80
қоршаған ортаның токсиканттары рөлін барлығынан бұрын антиде-
тонатор ретінде автомобиль бензиніне араластыратын қорғасынның
алкилді қосылыстары атқарып отыр.
Өнеркəсіптік аудандар жəне қалалардың қорғасынмен
ластануының ұлғаюы байқалып отыр. Өнеркəсіп өндірістерінің
қалдықтары, автотранспортта пайдаланылған газдар топыраққа
түседі, автотрассаға жататын аумақтардағы өсімдік құрамындағы
қорғасын концентрациясы он есе ұлғаюы мүмкін. Шөп қоректі жа-
нуарларды жол бойындағы немесе қала маңындағы аумақтардағы
шөппен немесе пішенмен қоректендіру жануарлардың ағзасында
қорғасынның жиналуына алып келеді. Қорғасынның бір бөлігі
ағзадан сүтпен шығуы мүмкін (бұл жағдайда сүт тағамға тұтынуға
қауіпті болады), бір бөлігі ауылшаруашылық жануарларының орга-
ны жəне тіндерде жинақталады.
Өнімдерді өңдеу барысында тағам өнімдерінің 10-15 %-ын
қаптауға қолданылатын қаңылтыр банкасы – қорғасынның түсетін
негізгі көзі болып табылады. Қорғасын өнімге банка тігістеріндегі
қорғасын дəнекерінен түседі. Адамның (1 жасқа дейінгі балалар-
дан басқа) күнделікті рационында 20% қорғасын консервіленген
өнімдерден, соның ішінде 13-14% дəнекерден, қалған 6-7%-өнімнің
өзінен түсетіні анықталған. Соңғы уақытта дəнекерлеу жəне банка-
ларды жабудың жаңа əдістерін енгізуге байланысты консервіленген
өнімдерде қорғасын мөлшері азаюда. Тағаммен, сумен жəне ауамен
жұтылған қорғасынның 10%-ға жуығы асқазан-ішек жолдарына
сіңіріледі. Абсорбция (сіңіру) деңгейіне түрлі факторлар əсер етеді.
Мысалы, кальций мөлшерінің төмендеуі қорғасынның сіңірілуін
күшейтеді. D дəрумені кальцийдің жəне қорғасынның жұтылуын
ұлғайтады. Темірдің жеткіліксіздігі қорғасынның сіңірілуіне
мүмкіндік туғызады, бұл ашыққанда байқалады. Осындай əсерге
көмірсу мөлшері жоғарылатылған, белогы тапшы диета алып келеді.
Қан-тамыр жүйесіне, қан жасушасы жəне плазмаға түскен
қорғасын бүкіл денеге таралады. Қанда қорғасын негізінен эритро-
циттерге қосылады, онда оның концентрациясы плазмаға қарағанда
16 есе дерлік жоғары болады. Қорғасынның адам ағзасында
биологиялық ыдырауының жартылай кезеңі 5 жыл, сүйектерде -10
жылды құрайды.
Қорғасын метаболизмінің кальций метаболизмімен ортақ
ұқсастықтары көп. Екі металда негізінен кальций фосфатынан
тұратын сүйектің кристалдық құрылымында болады. Қорғасын
81
органның төрт жүйесі қантүзетін, жүйке, асқазан-ішек жəне
бүйрекке улы əсер етеді. Əдетте қорғасынмен жедел улану асқазан-
ішек бұзылыстарымен білінеді. Тəбет жоғалту, диспепсия жəне
іш қатудан басқа іш қатты шаншып ауруы мүмкін. Қорғасынның
əсер етуі салдарынан ересек адамдардың бас миының ауруы сирек
кездеседі, бірақ балаларда жиі болады. Қорғасынмен уланғанда эри-
троциттер тіршілігі кезеңінің қысқаруы қан аздық ауруына алып
келуі мүмкін.
Қорғасынның орталық жəне перифериялық жүйке жүйесіне
əсер етуі жақсы зерттелген. Күрделі энцефалопатиядан басқа
қорғасынның жүйке жүйесіне əсер етуінің жеңіл симптомдары бар,
ақыл-ой қабілетінің төмендеуі жəне агрессивті мінез-құлық көрсетуі
байқалады. Перифериялық жүйке жүйесінің зақымдалуы қол жəне
аяқ бұлшықеттерінің қорғасын себебінен салдануына алып келеді.
Қорғасынның ағзаға тұрақты түрде, ұзақ уақыт бойы аз түсуі
созылмалы ауруларды тудырады. БДСҰ баяндамасына сəйкес
қорғасынның ұзаққа созылған əсерінен қандағы оның концентраци-
ясы 70 мкг/мл-ден көп болса созылмалы қайтымсыз нефропатияны
тудыруы мүмкін.
ААҰ жəне БДСҰ сарапшылары ересек адамдар үшін қорғасынның
максималды рұқсат етілетін дозасын аптасына – 3 мг, РЕТД-сын 1
кг дене массасына 0,007 мг, ауыз судағы РЕШК-ны – 0,05 мг/л деп
бекіткен.
3.2.4. Мышьяк, оның уыттылығы жəне ластану көздері
Мышьяк қоршаған ортада кеңінен таралған. Ол дерлік барлық
топырақтарда кездеседі. Мышьяктың тотығу деңгейі -3, 0, +3, +5.
Мышьяктың кеңінен таралған бейорганикалық қосылыстарына мы-
шьяк оксиді (III) Аs
2
О
3
жəне (V) Аs
2
О
5
жатады. Мышьяктың басқа
да маңызды қосылыстарына мышьяк хлориді (III), қорғасын арсена-
ты, мыс ацетарсенаты сияқты түрлі тұздар, сонымен қатар арсиннің
газтəріздес сутекті қосылыстары (АsН
3
) жатады. Уыттылық деңгейі
бойынша мышьяк келесі қатарға топтастырылады:
АsН
3
> Аs
3+
> Аs
5+
> RАsХ.
Қоршаған ортада кеңінен таралғандықтан жəне ауылшаруа-
шылығында қолданылғандықтан мышьяк көптеген тағам
өнімдерінде болады. Əдетте, оның мөлшері тағам өнімдерінде
аз (0,5 мг/кг – нан төмен), 1 мг/кг – нан сирек асады, ал кейбір
82
теңіз микроағзалары осы элементті жинақтайды. Айтарлықтай
ластану болмаған жағдайда мышьяк мөлшері нан өнімдерінде –
2,4 мг/кг дейін, жемістерде – 0,17 дейін, сусындарда – 1,3 дейін,
етте – 1,4 дейін, сүт өнімдерінде 0,23 мг/кг-ға дейін болады. Теңіз
өнімдерінде мышьяк мөлшері көп болады, əдетте, ол 1,5-15,3 мг/
кг құрайды. Мышьяк дерлік барлық тұщы суларда болады. Əртүрлі
көздердегі ауыз судағы мышьяк мөлшері терең жыныстардың
табиғаты бойынша анықталады. Кейбір геологиялық формациялар-
да арсеноприт жатады, ол тұщы судағы мышьяктың көзі болып та-
былады жəне оның концентрациясын 0,5-1,3 мг/л дейін ұлғайтуға
əкеп соқтырады.
Мыс балқыту зауыты, түсті металдарды өңдейтін, қоңыр көмірді
жағатын кəсіпорындар айналасындағы мышьяк қосылыстары
қоршаған ортаның техногенді ластануының негізгі қаупін тудырады.
Мұндай кəсіпорындардың жұмыс орындарында мышьяк тəріздес
ангидрид жəне мышьяктың басқа да қосылыстарының жоғары кон-
центрациясы түзіледі, олар суда, топырақта, өсімдікте жиналып,
ластанған жеммен қоректенетін жануарлардың ағзасына, солардан
алынатын сүт жəне етке таралады.
Медицина мамандары аз мөлшердегі мышьяктың адам ағзасына
пайдалы əсер ететінін анықтаған, бұл металл қантүзуді жақсартып,
азот жəне фосфордың сіңуін жоғарылатады, белоктардың ыды-
рауын шектейді, тотығу процестерін əлсіретеді. Мышьяктың бұл
қасиеттері емдік мақсатта мышьяк препараттарын тағайындауға
қолданылады. Бейорганикалық препараттарды (натрий арсенатының
ерітіндісі (III), мышьяк ангидриді жəне т.б.) жүдеп əлсіреу кезінде,
қан аздық, кейбір тері ауруларын емдеуге тағайындайды. Тіс емдеу
тəжірибесінде мышьяк ангидридінің пастасын қолданады («ақ мы-
шьяк»). Мышьяктың органикалық препараттары қайтымды тиф, ма-
лярия жəне бірқатар жұқпалы ауруларды емдеуге қолданылады.
Бірақ емдік мышьяк препараттарын малшаруашылығында ұзақ
уақыт жəне үлкен дозаларда қолдану, жануардан алынатын ет
жəне сүтте, қышымаға қарсы емдеу барысында жүнде мышьяктың
жинақталуына алып келуі мүмкін.
ААҰ жəне БДСҰ сарапшыларының мəліметтері бойынша, ересек
адамдар үшін мышьяктың тəуліктік дозасы орташа алғанда 0,05-0,42
мг құрайды. Құрамында мышьяк концентрациясы жоғары өнімдерді
қолданғанда уытталу қауіптілігі жəне кері зардаптар туындайды.
Үш жəне бес валентті мышьяк формалары асқазан – ішек жол-
Достарыңызбен бөлісу: |
