ҚазаҚстан Республикасы білім және ғылым министРлігі балалаР ҚұҚыҚтаРын ҚоРғау комитеті

23
түсініктер тәрбиеленушілердің өз отбасын құру мен оны сақтауда елеу-
лі қиындықтарды бастарынан өткізуге әкеп соғады. Олар отбасылық 
өмірде  көбінесе  бақытсыз  болады,  күйеуінің  немесе  әйелінің  ата-
аналық отбасына үлкен қиындықпен кіреді, жұбайымен толыққанды 
қатынастар орнатуға қабілетсіз болады. Оларда бастапқыда жақындық 
жылдам дамымай, олардың некелері берік болмай шығады [2]. 
Т.И. Юферева  [24]  психологиялық  жыныстың  қалыптасуын 
зерделеуге  арналған  зерттеу  жүргізді.  Нәтижелер  кәдімгі 
жасөспірімдерде еркек пен әйелдердің бейнелерінде отбасы туралы 
түсініктер көп орын алатынын көрсетті, оның үстіне бұл түсініктер 
толып  жатқан  оңды  сипаттамалармен  толықтырылған.  Отбасында 
мектеп  оқушылары  еркектер  мен  әйелдерді  неғұрлым  жан-жақты 
бағалайды,  олардың  отбасы,  ондағы  өзара  қатынастар  туралы 
түсініктері толықтай өміршең және нақты мазмұнмен толықтырылған. 
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің отбасы туралы түсініктерінде еркек 
пен әйел бейнелері неғұрлым ұстамды орын алады, жұтаңдығымен, 
абстрактілігімен  және  жағымды  сипаттамалардың  сұлбалығымен  
және  жағымсыз  сипаттамалардың  егжей-тегжейлілігімен,  эмоцияға 
толы екендігімен ерекшеленеді. 
Отбасындағы жасөспірімдерде әйел мен еркек бейнелерінде көп 
орынды отбасы туралы түсініктер алады, оның үстіне бұл түсініктер 
толып жатқан нақты сипаттамалармен толықтырылған. 
Адамдар  өз  отбасында  әдете  ата-аналық  отбасының  үлгісін 
қалпына келтіріп, мінез-құлықтарында тікелей немесе «керісіншіге 
дейінгі  дәлдікпен»  әке  немесе  ана  ролін  қайталайды.  Психологтар 
ешқандай тәжірибе жоқтан гөрі, тіпті өте нашар болса да ертеректе-
гі отбасылық тәжірибенің болғаны жақсы деп есептейді. Отбасылық 
жағымсыз тәжірибе балаға сәйкестіктің даму процесінде одан бой-
ын аулақ салуға және өзі жөнінде еркек ретінде немесе әйел ретін-
де «қарама-қайшылық» үлгісінің қағидаты бойынша өзіндік түсінік 
құруға мүмкіндік береді.
Балалар үйіндегі өмір мұндай тәжірибені де бермейді, осының 
салдарынан шатастырылған, анықталмаған жеңсітік сәйкестілік ту-
ындайды.  
Отбасы  бағасының  жоғарылығы  тәрбиеленушілер  үшін 
отбасындағы өзара қатынастарды, үй иесі бейнесін дәріптеушілікке 
жағдай жасайды. Олардың оңды үлгісі көмескі, нақты бөлшектермен 
толықтырылмаған.  Мұнымен  бір  мезгілде  күйеу,  әйелі  қандай 

24
қасиеттерге ие болмауы тиістігі туралы басқа – жағымсыз үлгі, нақты 
бейне  де  бар.  Екі  бейненің  қақтығысы  талаптардың  қақтығыстық 
жүйесін туындатады, ол еркек немесе әйел ретінде өзі туралы барабар 
түсініктердің қалыптасуына жағымсыз әсер етеді және соңғы есеп-
те  психологиялық  –  жеңсіктік  сәйкестік  қалыптасуының  қалыпты 
процесін  бұрмалайды.  А.М.  Прихожан  [10]  былай  деп  жазады: 
«жетім  балалардың  озбырлығы,  айналасындағыларды  айыптауға 
ұмтылысы,  өз  кінәсін  мойындағысы  келмеу  және  қолынан  келме-
уі,  яғни  қақтығыстық  жағдаяттарда  мінез-құлықтың  қорғаныстық 
формаларының  басым  болуы  мен  осыған  сәйкес  қақтығысты  сын-
дарлы  шешуге  қабілетсіздігі  бірден  көзге  түседі».  Мойындаудағы 
қажетсінулерді  іске  асырудың  мүмкін  еместігі  қызба  әрекеттерге,  
жегідей  жеген  ширығу  сезіміне,  мазасыздануға,  жанкештілік-
ке  әкеледі.  Бұл  балалардың  мінез-құлқы  ашуланшақтықпен  ашу-
ыза  көріністерімен,  агрессиямен,  оқиғалармен  өзара  қатынастарға 
шамадан  тыс  жауап  берумен,  ренжігіштікпен,  құрдастарымен 
қақтығыстарда ұрынумен, олармен қарым-қатынас жасай білмеуімен 
сипатталады. 
Отбасынан тыс өсетін балаларды көбінде жеке тұлғаның қалып-
ты дамуы үшін соншалықты маңызды өз құныдылығы туралы түсі-
нікті әлеуметтік бекіту тәсілдері жоқ болады. Аналық депривацияның 
салдарынан қалыптасатын Мен – тұжырымдамасы көп жағдайда оңды 
мазмұннан толықтай ажыраған болып шығады және ол сондықтан да 
өте  әлсіз,  өзін  озбырлықтан  басқа  адамдарға  деген  дұшпандықтың 
көмегімен қорғайды.
Ағылшын психологы Р.Бернс [25] былай деп жазады: «Жағымсыз 
Мен  тұжырымдамасы  мен  тұйық,  сезімсіз,  озбыр  жеке  тұлғаның 
дамуы  балада  ата-аналарға  ынтықтықты  қалыптастырудағы 
сәтсіздіктердің  салдары  болып  табылады  деп  ұйғаруға  болады». 
Балада  бәрінен  бұрын  сырттатылғандық,  қараусыз  қалғандық  сезі-
мі (бұл өмір шындығына сәйкес келмеуі де мүмкін) пайда болады, 
ол  одан  кейін  жағымсыз  Мен  –  тұжырымдаманың  негізін  құрады. 
Бұл  өз  кезегінде  адамдарға  қатысты  шиеленістің  пайда  болуымен 
нақты индивидті қабылдамауға әкеледі. Мұндай өзара әрекеттестік 
барысында  өзіне  өзінің,  сондай-ақ  басқа  адамдармен  жағымсыз 
қатынас күшейеді. Баладағы ересек  адамның бейнесі жылулықпен 
де, сүйсіпеншілікпен де қауымдаспайды және де ол олардан осыған 
ұқсас әрекеттерді күтпейді де». 

25
Әлеуметтік  мойындауды  қажетсіну  жетекші  қажеттіліктердің 
біріне  айналады,  ал  оның  жүйелі  түрде  қанағаттандырылмауы 
толыққанды еместіктің тұрақты кешені қалыптасуының көзіне және 
көптеген  жеке  тұлғалық  жағымсыз  құрылымдар  пайда  болуынынң 
себебіне  айналады.  Баланың  әлеуметтік  дамуындағы  қиындықтар 
заңды түрде өз соңына жеке тұлғалық өзіндік сананың дамуындағы 
ауытқушылықтарды ертеді, баланың өзін өзі бағалауына, әлеуметтік 
ортамен қатынастарына ықпалын тигізеді. 
А.М.  Прихожан  [10]  былай  деп  жазады:  «Мекемелерде  өсіп 
жатқан балалардан біз жеке тұлғалық құрылымдардың артта қалуын 
немесе  дамымай  қалғандығын  ғана  емес,  балаға  балалар  үйіндегі 
өмірге  бейімделуге  мүмкіндік  беретін  қағидаттық  жағынан  кейбір 
басқа тетіктердің қарқынды қалыптасуын да бақылаймыз». Осылай-
ша, отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың психикалық даму ерек-
шеліктерін зерделеу кезінде белгілі бір ерекшелік айқындалады. Оны 
А.М. Прихожан психикалық дамудағы артта қалу ретінде емес, «за-
манауи норма емес, ақыл-ой жағынан артта қалушылық емес, қандай 
да бір психикалық паталогияның формасы емес», баланың отбасынан 
тыс дамуының ерекшелігімен байланысты жетімдер мекемелерінде-
гі депривациялық жағдайларға байланысты, психикалық дамуының 
мүлдем ерекше үлгісі ретінде түсіндіреді. Ол отбасындағы балалар-
дан гөрі нашарлау немесе баяулау дегенді айтуға болмайды, ол бар 
болғаны басқаша ғана. 
Соңғы  жиырма  жылдың  ішінде  Нидерландыда  құзыреттілік 
моделі  әзірленіп,  сынақтан  өткізілді.  Әлеуметтік  құзыреттілік  мо-
делі  жетім  балалар  мен  ата-аналарының  қамқорлығынсыз  қалған 
балаларды  оңалтумен  диагностика  бойынша  жұмыс  тәжірибесінде 
қолданылады. 
Құзыреттілік  туралы  адам  көмегімен  күнделікті  өмірде  оның 
алдында  тұрған  міндеттерді  барабар  сипатта  орындай  алатын 
дағдылардың жеткілікті көлемін игерген кезін айтуға болады. Жасқа 
байланысты  міндеттер  –  дамудың  әрбір  кезеңінде  балалардың  ал-
дында жас ерекшеліктеріне байланысты тұратын міндеттер. Баланың 
алдында  тұрған  міндеттер  нақтырақ  аталған  сайын  әлеуметтік 
қызметкерге, психологқа, тәрбиешіге балалар ие болған, оларда әлі 
де жоқ және оларды қалыптастыруға тиісті дағдылар мен икемділік-
терді бөліп алу соншалық оңайырақ болады.