды болып табылады.
Құндылықтық бағдарлар – бекітілген бағдарлар жүйесі. Олар тұлғаның берілген орта
ерекшеліктеріне сай құндылықтарына көңіл аудартады және өмірлік мінез-құлықтық
тандауларын анықтайды. Құндылықтық бағдарлар қоғамдық өзгерістерге сай жүйеде
орнығады. Құндылық бағдарлар белгілі бір психологиялық жүйе ретінде, қоғамдық
жаңа қатынас, әрекеттер типіне сәйкес келеді. Құндылықтық бағдарлар – іс-әрекетті
реттеу механизмі. Олар кәсіби іс-әрекет кезінде ашық көрінеді. Кәсіби топқа іс-
әрекеттің мәні мен құндылықтар жүйесі тән. Құндылықтық бағдарлар жүйесіндегі
типология мәселесі әр алуан, күрделі жөне динамикалы болып келеді.Тұлғаның
құндылықтық бағдарлары өмір барысындағы іс-әрекетке байланысты өзгеріп,
толықтырылып, жаңа түрге еніп отырады. Ол тұлғаның болмысын, сапаларын және т.б.
білдіреді[2].
Студенттердің құндылық бағдарларының ерекшеліктері келесі факторлардың
әсерінен анықталады:
1) Жас-демографиялық;
2) Амбивалентті - транзиттік;
3) Білім беру;
4) Девианттық – делинквенттік.
1. Нарықтық бағдар қалыптастырудың жас және демографиялық факторы белгілі бір
жасқа (17-28 жас) байланысты, әлеуметтік мәртебесі және т.б. белгілі бір дәрежеде,
студенттік жастардың қоғам мен мемлекет қамқорлығына тәуелділігі. Жас ерекшелігі
және құндылықтар мен нормативтерді игеру күші сақталмаған.Студенттер белгілі бір
дәрежеде рудименттер мен жетілмеген қалдықтардың тыйым салу мен рұқсаттарды,
құқықтары мен міндеттерін бастапқы игеру және т.б. болып табылады. Бұл абсорбация
сыртқы, үстіңгі және шағылыспайтын сипатпен ерекшеленеді.Әлеуметтік нормалардың
символикалық заңы енгізілгендей қабылданады - ата-аналар тарапынан, педагогтар,
мұғалімдер, қарттар, ересектер,тұтастай алғанда қоғам. Бұл символикалық заңның
данасы әлі жоқ, жетілмегендіктен ішкі сана-сезімін өз ішіне енгізу заң ретінде ар-ождан
болып табылады. Жетілмеген эгоизмнің жетілмеуі және ар-ұжданның мұқтаждығы
оның рухын жеңуі жойылмаған. Бұл жағдайда норма жазалаудан қорқу нормасы бізді
жазалау ретінде ынталандырды. Белгісіздік пен тәуелділік сипатына ие студенттің
әлеуметтік жағдайы, бұл өте күрделі сызба. Қазіргі кездегі салыстырмалы
қисынсыздықпен және жоғары қарқындылығымен байланысты, болашақ мәртебесі,
алынған білімді алу кезеңінен кейін ғана дағдыланады. Бұл - мемлекеттің студентті
түзетуге мүмкіндік береді
[3]
.
Құндылық бағдарлары, оны пассивті күтуге мәжбүрлейді және сол уақытта
университеттің болашақ түлегі өздерінің құндылықтарын «көтеруге» дайындығын,
оның әлеуметтік мәртебесін жоғарылатуға, болашақта өз үлесін қосады.Студенттердің
қоғамға және мемлекетке тәуелді болуы, оларды мемлекеттік идеологиялар мен
қоғамдық таптаурындарға сай жүруге мұқтаж етеді. Студенттерге өздерінің тәуелсіз
құндылықтарын таңдау үшін мүмкіндіктерін шектейді.Демографиялық фактордың әсер
етуінің оң сәті студенттердің құндылық бағдарларын қалыптастыруға, оны қабылдай
152
алуға жас адамның санасы білімге кеңінен ашық аксиологиялық бағыты болады,
өйткені оның «габула расасында» әлі де орны бос.
Амбивалентті - транзитивті фактор тәуелсіздік алған, болашақ мамандығы мен
мамандануына әсер еткен студент халықтың өтпелі сипаты, ал екінші жағынан,
тәуелсіздік әлі жүзеге асырылуда. Мәселенмамандықты таңдау құқығын жүзеге
асыруда олардың бостандығын теориялық білу практикалық негізде қолдамайды.
Әлеуметтік тәжірибенің болмауы құндылық бағдарларын қалыптастырудың теориялық
негізін береді. Әдетте, алыпсатарлық базасы соқтығысудан тез жоғалтылған вектор
болып шығады, бұл кәсіптік қызметтің практикалық жағы. Дегенмен транзитивтілік
әлеуеті жоғары адам рухының биіктігін іздейтін шығармашылық ойдың ұшуы, олардың
кәсіби болашағына деген сүйіспеншілігінің жоқтығына байланысты - функционалдық
мәндерімен байланысты
[3]
.
Оқу факторы - білім берудің жүйелік үдерісімен тығыз байланысты, ол білім
берудің аспектісі, құндылық бағдарларының қалыптасуында жоғары деңгейлі білім аса
маңызды болады. Оқушылар тарих, философия, әлеуметтану, өнер тарихын оқиды.Осы
пәндерді оқи отырып, білім алу кезінде олар философиялық ойларымен бөлісіп,
халықтың тарихы жайында жалпы мағлұмат алып, әлемдік өнердің тарихы жайында
ақпарат алуға мүмкіншіліктері аса жоғары болады.
Девианттық - делинквенттік фактор социалдық фрустациямен және жеткіншек
жастағы дағдарыспен, инфантильдік таптаурындармен, қоғамдық ортаға деген
адаптациямен, экономикалық тұрақтылықпен және отбасын құрып, отбасының
жағдайын жасаумен байланысты. Осының барлығы мінез-құлықтың әртүрлі
патологиялық формаларына алып келуі мүмкін. Оларға: алкоголизм, нашақорлық,
суицидтік жағдайларды жатқызуға болады. Мұндай патологиялар пессимизмді,
апатияны, дұшпандықты, депрессияны қоғамның құндылықтарымен нормаларына
қатысты қақтығыстарды тудырады
[4]
.
Біздің заманауи қоғамның принципиалды тұрақсыздығы, жүйелік құндылықтары
және ориентациялық құндылықтары, қоғамдық дәстүрлерден айырмашылықтары бар,
және бұл жүйе ұзақ уақыт бойы өзгерістерге ұшырамаған. Дәстүрлі қоғамның
құндылық жүйесі тұйықталып, циклдік қайталау заңдарына бағынышты болады. Қазіргі
қоғам – қозғалыстағы, тұрақсыз ортасы бар динамикалық жүйе болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Н.Ә.Назарбаевтың 2017 жылғы 31 қаңтардағы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық
бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына Жолдауы
2. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2012.
3. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2010.
4. Нұрмұхамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2011.
УДК 32.019.5
АССАМБЛЕЯ НАРОДА КАЗАХСТАНА КАК СИМВОЛ
МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО СОГЛАСИЯ
Шульга К.А.
(Студентка группы КДР-16)
Кулжанова Ж.Ж.
(Кафедра «Музыкальные дисциплины»,СКГУ)
Ключевым моментом в послании президента РК Н.А.Назарбаева от 10 января
2018 года «Новые возможности развития в условиях четвертой промышленной
Достарыңызбен бөлісу: |
