ҚазаҚстан Республикасы білім және ғылым министРлігі балалаР ҚұҚыҚтаРын ҚоРғау комитеті

20
керектігін  сезінудің  маңыздылығынан,  екіншіден,  басқа  адамның 
құндылығына тілектес болудан, адамдарға терең байланып-маталу-
дан айырады.
Мектеп оқушылары мен балалар үйлерінде тәрбиеленушілердің 
арасындағы  айырмашылықтар  басқа  балалармен  араласуда  да 
байқалады.  Балалар  үйлерінде  тұратын  балалардың  бәрі  толып 
жатқан құрдастарына бейімделуге мәжбүр болады. Балалар санының 
көптігінде  эмоциялық  ширығуды,  алаңдаушылықты,  күшейіп  келе 
жатқан  озбырлықты  жасайтын  ерекше  әлеуметтік-психологиялық 
жағдайлар жасырулы болады. Балалар үйіндегі өмір жағдайлары: ба-
лалар мен ересектердің арасында тәулік бойы болу, көңілсіздік, үй-
жайларда оңаша болуға жеткілікті кеңістіктің жоқтығы; жеке заттары 
мен өз орнының жоқтығы оның жеке тұлғалық дамуына ықпал етеді, 
өзін жеке тұлға ретінде сезінуін қиындатады.
Балалар  үйіндегі  балалар  еріксізден  ересектермен  және 
құрдастарымен тұрақты қарым-қатынаста болатын жағдаят ерекше-
лігін есепке алатын болсақ, балалардан қарым-қатынас дағдыларын 
тиімді  қалыптастыруды,  ұжымдық  міндеттерді  шеше  білуді, 
қақтығыстардан шығар жолдарды табуды күткендей боламыз. Алай-
да,  балалар  үйлері  тәрбиеленушілерінің  мектеп  оқушыларымен 
салыстырғанда  ересектермен,  құрдастарымен  қарым-қатынастағы 
жанжалдарды шешуде көбінде жолы бола бермейді. 
Балалар 
үйінің 
жасөспірімдерінде 
өзіндік 
сананың 
қалыптасуында  да  өз  ерекшеліктері  бар.  А.М.  Прихожан  мен 
Н.Н. Толстых [11] отбасында және отбасынан тыс өсіп келе жатқан 
жасөспірімдердегі  «Мен»  бейнесінің  сипаттамасы  бірқатар  мәнді 
параметрлер  бойынша  ерекшеленеді  деп  есептейді:  1)  өзінің  жеке 
тұлғалық  ерекшеліктеріне,  мүмкіндіктеріне  бейімделу  (бұқаралық 
мектеп)  –  сыртқы  ортаға  бейімделу  (мектеп-интернат);  2)  «Мен» 
бейнесінің  есейгендік,  онымен  байланысты  өзіндік  құндылықтар 
жүйесі  бағытында  қарқынды  қалыптасуы  (бұқаралық  мектеп)  – 
«Мен»  бейнесінің  бұл  жақтарының  көрсетілген  кезеңдерінің 
тұрақтылығы (мектеп-интернат); 3) жасөспірімдік сипаттамалардың 
айқын  көрінуі  (бұқаралық  мектеп)  –  «Мен»  бейнесінің  кейбір 
жақтары дамуының жас сипаттамаларымен сәйкес келмеуі (мектеп-
интернат). 
Жасөспірімдік  кезең  оңашалану,  дербестік  үшін  күреспен, 
бақылауды  қабыл  алмаумен  және  т.б.  сипатталады.  Алайда  егер  де 


мектеп оқушылары өздерінің дербестікке ұмтылуын, қамқорлық пен 
бақылау жасауға қарсы наразылығын ашық білдірсе, онда интернатта 
құндылықтар ретінде оған тура қарама-қарсы нәрсе бөлініп көрсеті-
леді  –  өзіне  бақылау  жасау  қажеттігін  мойындау  «...интернаттағы 
мінез-құлқы  ойдағыдан  анағұрлым  төмен  жасөспірімдер  өздеріне 
қамқорлық,  бақылау  қажет  деп  есептейді:  бұқаралық  мектептегі 
10%-ға қарсы 70 %». Өмірді үнемі регламенттеу, дербес таңдауға неме-
се маңызды шешімдер қабылдауға қабілетсіздік тәрбиеленушілердің 
өз  өмірлерін  өздігінен  ұйымдастыру  қажеттігін  елеулі  әлсіретеді, 
жұмыстар,  уақытты  бөлу  аталған  дағдыларды  дамытпайды,  бұл 
олардың балалар үйінен шыққаннан кейінгі әлеуметтік бейімделуін 
қиындатады [8]. 
Балалардың  дербестігі  дамуындағы  кемшіліктерге  олардың 
айналасындағы 
ересектердің 
тарапынан 
жасалатын 
аса 
қорғаншылық,  шамадан  тыс  қамқорлық  себеп  болады  деп  есептеу 
қабылданған.  Жас  кезінен  балалар  үйінде  тұрып  келе  жатқан  ба-
лалар  көбінде  қорғаншылықтың  жоқтығы,  ересектермен  қарым-
қатынастардың  тапшылығы  жағдайдарында  өседі.  Оларды  дербес 
болуға мәжбүрлейтін жағдайларда балалардан өзін-өзі ұйымдастыру, 
өз  мінез-құлқын  жоспарлау  икемділіктері  дамуының  салыстырма-
лы түрдегі жоғары деңгейін күтуіміз керек еді. Алайда мінез-құлық 
еркіндігі  дамуының  бұл  элементтері  тәрбиеленушілерде  олардың 
отбасындағы  құрдастарымен  салыстырғанда  анағұрлым  төменгі 
дәрежеде  қалыптасқан.  Балалар  үйіндегі  балалардың  ересектермен 
шектеулі, көпшілік жағдайларда топтық қарым-қатынасы іс-жүзінде 
балаға  дербестік  бермейді,  керісінше,  оны  қатаң  күн  режимімен, 
«қандай» да бір сәттерде ересектер үнемі жасайтын нұсқаулар, ересек-
тер тарапынан жасалатын бақылаумен қатты шектеледі, сөйтіп қадам 
басқан сайын бөтендердің нұсқауларын орындау әдеті қалыптасады. 
Отбасында тәрбиеленетін бала талап етулер мен бақылау жасау-
дың неғұрлым жұмсақтау жағдаятына тап болады, ересектермен бірге 
күрделі қызметке қатысады, жекелеген жұмыстарды орындауды ғана 
емес, жоспарлаудың, қызметті ұйымдастырудың, бақылаудың жеткі-
лікті дәрежедегі күрделі бағдарламаларын меңгеруге де үйренеді. 
Отбасында бұл күрделі қызметтік элементтердің бәрін меңгеру 
арнайы оқыту жағдаятында өтпейді, қызметтің алуан түрлерінің ая-
сына табиғи түрде еніп кетеді. Балалар үйлерінің тәрбиеленушілері 
қызметтің  алуан  түрлерінде  ересектермен  өзара  әрекеттестіктің 


мұндай саналуандылығынан айырылған, осының нәтижесінде олар-
да мінез-құлықты ерікті түрде реттеудің, жоспарлау, өзіне өзі бақылау 
жасау, және т.б. сияқты басты элементтері жеткіліксіз қалыптасқан 
болып шығады [12]. 
Өзінің қазіргі жағдайын өткенмен және болашақпен салысты-
ра білу қабілеті – дамушы жеке тұлғаның өзіндік санасындағы аса 
маңызды оңды білім. Балалар үйлері тәрбиеленушілерінің эмоциялық 
қолайсыздықтары,  өткені,  бүгінгі  күні  мен  болашағына  қатысты 
алаңдаушылық олардың санасына өзіндік із қалдырады. 
Отбасы мен балалар үйлерінде тәрбиеленуші жасөспірімдердің 
уақытша перспективасын кезінде А.М. Прихожан мен Н.Н. Толстых 
[11] егер мектеп оқушылары үшін іске асуы жеткілікті дәрежеде алыс 
болашақпен  (институтқа  түсуге,  отбасын  құруға  ұмтылу,  кәсіптік 
қызметте  табыстарға  жетуге  және  т.б.)  байланысты  сарындардың 
көптігі сипатты нәрсе болса, онда тәрбиеленушілерде бүгінгі күннің 
немесе жуырдағы болашақтың сарындары (футбол ойнау, ертеңгі бо-
латын бақылауды «4»-ке жазу және т.б.) басым болатынын, алыстағы 
перспектива сарындарының іс-жүзінде білдірілмегенін анықтайды. 
Уақытша перспективаның маңызды жағы – болашақ кәсіп  ту-
ралы  түсінік.  Мектепте  ерте  жасөспірімдік  кезең  бойында  балалар 
таңдаған кәсіптер саны арта түседі: егер көптеген балалар дәстүрлі 
немесе  беделді  кәсіптерді  көрсететін  болса,  онда  бұдан  кейін-
гі  кезеңде  әркім  өз  кәсібін  таңдап  алады  және  де  олар  сыныптағы 
жекелеген  оқушыларда  іс-жүзінде  қайталанбайды.  Балалар  үйінде 
керісінше  көрініс  байқалады:  жас  өскен  сайын  аталған  кәсіптердің 
мазмұны  тәрбиеленушілер  жіберілетін  техникумдар  мен  училище-
лерде  оқытылатын  мамандықтар  төңірегіне  шоғырлана  бастайды. 
О.Н. Пуртованың [23] мәліметтері бойынша мектептегі жасөспірім 
өзінің  армандауларынан  бас  тарта  отырып,  өмірдің  объективтік 
жағдайлары  мен  өзінің  қабілеттіліктеріне  неғұрлым  сәйкес  келетін 
кәсіпті таңдайды, кәсіптік өзін өзі анықтауға қажетті өзін өзі шектеуді 
саналы түрде жүзеге асырады. Мұны балалар үйінің тәрбиеленушілері 
үшін басқалар орындайды. Кәсіптік өзін өзі анықтау жеке тұлғалық 
өзін  өзі  анықтаудың  құрамдас  бөлігі  болып  табылатындықтан  бұл 
жеке тұлға қалыптасуының бүкіл барысының қаншалықты қолайсыз 
ықпал ететіні түсінікті болады. 
Жеке  тұлғалық  өзін  өзі  анықтауда  жеңсіктік  сәйкестіктің 
қалыптасуы елеулі орын алады. Рөлдер жөніндегі қате қалыптасқан