92
4) 2,4-дихлорфеноксисірке қышқылы (2,4-Д қышқылы, 2,4-Д);
5) кельтан;
6) альдрин;
7) гексахлорбензол;
8) гексахлорбутадиен;
9) метоксихлор жəне т.б. жатады.
Қоршаған ортадағы жоғары төзімділігі жəне тағам тізбегінде
биошоғырлануы қабілетінің арқасында ХОП-тер ғаламдық
ластағыштарға айналды. Оларға аса көп жинақталу тəн.
Хлорорганикалық пестицидтер физикалық, химиялық жəне
микробиологиялық факторлар əсерінен өте баяу ыдырайды, тағам
тізбегімен беріле отырып, тірі ағзада шоғырлануға, топырақ жəне
өсімдіктерде жинақталуға қабілетті.Көптеген хлорорганикалық
пестицидтердің топырақтағы жартылай ыдырау кезеңі 1,5 жыл-
дан асады, ал ДДТ жəне оның метаболиттері-15-20 жылда жарты-
лай ыдырайды. Бұл пестицидтер топырақта ұзақ сақталуы мүмкін,
топырақ фаунасына əсер етіп, өсіп жатқан өсімдікке өтіп, осылайша
тағам тізбегіне қосылуы мүмкін.
Басқа да көптеген хлорорганикалық қосылыстар сияқты
хлорқұрамдас пестицидтер гидрофобты, өсімдікке түбір жүйесі
арқылы кіре алмайды, бірақ оларды əуе кеңістігіндегі жапырақтар
жақсы жұтады. Топырақтың органикалық компоненттеріне, су
экожүйесінің түбіндегі шөгінділер жəне басқа да элементтеріне
жақсы сіңетін пестицидтер үстіңгі сулармен қозғалып, үлкен
қашықтықтарға дейін таралып, екіншілік ластануды туындата-
ды. Сондықтан ылғалдылығы өте жоғары топырақтарда өсірілетін
өсімдіктер, мысалы, күріш құрғақ егістіктерде өсетін өсімдіктерге
қарағанда, пестицидтерді қарқынды жəне жылдам сіңіріп алады.
Топырақ хлорорганикалық пестицидтермен ластанғанда
топырақтың жағдайына қолайлы əсер ететін топырақтың кейбір
ферменттерінің (дегидрогеназалар, липазалар инвертазалар)
биоактивтілігі бəсеңдейді, клетчаткалардың ыдырау жылдамдығы
жəне топырақтың тыныс алу қарқындылығы азаяды. Осы
көрсеткіштер бойынша топырақтың өндірістік қалдықтармен ласта-
нуы туралы қорытынды жасауға болады. Уақыт өте келе пестицид-
тер ауа оттегісі, күн радиациясы, су əсерінен, яғни топырақта тиісті
ферменттердің болуынан туындайтын гидролиз процесінде ыдырай-
ды. Топырақтың пестицидтерден осылай тазалануы препарат до-
засына, топырақ сипаттамасы жəне пестицидтің өзіне байланысты
93
түрлі жылдамдықпен жүреді. Мысалы, ГХЦГ – 3 жыл, дефолиант
үшін 2,4-Д – 1 жыл қажет. Пестицидтер адам ағзасына негізінен
балық арқылы енеді, оны индикатор, яғни су экожүйесінің ласта-
ну деңгейін бағалайтын биологиялық нысана деп есептейді. ХОП
ішінде эмбриотоксикалық əсерге ие (гексахлорбутадиен, линдан,
ДДТ, каптан, кельтан, мильбекс), сонымен қатар даму ақауларын
(ДДТ, эупарен) жəне мутагендік өзгерістер тудыратын (ДДТ, лин-
дан, кельтан, каптан) заттар бар. Кейбір ХОП канцерогендер (ГХЦГ,
гептахлор, каптан, линдан, фталан) жəне аллергендер (каптан, лин-
дан) болып табылады. Мəскеудегі баспасөз конференциясында РҒА
академигі Алексей Яблоковтың айтуы бойынша қазіргі замандағы
гомосексуализмнің таралу себебі пестицидтерді пайдаланудан бо-
луы мүмкін. Ол пестицидтердің ағзаның эндокринді жүйесіне ба-
сып кіру қасиеті бар, бұл жыныс гормондары жұмысының теріс
өзгерісіне алып келеді деп түсіндірді. Бұдан басқа, пестицидтерді
қолдану біртіндеп бедеулікке алып келуі мүмкін. Ғалымдардың
мəліметтері бойынша, қазіргі уақытта орташа статистикалық ер
адамның ұрықтық сұйықтығындағы сперматозоидтарының саны 40
жыл бұрынғымен салыстырғанда екі есе аз.
Пестицидтерді қолдану адамның ақыл-ой қабілеті жəне
иммунитетін төмендетеді, осы жайттар экологтардың көзқарасы
бойынша бұл заттарды иммунодефицит вирусымен салыстыруға
мүмкіндік береді.
Фосфорорганикалық пестицидтер (ФОП) – кеңінен таралған
саны көп пестицидтер топтарының бірі. Оларға афуган, актеллик,
дибром, карбфос, бромофос, метафос, фталофос, хлорофос, циди-
ал жəне басқалары жатады. Көптеген ФОП суда əлсіз ериді. ФОП-
дың қоршаған ортада төзімділігі ХОП-тен төмен. Бірақ олардың
кейбіреулері өздерінің уытты қасиеттерін топырақта жəне өсімдікте
бірнеше айлар бойы сақтайды, нəтижесінде олар адам ағзасына тағам
өнімдері, ауа жəне сумен кіруі мүмкін. Цитрус дақылдарындағы
ФОП-дің қалдықты мөлшері өте тұрақты, себебі олар қабығының
майында ериді. Бұдан басқа ФОП ұзақ уақыт бойы сақталатын тағам
өнімдерінде, мысалы, дəнде сақталады.
ФОП ағзада ХОП сияқты қарқынды жинақталмаса да функцио-
налды кумуляцияға – кумулятивті қасиетке ие, ол уытты эффекттерді
қосындылау нəтижесінде, əртүрлі деңгейде көрінеді. ФОП-дің со-
зылмалы улану жəне күрделі интоксикация симптомдары ұқсас бо-
лады. Олар бас ауруымен, есте сақтау қабілетінің нашарлауымен,
94
ұйқының бұзылуымен, самайдың қысылуымен, кеңістікте бағыттан
адасу сияқты белгілермен білінеді. Кейбір ФОП-мен уланғанда не-
врит жəне кесіп алу оқиғалары туындауы мүмкін.
Сынапорганикалық пестицидтерді (СОП) шектеулі түрде,
тұқымдардың бактериалды жəне саңырауқұлақ ауруларымен күресу
үшін қолданады. Сынапорганикалық қосылыстарға гранозан, мер-
куран жəне басқалар жатады. Қоршаған ортада СОП трансформаци-
яланады: соңғы айналу өніміне метилсынап жатады.
Созылмалы улану барысында салмақ азаю, əлсіздік, шаршаған-
дық, психикалық бұзылыстар, көру жəне есту галлюцинациясы, сто-
матит байқалады.
Бейорганикалық жəне органикалық металқұрамдас пе-
стицидтер. Берілген пестицидтер тобының арасында мыстың
бейорганикалық жəне органикалық қосылыстары кеңінен таралған.
Қазіргі уақытта мысқұрамдас пестицидтер арасында (МП) мыс купа-
росын, бордос сұйықтығын, купрозан жəне басқаларын қолданады.
МП қауіптілігін улану жағдайлары растайды. Ересек адам үшін өлім
дозасы – 10 г, 2 г-нан кем емес дозада ауыр уланулар байқалады. МП-
мен жедел уланғанда құсық массалары жасыл немесе көкшіл түске
боялады. Бұдан басқа мысқұрамдас пестицидтер теріні тітіркендіріп,
дерматит ауруын тудырады.
Органикалық металқұрамдас пестицидтер ішінен акарицид, фун-
гицид жəне бактерицид сияқты қалайы органикалық пестицидтерді
(ҚОП) қолданады. ҚОП – мен улану симптомдары қалайымен улану
жағдайларына ұқсас болады.
Тері, өкпе немесе асқазан-ішек жолдары арқылы ағзаға түсетін
уыттылық жəне өлтіретін дозасының шамалары пестицидтердің
уыттылық критериі болып табылады.
Адамға арналған пестицидтердің қауіптілігін бірқатар крите-
рилермен анықтайды, ол критерилер пестицидтердің ағзаға түсу
мүмкіндігін жəне жағымсыз əсер көрсететін қабілетін сипаттайды.
Пестицидтердің қауіптілік критерилеріне олардың қоршаған ортада
тұрақтылығы, тағамдық ауылшаруашылық шикізаттары жəне тағам
өнімдерін технологиялық жəне кулинарлық əдіспен өңдеу барысын-
да химиялық, физикалық жəне басқа да факторларға төзімділігі жа-
тады.
Пестицидтермен жұмыс істеу қауіптілігінің деңгейі ағзаға түрлі
жолдармен түсу барысында
орташа өлтіретін (ӨД
50
) жəне шекті
(ең аз бұзылыстарды тудыратын) дозасы жəне концентрациясы
Достарыңызбен бөлісу: |
