Аударма – қазақ ісқағаздарын қалыптастыру жолдарының бірі

Қазақ тілінің функционалды стильдерінің тарихы Р.Сыздық, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Б.Әбілқасымов, Б.Момынова, Л.Дүйсенбекова және т.б. сияқты қазақ ғалымдарының еңбектерінде қарастырылды. Ғалымдардың зерттеулерінде қазақ ресми тілінің тарихы «жазба кітаби тіл» материалдарынан басталады. Біздің ойымызша, біріншіден, қазақ ісқағаздарының тарихын руна жазбаларынан бастаған жөн сияқты. Өйткені онда жазылған ақпараттың иесі (адресат) белгілі, қандай да тарихи мәлімет берілген, кімге арналғаны (адресант) да айқын жазылған. Екіншіден, би-шешендеріміздің ауызша ресми тілі қалыптасқаны да ісқағаздарының дамуына үлкен ықпалын тигізді деп ойлаймыз. Қазақ ісқағаздарының қалыптасуының үшінші арнасы – қазақ хандарының өзара немесе орыс патшаларымен жазысқан хаттары. Ал қазақ ісқағаздарының даму тарихындағы қазіргі кең таралып отырған үрдіс орыс тіліндегі құжаттарды аудару екендігі баршаға мәлім. Сондықтан бұл үрдісті қазақ ісқағаздарының төртінші қалыптасу көзі деп санаймыз.

Қазіргі кезде қазақ тілінде ресми-іскери стильдің қарапайым үлгілерінен (өтініш, арыз, мінездеме және т.б.) бастап, нормативтік-құқықтық құжаттарға (жарғы, жарлық, ереже, келісім, заң және т.б.) дейінгі үлгілері болғанымен, олар түгелге жуық аударма процесі (кейбір құжаттардың ағылшын тілінен тікелей аударылатынын қоспағанда, негізінен орыс тілінен аудару) арқылы жүзеге асырылады. «Әділет министрлігінің Республикалық құқықтық ақпарат орталығының дерегіне сүйенсек, әр жыл сайын бір мыңға жуық нормативтік-құқықтық актілер қабылданады екен. Қазірдің өзінде мыңға жуық заң, жиырма мыңға жуық нормативтік заң актілері бар. Осының бәрі орыс тілінде жазылып, содан соң барып мемлекеттік тілге аударылады…» [1]. Бұл ертеректе келтірілген дерек болғанымен (Ана тілі, 2003 жылғы 4 желтоқсан), бұдан кейінгі жағдай күрт өзгерді деп айта алмаймыз. Қабылданып жатқан нормативтік-құқықтық құжаттарды, стандарттарды және т.б. орыс тілінде әзірлеп, қазақ тіліне аудару жалғасып келеді. Түпнұсқасы қазақ тілінде жазылып, қабылданған заңнамалық құжаттар саусақпен санарлық. Сондықтан қазақ ісқағаздарын қалыптастырудағы аударманың рөлін зерттей түсу лингвистикалық тұрғыдан өзекті мәселенің бірі ретінде қалып отыр.

Бұл мәселе турасында Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында»: «Құжат мәтіндерін мемлекеттік тілде даярлаудың орнына оларды ресми қолданылатын тілден аударудың кең тараған тәжірибесінің мемлекеттік органдар жұмысында одан әрі беки түскен процесі белең алып барады. Соған қарамай, ол тек уақытша шара ретінде қарастырылуға тиіс. Сондықтан мемлекеттік тілде жасауға кезең-кезеңімен көшуді жүзеге асыру керек», –делінген [2, 89]. Бұдан кейінгі Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы №110 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» аталған: «Қазақ тілі толыққанды күнделікті қызметтік және кәсіптік қарым-қатынас тіліне айналуға тиіс. ...Халықаралық кездесулер өткізіп, шарттарды, келісімдерді және өзге де халықаралық актілерді ресімдеу кезінде мемлекеттік тіл негізгі тіл болуға тиіс» ­деген міндеттер қойылды [3]. Осы мақсатта атқарылып жатқан жұмыстар да аз емес. Десек те, қазақ ісқағаздарын, ғылым тілін қалыптастыруда аударма оң әсер ететін (әрине біліксіздік пен немқұрайдылықтан туындайтын теріс әсерді есептемегенде) құбылыс ретінде саналады.

Сондықтан тәржімаланған ресми құжаттардың барлық түрлері тілде жүріп жатқан қарқынды үдерістердің барлығын да қамтыды: жалпы қолданыстағы лексиканың термин ретінде актуалдануы, әдеби тілге ене қоймаған лексикалық бірліктердің терминдік мағынаны иеленуі, синонимдік қатарлардың мәнмәтіндік, стильдік қызметінің артуы, сөзжасам жүйесіндегі сапалық-сандық өзгерістер тәрізді лексикалық парадигмалардың жаңалықтары ресми-іскери тілде белсенді түрде байқалады [4, 94].

Қазіргі кезде ісқағаздарын орыс тілінен аударудың себептерін филология ғылымдарының докторы, профессор Л.С.Дүйсембекова былайша түсіндіреді: «Бұған бірінші себеп біздің мамандарымыз бен ісқағаздарын жүргізушілеріміздің бірден қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуге дайын еместігі, екінші себеп ісқағаздарын қазақша жүргізуде белгілі бір тәжірибенің, қалыптасқан жүйенің болмауы. Осыған байланысты бүгінгі таңда ісқағаз мәтіндерін түгелдей орыс тілінен аударып, бір сөзін, бір тіркесін мүлт жібермей тізіп отыру, іс қағаздарының мәтіндерін орыс тілінің заңдылығына орай қалыптастыру құбылысы белең алып отыр» [5, 112]. Ғалым қазіргі қазақ ісқағаздар тілін қалыптастыруда аудармаға қатысты қалыптастыра алмай, ретке келтіре алмай жатқан тұстарымызға мысалдар келтіреді. Мәселен, жоғары оқу орындарында «Введение в политическую науку» деген пән бар, оны диплом қосымшасында «Саяси ғылымға кіріспе» деп жазып жүрміз. «Саясаттану ғылымына кіріспе» немесе қысқа да нұсқа етіп «Саясаттануға кіріспе» деп алсақ дұрыс болар еді. Сондай-ақ «О переводе студентов на последующий курс обучения» деген бұйрық «Студентті курстан курсқа көшіру туралы» деп аударылып жүр. Сөзбе-сөз аударсақ «Студентті оқытудың келесі курсына көшіру туралы» болады. Дұрысы «Студентті келесі курсқа көшіру туралы» сияқты, орысша нұсқасында обучение деген сөз болғанымен, қазақша нұсқасына оқытудың деген сөз қажет емес, себебі мұнда студент деген сөздің болуының өзі-ақ мәселенің оқу туралы екендігін білдіріп тұр.

Қазақ тарихының сахнасына тіл білімінің негізін қалаған тұғырлы тұлғалар сап түзеп шыққан 1920-1930 жылдары қазақ ресми ісқағаздар тілін, бұқаралық ақпарат құралдар тілін қалыптастыру мақсатында қыруар жұмыс жүргізілгені көзі қарақты зиялы қауымға аян. Қазақ тілінде аударма сипаттағы жаңа сөздер (терминдер) ғана емес, жаңа морфологиялық тұлғалар мен синтаксистік құрылымдар пайда болды. Алайда мұндай құбылыстар, бір жағынан, ісқағаздар стилін қалыптастыруға септігін тигізгенімен, екінші жағынан, сол кезде жасалған морфологиялық тұлғалардың бірқатары, мысалы, -мыш, (айтылмыш мәселелер – айтылған мәселелер), -а шақ (жазылып тұрашақ – жазылып тұратын), -дүр (тиісдүр – тиісті) тұлғалары қазақ тілінің табиғатына жат болғандықтан, тілімізге сіңісті болмай, уақыт өте келе, қолданыстан шығып қалды. Сол кезеңде пайда болған морфологиялық тұлғалардың бірі – тұйық етістіктің -у жұрнағы мен жатыс септіктің -да, -де жалғауын қосу арқылы осы шақтағы белгілі бір үдерістің созылыңқылық күйін, яғни әрекеттің әлі де жүріп жатқандығын білдіретін -уда форманты. Бірақ бұған қарап іс-әрекеттің қазір болып жатқанын, әлі де болатынын білдіретін тілдік бірліктер (сөздер, сөз тіркестері, синтаксистік құрылымдар) қазақ тілінде Октябрь төңкерісіне дейін болмаған екен деген ұғым тумауы керек. Іс-әркеттің мұндай өту сипаты 1920 жылдарға дейін бұл сияқты формада емес, отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктері арқылы берілетін. Мысалы, өтіп жатыр, болып жатыр, жазып жүр, көбейіп тұр, пайдаланып отыр т.б.

«Қазақ тіліндегі қимылдың болып жатқандығын, әлі де болатындығын жасанды -уда форманты арқылы емес, қазақ тілінің өз заңдылығына сай көмекші етістіктер арқылы берілуін дұрыс деп есептейміз. Игі іс жалғасын табуда демей-ақ Игі іс жалғасын тауып отыр. Олардың қатары күн сайын өсуде демей-ақ, Олардың қатары күн сайын көбейіп отыр десек, қазақша болмас па еді», – деген ой тастайды ғалым Л.Дүйсембекова [5, 114]. Алайда көпшілікке әсер ету күші басым бұқаралық ақпарат құралдарында (телеведение, радио, газет-журнал) сөз тіркестерін, оралымдарды қайталамау, жазуда (айтуда) үнемділікке ұмтылу, тыңдаушыға (оқушыға) әсер ету сияқты мақсаттарда -уда формантының жұмсалу жиілігі, яғни қолданымдық белсенділігі артып отырғанын жасыра алмаймыз.

Ісқағаздарын аудару кезінде шығыс (аударылатын) және кіріс (аударма жасалатын) тілдің лексикалық (негізінен терминдер) бірліктерін аудару және қалыптастыру бірінші мәселе болса, екіншіден, синтаксистік құбылыстар жете ескерілуі қажет. Мысалы, орыс тілі мен қазақ тілінің заңдылығы әртүрлі болғандықтан, сөйлем құрылысы, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі бір-біріне сай келе бермейтіні белгілі жайт. Осындай жайттарды ескермеудің салдарынан төмендегі мысалдан тілдік нормадан ауытқуды және қазақ тіліне аударылып отырған құрылымдардың түпнұсқа тілінің (бұл жерде орыс тілінің) ықпалына түсуін байқауға болады. Түрлі құжаттарда, мәселен, бұйрық пен өкім соңында төмендегідей сөздер жазылады:

Внесено: ___________ Учебно-методическое управление

СОГЛАСОВАНО: ________ Проректор по учебно-методической работе

Мұндай құрылымдар орыс тілінің синтаксистік жүйесінің әсерінен қазақ тіліне қате аударылып жүр:

Бұл құрылымдағы сөздердің орын тәртібі орыс тілінің заңдылығына емес, қазақ тілінің заңдылығына сүйене отырып, былайша берілуге тиіс:

Қазіргі іс жүргізудегі аударма материалдарды: а) салалық құжаттар тіліндегі оралымдардың аудармасы; ә) салалық кәсіби сөздердің аудармасы; б) жекелеген жаңа сөздердің аудармасы (қазіргі тіл білімінде терминдердің бір түрі ретінде пайда болып, жасалып, өзге тілдерден алынып жатқан ұғымдарды неонимдер деп атайды – Е.Ә.); в) салалық терминдердің аудармасы және т.б. деп топтастырып көрсетуге болады [6, 124]. Көріп отығанымыздай, ісқағаздары аудармасында да тілдің әртүрлі деңгейлері қамтылып, мұндай аударма мәтіндер (әрине сәтті шыққан жағдайда) ұлттық тілдік қордың бір көзі ретінде қалыптасып келеді.

Аударманың арқасында қазақ тілінің ісқағаздар стилі әртүрлі тілдік бірліктермен толығып отырғаны оң нәтиже болса, екінші қырынан, жоғарыдағы мысалдардан аңғарғанымыздай, қазақ тілінің сөйлем құрылымдарын шұбалаңқы өзге ойлау жүйесіне салып жатқан тұстар, қазақ тілінің табиғатына жат қолданыстар да аз емес. Біздіңше, бұл да аудармашылардың шеберлігіне немесе тәжірибесіздігіне, қабілетсіздігіне орай болып жатқан жайттар. Ісқағаздарының аудармасында орыс тіліндегі сөйлемдегі бірде-бір сөзді қалдырмай аударуға тырысу үдерісі бар. Бұл сөзбе-сөз аударуға, құрылымды өзгертпей аударуға деген ұмтылыстан туындап отыр. Бұл кемшілікті түзетуге жетелейтін тәсіл мазмұнды ұғынып, оны беруде қазақ тілінің құрылымын дұрыс пайдалану деп санаймыз.

Ресми қарым-қатынаста дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білу үшін ресми стильдік элементтерді бейтарап стильдік элементтерден ажырата білу, қазақ тіліндегі сөйлем құрылысының заңдылығын сақтау, орфографиялық, орфоэпиялық, синтаксистік норманы білу, қазақ тілінің табиғи қалпын сақтау қажет деген талаптар қойылады [5, 116]. Өкінішке қарай, бұл талаптарды әліге дейін толыққанды орындай алмай жатқан жағдайларымыз кездеседі. Мысалы, мекемелер мен кәсіпорындарда бірінші басшының лауазымына немесе басшылық құрам өкілдерінің лауазымдарына айрықша мән беру үшін Басқарма Төрағасы, Басқарма Төрағасының Бірінші орынбасары және т.б. атауларды орыс тіліндегі Председатель Управления, Первый заместитель Председателя Управления деген қолданыстардың аударма-көшірмесі (!) ретінде жазу дағдыға айналып барады. Бұл, әрине, орфографиялық заңдылыққа сыймайтын қателік. Өйткені белгілі бір атауды білдіретін сөз тіркестерінің, дұрысында күрделі атаулардың бірінші сөзі ғана бас әріппен жазылуға тиіс.

Қазіргі қазақ тілінде қысқарған сөздерді бірізге түсіру (қысқарған сөздердің сөздігін жасау) мәселесі де өткір тұр. Мысалы, мекемелерде құжаттар тілінде сөздерді, атауларды қысқартып қолдануға деген «құштарлық» (орыс тіліндегі мәтінде қысқарған сөз қолданылған жағдайда) байқалады. Осы орайда, кейбір сөздердің қысқартылуы түсініксіз болып қала берсе, кейбір қысқартулар бірдей нұсқада болып шығады. Мысалы: ҚҚБ – құқықтық қамтамасыз ету басқармасы, ҚҚБ – құжаттық қамтамасыз ету бөлімі және т.б. [6, 126].

Сонымен қатар қазіргі ісқағаздарын аудару үдерісінде жалпы аудармаға қойылатын түсініктілік, қарапайым стильмен беру, сөйлемнің жатықтығы мен сөздердің, сөйлемдердің арасындағы байланыстың болуы сияқты талаптардың ескерілмей жатқандығын айта кеткеніміз жөн. Ісқағаздарын аудару кезінде қолданылатын жекелеген сөзді, грамматикалық тұлғаларды ресми стильге оңтайландырыла қолдану үшін орын алмастыру, ауыстыру, қосу, түсіріп кету сияқты трансформациялық процестердің қай-қайсысын да орнымен, мүмкіндігінше пайдалануға болады деп санаймыз.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы №110 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» жасалған «Энциклопедияларды, ғылыми-публицистикалық, іскерлік, көркем және басқа да әдебиеттерді түпнұсқа тілінен қазақ тіліне аудару ісін ұйымдастыру және көп таралыммен шығару мемлекеттік тілдің қазіргі қолданбалы ғылым тілі ретіндегі рөлін барынша күшейтуге мүмкіндік береді» [3] деген тұжырым да аударма ісінің қоғамның барлық саласындағы маңызды рөлін аңғартады. Сөз соңында қазақ ісқағаздарын аудару арқылы қалыптастыру тіл саясатын жүргізудің, ісқағаздарын қазақша жүргізудің алғашқы кезеңіндегі құбылыс болып қалып, ісқағаздарын бірден қазақ тілінде жазып, қазақ тілінде жүргізіп жатсақ, нұр үстіне нұр болар еді дегіміз келеді.

Әдебиеттер:

1. «Ана тілі» газеті, 2003 жылғы 4 желтоқсан.

2. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген // Терминологиялық жинақ – Терминологический сборник. –Алматы: Сөздік-Словарь, 2002. –76-95-бб.

3. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы №110 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы».

4. Әшірова Б. Қазіргі қазақ ресми ісқағаздары туралы // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). –Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. –94-100-бб.

5. Дүйсембекова Л. Ресми ісқағаздарын аудару мәселелері // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). –Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. –111-118-бб.

6. Әбдірәсілов Е. Ісқағаздарын аудару тәжірибесінен // // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). –Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. –121-126-бб.

Резюме

В статье рассматривается роль перевода в формировании делопроизводства на казахском языке.

В современной науке переводоведения в Казахстане до сих пор нет четкого понимания, что относится к объекту изучения теории перевода, практики (практикумов), переводоведения [1.8-11].Термин «переводоведение» в понимании Р.З.Загидуллина имеет два значения – узкое понимание и широкое. Так, узкое толкование, вслед за корифеем теории перевода В.Комиссаровым, ученый предлагает понимать как: «любые концепции, положения и наблюдения, касающиеся переводческой практики, способов и условий ее осуществления различных факторов, оказывающих на нее прямое или косвенное воздействие» [1.8-11]. Широкое значение термина предлагается понимать как соответствующие объекту изучения теории и практики перевода. Т.е., «переводоведение» в своей сущности объединяет как теоретическую, так и прикладную части перевода. Более того, ученый предлагает использовать термин «переводоведение» в качестве «зонтичного» термина, для «обозначения совокупности практически любых аспектов переводческого дела, независимо от способов и условий осуществления перевода и факторов, прямо и косвенно задействованных в нем» [1.8-11]. Как видим, термин «переводоведение» используется в трактовке Р.З.Загидуллина как универсальный термин, включающий в себя теоретические и практические проблемы дисциплины.

До сих пор нет единого мнения о месте перевододидактики в системе переводоведения. Согласно исследованиям ученого, в переводоведении выделяется перевододидактический раздел практики перевода, являющийся своеобразным мостом между теорией и практикой перевода. Перевододидактический раздел перевода, как первичный этап обучения перевода, находится в промежуточном состоянии, потому что представляет собой вид учебного перевода, занимающийся способом семантизации лексики.

Идея междисциплинарного подхода к переводу в современной науке была предложена Ю.Найдой. В идеале в процессе перевода текста необходимо учитывать все подходы к переводу (филологический, лингвистический, коммуникативный и социосемиотический), необходимые в процессе перевода как мыслительной деятельности человека. В казахской переводческой науке, также, как и российском переводоведении сложилось несколько направлений – это филологическое (О.Айтбаев, А.Тараков, С.Абдрахманов), литературоведческое (Н.Сагандыкова, Ж.Дадебаев), культурологическое (А.Кульсариева).

Современный перевод приобретает следующие черты. Во-первых, наблюдается открытость теории перевода для контакта с другими науками, при этом отмечается факт необходимости для лингвистических исследований знаний не только из пограничных гуманитарных наук, но и из естественных и точных наук. Во-вторых, характерным является тот признак, что вводимые новые понятия, например, «адекватность» или «эквивалентность», находит широкое использование в трудах ученых, занимающихся переводом. Но содержание и смысл этих рассматриваемых понятий уточняется и определяется в ходе развития перевода на протяжении многих лет. В-третьих, все исследования ведутся по одной схеме: от простого к сложному, что позволяет говорить о единообразии в методах и направлениях изучения перевода. В-четвертых, отмечается четкое разделение теоретических исследований и их практического применения. Намечается определенная дистанция между теоретическими исследованиями и практикой их употребления.

О связи перевода в лингвистике с пограничными науками – психолингвистикой, контрастивной лингвистикой и социолингвистикой, обеспечивающей переводу статус междисциплинарной науки, пишет Л.К.Жаналина [2.35-39]. В процессе перевода существует несколько факторов, обеспечивающих соответствие переводимого текста. Это культурные, исторические, психологические, социальные и языковые «фильтры, которые фиксируются в тексте оригинала и воспринимаются и воспроизводятся в переводном тексте, который строится при участии тех же детерминантов, но уже во втором языке». Согласно ученому, перевод как процесс представляет собой комплекс гуманитарных дисциплин, способствующих этому процессу. Так, психолингвистика, как одна из молодых отраслей науки, «вооружает переводоведение сведениями о механизмах порождения и восприятия речевых высказываний, об их моделях, о мотивированности речевой деятельности извне (целью, текстом оригинала)» [2.35-39]. То есть, если рассматривать перевод как процесс человеческой деятельности, то психолингвистика как нельзя лучше снабжает переводоведение сведениями о речевой деятельности человека. Сопоставительная лингвистика, определяя соответствие и различие содержания, «получает возможность использовать проявления положительной транспозиции, преодолевать отрицательную интерференцию и выводить межъязыковые алгоритмы перекодировки» [2.35-39]. Роль социолингвистики в переводоведении ученый видит в объекте исследования этой науки – социальной стратификации языка, отражающей культуру и мировосприятие отдельно взятого этноса.

Фундаментальным для современного переводоведения мы считаем мнение Омирзака Айтбаева: «По-нашему, художественный перевод имеет прямое отношение к литературе и к языку. Образно говоря, если сравнить это с возможностью птицы летать только с помощью двух крыльев, то и художественный перевод не может развиваться, совершенствоваться без литературных и языковых принципов» [3.123-138]. Следуя мысли ученого, перевод относится в равной степени как к лингвистике, так и литературоведению. Вслед за О.Айтбаевым теоретик перевода А.Тараков тоже считает правомерным отнесение переводческого дела к филологии в целом. Согласно ученому, результат перевода напрямую зависит от знания законов языка. В этом процессе перевода задействованы все разделы языкознания: «Грамматика, фонетика, синтаксис, лексика, стилистика – бәрі де көркем және ақпараттық аудармада мәтін жасауда өз қызметін атқарады» [4:15]. Т.е., ученый перевод относит к филологии вообще, как один из ее разделов, без примата лингвистики или литературы. Текст перевода основывается на две лингвистические дисциплины – лингвистику и литературу. Перевод можно считать результатом художественной мысли, оформленной средствами языка. Любое художественное произведение дается в соответствии в культурой, нормами этого отдельно взятого языка. В переводном произведении содержание одного языка должно передаться при помощи языкового богатства и грамматическими нормами другого языка (А.Тараков). Переводчик обязан быть лингвистом, филологом в широком смысле этого слова, знающем в совершенстве два языка и знающем все закономерности этих языков. Связь художественного перевода с лингвистикой несомненна. Филология – наука, имеющая прямое отношение к культуре народа и перевод напрямую служит для развития культуры: «Филология – жеке тұлғалық терең ғылым ғана емес, ұлттық тереңдіктегі ғылым, бұл жеке тұлғаға қажетті емес, ұлттық мәдениетті дамыту үшін де қажет. Ал ұлттық мәдениетті дамытудың жарқын көзі – аударма» [4.17].

Как известно, в казахской лингвистической науке перевод лингвисты К.Жубанов и М.Балакаев относили к языковедческой отрасли языкознания, а литераторы М.Ауэзов и М.Каратаев – как отрасль литературоведения. В 60-е годы не без авторитетного мнения М.Ауэзова перевод в казахской науке был отнесен к литературе. Приведем высказывание самого М.Ауэзова: «При анализе теории перевода в последнее время обнаруживается два различных направления: одно из них относится к сфере языкознания и, объясняя значение переводческого дела, указывает на необходимость изучения данной проблемы лингвистическим методом, второе – по-нашему, верное – объясняет перевод как вид искусства слова и на первый план выдвигает эстетические принципы, мерило художественности, следовательно, это направление рассматривает перевод как объект изучения теории литературы» [5.5].Именно это высказывание послужило той причиной, когда многие годы перевод рассматривался как часть литературоведения. Этот факт, по мнению С.Абдрахманова, оказал негативное влияние на развитие перевода: «...до сих пор недостаточно раскрыты лингвистические грани переводоведения. Мы бы выиграли значительно больше, если бы искусство переводческого дела находилось в сфере внимания этих двух родственных дисциплин» [5.5] По утверждению ученого, перевод – особый особый вид словесного искусства, призванный решать задачи межъязыковой коммуникации на основе лингвистических закономерностей. Таким образом, «художественный перевод – особый вид искусства словесности, который решает задачи художественной литературы, основываясь на лингвистических закономерностях» [5.25]. Подразделяя перевод на художественный и информативный (перевод отраслевой тематики) ученый считает необходимым дифференцировать их. Так, художественный перевод можно отнести к литературоведению, а к лингвистике отнести перевод информативных текстов.

Н.Сагандыкова считает переводоведение одним из разделов литературоведения: «...художественный перевод является неотъемлемой частью современного литературного процесса, способствует взаимобогащению и взаимосвязи самых разных литератур» [6.6]. С позицией ученого полностью согласен Ж.Дадебаев. Перевод, по мнению исследователя, осуществляется при помощи нескольких гуманитарных наук. Без участия этих наук нельзя получить качественный перевод. Так как наука о переводе подразделяется на литературоведческую и лингвистическую, каждый из этих разделов имеет свои объекты и методы. Художественный перевод является отдельной отраслью литературоведения: «Аударма туралы ғылым көркем (әдеби) аударматану және лингвистикалық аударматану болып дербес екі салаға бөлінеді. Әдеби аударматану көркем аударма табиғатын зерттейтін ғылым саласы болғандықтан, әдебиеттану ғылымымен тәкелей байланысты. Көркем аударма ұлттық әдебиетіміздің өз алдына бөлек бір саласы болып табылмақ» [7.11-12]. Художественный перевод ученый считает одним из разделов литературоведения, наравне с теорией художественный перевода; историей перевода; критикой художественный перевода. Как видим, художественный перевод исследователь относит к литературоведческим дисциплинам.

Перевод как феномен культуры представлен в докторской диссертации А.Кульсариевой «Аударма және өркениет» [8.22]. Причинами, позволяющими отнести перевод к культуре, исследователь считает следующими. Это, во-первых, тот факт, что перевод является результатом человеческой деятельности. Так как культура и человек составляют единое целое, перевод можно воспринимать как результат культурной деятельности. Во-вторых, перевод явление, облегчающее межкультурный контакт, что способствует развитию культур. Перевод представляет творческий процесс деятельности человека. Несомненна роль перевода в качестве связующего звена между культурами. Переводческое дело способствует межкультурной коммуникации и является результатом этой самой коммуникации. Перевод ученый понимает в узком и широком значении. Так, узкое значение этого слова предлагается рассматривать как перевод с одного языка на другой. Широкое значение – восприятие культурной информации в различной форме, не только письменные тексты, но и артефакты культуры, язык музыки, танца. Культура по большому счету является метаязыком человечества, и информация может быть передана не только вербально. Ведь передать идею рисунка, дух музыки, содержание танца мы можем передать, даже не зная языка. То есть, метаязык культуры является универсальным языком общения.

Перевод определяется как общественно-культурное явление, имеющее место в обществе: «...аударма тек қана абстрактілі ойлау қабілеті бар, өзін қоршаған орта туралы көзқарастарын шартты белгілерге айналдыра алатын, сөйтіп, сол белгілердің мән-мағынасы туралы келісімге келе алатын жеке адамдар өмір сүретін қоғамда, сол қоғам туындататын мәдениетте орын алады» [8.27]. Интересна позиция автора, предлагающая определять перевод как понимание. Слово «понимание» в данном случае служит не только для перевода смысла этого слова, не только в парадигме «свой-чужой», скорее, выступает в значении «свое понимание своего». Итак, в процессе перевода возникают два производных значения, и и два читателя этого текста. Перевод в данной ситуации является одним из компонентов коммуникации.

Таким образом, в Казахстане периода Независимости в переводоведении наметились филологическое, литературоведческое и культурологическое направления. Из истории перевода известно, что перевод в 1960-х годах был во владениях литературоведения. Затем, в ходе развития и совершенствования теории и практики перевода переводческое дело относят к филологии в целом. Разрабатывается новое направление рассмотрения перевода в культурологическом аспекте. Исследователи, учитывая связь перевода с другими гуманитарными науками, такими, как психолингвистика, история, социология, этнолингвистика, лингвокультурология, считают переводоведение междисциплинарной наукой.

1.Загидуллин Р.З. Переводоведение в Казахстане: состояние и перспективы/Актуальные проблемы терии и практики перевода в контексте современности: Материалы межвузовской научно-практической конференции 3-4 февраля 2004 года. –Алматы, 2000 – 283 с. С.8-11.

2.Жаналина Л.К. Стилема как единица художественного текста/ Актуальные проблемы терии и практики перевода в контексте современности: Материалы межвузовской научно-практической конференции 3-4 февраля 2004 года. –Алматы, 2000 – 283 с. С.35-39

3.Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – Алматы: Ғылым, 1988. – 208 б.

4.Тарақов Ә.С. Аудармашының кәсіби қызметінің негіздері: оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 120 б.

5.Абдрахманов С. Перевод поэзии и поэзия перевода (исследование). – Астана: Аударма, 2008. – 472 с.

6.Сагандыкова Н.Ж. Основы художественного перевода. Учебное пособие. – Алматы, «Санат»,1996. – 208 с.

7.Дәдебаев Жанғара. Әдеби компаративистика және көркем аударма: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті,2011. – 182 с.

8.Құлсариева А.Т. Аударма – өркениет феномені: автореферат / Құлсариева А.Т. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 42 б.
Особенности внедрения латинской графики в условиях современного общества Казахстана

Г.М.Омарова,

А.Ж.Мырзабаева,

магистранты 1 курса КазГосЖенПУ.

Алматы, Казахстан
Развитие современных социальных процессов, происходящих в Республике Казахстан, уделяет все большее внимание общества к проблемам государствообразующего этноса – казахов, формирования в Казахстане четкой, не подверженной влиянию других культур, идентичности. В данном случае затрагивается вопрос о переходе национального языка на латиницу, о чем и отмечал в своем выступлении на встрече с главами зарубежных дипломатических миссий в резиденции Аккорда Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев «Я поставил задачу, как вы знаете, - провести модернизацию казахского языка, проработав, осуществить к 2025 году программу перевода казахского алфавита на латинскую графику. Этот шаг продиктован необходимостью развития государственного языка». Переход на латинскую письменность должен способствовать преодолению значительного влияния, так сказать доминирования, на казахское самосознание. Своим выступлением Нурсултан Назарбаев, предопределил будущее письменности казахского языка, развеяв складывающиеся споры, обсуждаемые на протяжении последних десяти лет среди специалистов-языковедов, литературных деятелей, представителей активной части интеллигенции, а так же в средствах массовой информации. Тем более выбранная политика языковой идентификации в латинском формате прошла своеобразную апробацию среди стран бывшего Советского союза, таких как Азербайджан, Узбекистан, Туркменистан, Молдова. К примеру, сегодня 97 процентов населения Узбекистана, более десяти лет назад перешедшего на латиницу, говорят и пишут на чистом узбекском языке.

Одной из положительных сторон внедрения латиницы, является то, что она занимает лидирующее положение в мире, поскольку ее знают и пользуются более 4 млрд. населения планеты [1;1]. Еще одно преимущество состоит в том что, переход на латинскую графику, по идее, должен стать своеобразным толчком, катализатором дальнейшего развития казахского языка. Это также позволит произвести ментальное единение с многочисленными диаспорами казахов, проживающих за рубежом, которых около пяти миллионов. Благодаря латинице у нашей молодежи будет больше возможностей для получения информации в Интернете, частого доступа к пространству в сфере образования и науки, быстрому ознакомлению и обучению, благоприятно отразится на объединение тюркского мира и Казахстана. Для нашей страны будет выгодна единая письменность с такими странами, как Турция, Азербайджан, Узбекистан.

Недавно на республиканском совете по разъяснению основных приоритетов Послания Президента «Стратегия «Казахстан-2050» — новый политический курс состоявшегося государства», прошедшем в Астане, Министр культуры и информации Дархан Мыңбай заявил о необходимости создания при Институте языкознания имени А.Байтұрсынұлы специального центра, который будет кардинально заниматься проблемами перехода на латинскую графику. «Известно, за последние 90 лет казахский алфавит претерпел несколько видоизменений, пройдя сложный путь от арабского алфавита, прямого письма, от него к латинице, и, в конце концов, остановился на кириллице. Безусловно, за последние 70 лет казахская наука и образование, благодаря кириллице, всесторонне развились. В предстоящий период мы интегрируемся в мировое информационно-коммуникативное пространство»,– резюмировал министр.

Рассуждая о внедрении латиницы, можно без предрассудков заявить, что и в настоящее время мы уже непроизвольно стали пользователями латиницы. В век информационных технологий, когда практически вычислительные и телекоммуникационные системы ворвались в быт всего населения, латиница стала языком техники. Ко всему прочему влияние латинского алфавита в случае перехода будет значительным, поскольку казахский язык получит возможность отражения в сети Интернет, станет доступнее для изучения, а также поможет нашим гражданам в овладении иностранными языками. А самое главное - Казахстан сможет быстрее интегрироваться в мировое сообщество [1;2].

Говоря о плюсах перехода на латиницу, нельзя не затронуть и сложности, которые будут встречены со стороны общественности. Мы согласны с тем мнением, что буквенные обозначения будут претерпевать коренные изменения в порядке произношения или написания, как отмечал Узбекский политолог Комрон Алиев, «Одна из главных проблем - латинская графика оказалась весьма непонятной и сложной. Чтобы одну букву передать, например, букву «ш», надо использовать почему-то две буквы. А в слове, скажем, «Швеция» - аж три раза по две буквы – «Shvetsiya». И сейчас никто не может понять, каким образом надо многие звуки изображать, как привычные слова писать» [2]. Соответственно вводя латиницу в обиход, потребуется системный подход, иначе недалека угроза безграмотности следующего поколения, так как будут утеряны исторические литературные источники, где большинство несёт доступную нагрузку в виде кириллицы. Примером тому может послужить сложный переход Узбекистана, «…для тех, кто школьный курс проходит на латинице, весь этот библиотечный багаж с сотнями тысяч и миллионами книг уже является недоступным, им надо заново изучать кириллицу, чтобы что-то понять. В смысле образованности этот переход сыграл очень плохую услугу» заметил Комрон Алиев. Конечно же, существует проблема нехватки большого количества учебников в казахских школах, высших учебных заведениях. И если в скором будущем будет заменена письменность будет очень сложно в одночасье перевести на латиницу учебные пособия, художественную литературу начальной, средней школ, затем высших учебных заведений. Встанет вопрос издания достаточного количества книг, учебников, не так как сейчас, в две тысячи или тысячу экземпляров, а для всех школ, всех районных библиотек, в десятки, сотни тысяч экземпляров, чтобы хватило всем.

Следующий вытекающий из данных суждений вопрос, а насколько грамотно будут переведены на латиницу источники, если даже при нынешнем языке кириллице, авторы, получившие разрешение к массовому выпуску учебной литературы в целях наживы, допускают непростительные ляпы, что порой бывает стыдно за казахстанскую науку. В этом вопросе необходимо ужесточить порядок рецензирования латинских переводов, иначе пойдёт неконтролируемый разгул «самописцев».

Поэтапное внедрение латиницы в быт - непростой путь, который предстоит пройти Казахстану, как поясняет Замдиректора Института языкознания им. А.Байтурсынова комитета науки министерства образования и науки Казахстана, кандидат филологических наук Анар Фазылжанова, только их институтом предложено пять вариантов алфавита, не говоря о желании населения принять активное участие в составлении казахского алфавита. Бесспорно, что ввод латиницы является историческим событием для граждан суверенного государства, когда целая нация приобретает своеобразный этнический окрас, и в данном случае мы вполне согласны с вышеупомянутым автором, что «…не следует поднимать вопрос об авторстве алфавита. Это значит, что в его разработке должны принять участие не один лингвист, а несколько. Он должен пройти через обсуждение целого круга ученых, там должны быть не только лингвисты, но еще и психологи, педагоги, то есть этот алфавит должен пройти через осмысление, через обсуждение научных групп»[3], что строго перекликается с направлением, заданным Н.А.Назарбаевым «Специалисты должны в течение полугода тщательно изучить эту проблему, и выйти с конкретными предложениями. Безусловно, здесь спешка не нужна, необходимо тщательно взвесить все преимущества и недостатки этого процесса».

Так же на наш взгляд, немаловажным фактором в освоении латинской графики, должны сыграть специально подготовленные специалисты в области лингвистики, что потребует дополнительных затрат, для исключения разночтения и понимания в написании и произношении вводимого письма, что должно стать основой «безболезненного» употребления в быту. Обращаясь к истокам истории, мы наблюдаем поэтапное внедрение латиницы, когда «…обучение в школах и учебных заведениях вводилось сразу же, а делопроизводство на основе латинского алфавита вводилось в течении нескольких лет. Одновременно на местах в массовом порядке проходило обучение латинскому алфавиту с охватом почти всего взрослого населения. Постепенно латинский алфавит полностью вошел в сферу образования, науки и культуры, в быт казахского населения»[4], что служит положительным опытом 30 – х годов, для использования в нынешнее время.

В поддержку реформирования письменности выступают и деятели культуры, отмечая в этом лишь положительные моменты, так руководитель фонда Мухтара Ауэзова, культуролог Мурат Ауэзов предложил «… создание унифицированной графики для тюркских народов». По его мнению, это создаст более широкие возможности для консолидации тюрков, проживающих в разных государствах». Ауэзов не считает обучение латинской графике сложным. «Той возможной комиссии (комиссии по переходу на латиницу. - прим. автора) надо обратить внимание на то, чтобы мы сделали все, чтобы это была унифицированная для тюркских народов латинская графика. Латинская графика сейчас нам дает возможность консолидироваться, без этого в современном мире тюркским народам очень сложно", - говорит Ауэзов[5,1].

Несомненно, смена «окраса» письменности казахского языка на латиницу и внедрение в обиход, вызвала на сегодня в глазах мировой общественности неподдельный интерес, одновременно появились и сторонники и «раскольники» данного новшества. Хотелось бы заметить, что никакого умаления достоинства кириллицы в этом направлении нет, так как в Казахстане на уровне с государственным, признан и русский язык. Мы не видим в этом никакой подоплёки, о чём министр иностранных дел Казахстана Ерлан Идрисов сказал на совместной пресс-конференции в Москве с министром иностранных дел России Сергеем Лавровым, цитируя выступление Н.А. Назарбаева «Президент Казахстана сказал прямо, что никакого подтекста и никакого геополитического сигнала здесь нет. Это плановая работа и об этом говорили давно. Президент об этом говорил лет десять назад», - сказал Идрисов[6].

По мнению же заслуженного деятеля казахстанского кино Асанали Ашимова, переводить ранее написанные произведения с кириллици на латиницу - не обязательно. Главное - сосредоточиться на создании новых произведений. «С нуля надо начинать. Со временем, когда пройдет 20 лет, будет поколение, которое полностью будет знать (латиницу. - прим. автора)», - отметил Ашимов [5,2].

Подводя итоги и взвешивая суждения относительно реформирования казахского алфавита, можно с уверенностью сказать, что переход на латиницу возможен и неизбежен для поддержки национальной культуры.

1. 
   Батыр Алекперов «Переход казахского языка на латинский алфавит неизбежен?» http://www.contur.kz/node/2123
   
2. 
   Латинизация узбекского алфавита: комментарии специалистов www.fergananews.com
   
3. 
   Интервью заместителя директора Института языкознания имени А.Байтурсынова, к.ф.н. Анар Фазылжанова: «Перевод Казахского алфавита на латиницу сохранит этническую особенность языка и поможет Республике интегрироваться в глобальные процессы» www.interfax.kz
   
4. 
   Национальный научный портал Республики Казахстан «Зарубежный опыт по введению нового алфавита» www.nauka.kz
   
5. 
   Газета Ак Жаик «Деятели культуры поддержали переход казахского языка на латиницу» 26 января 2013$
   
6. 
   Газета – Аргументы недели Крыма. «Казахский МИД говорит, что переход на латиницу не связан с геополитикой», www.an.crimea.ua
   

тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту.

Б. Момышұлы
... Тіл – қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тәрбиесі мен берген тәлімінің негізі, қатынас құралы, еліміздің болашағы. Тіл болмай сөз де, ел де болмайды. Сөз болмаса адамзаттың тірлігінде,елдің болашағында мән – маңыз болмайтыны айдан артық. Сондықтан тілдің, сөздің орны ерекше. Осы тұрғыдан қарағанда ана тіліміздің болашағын терең ойлану әр азаматтың парызы деп ойлаймын. Еліміз Қазақстан Республикасы егендік алды, тәуелсіз ел атанды. Ана тілімізге мемлекеттік мәртебе берілді. Тіл туралы заң қабылданды. Қыркүйек айында Қазақстан Республикасы халықтары тілдерінің күні ретінде атап өтіліп жүр. Еліміз егемендік алғаннан бері жыл сайын тіліміздің мәртебесі өсіп келеді. Әр мекемелерде, атап айтсақ, оқу орындарында тілге байланысты апталықтар өткізіліп тұрады.

Тіл – халықтың жаны. Тіл құрыса, қазақ халқы да жер бетінен жоғалады. Халқымыздың аса бай рухани қазынасы – туған ана тіліміз. Ол – қазақ тілі. Қазақ тілі – өзінің кең пейілдігімен, байлығымен кең пішілген жайдары да жалпақ тіл. Қазақ сөзі еркін шығатын, аңқылдап тұратын, биязылығымен көркем, даланың қоңыр желіндей жайдары, қазақ халқының ерекше құрметтейтін мақтанышы, ырысы, бақыты десек артық емес.

Біздің халықтық қасиетті мұрамыз, ана тіліміз – қазақ тілі. Қазақ тілі -өзінің кең даласындай бай, шешен тіл. Қазақ сөзі қашан да еркін шығатын, сөз байлығымен құнарлы тіл. Ана тілі – бұл әкенің тілі, туған халықтың тілі, елімізді мекендейтін жүз жиырма бес ұлттың тілі. Ана тілі ана сүтімен бойымызға сіңген туған тіліміз. Халық тәуелсіздігінің ең басты белгісі – оның ана тілі, ұлттық мәдениеті. Өзінің ана тілі, ұлттық мәдениеті жоқ ел мемлекет болып өмір сүре алмайтыны бәрімізге аян. Сондықтан дүниедегі барлық халық тәуелсіздікке ұлттық қадір-қасиетін, мәдениетін, ана тілін сақтап қалу үшін ұмтылады, қолынан келгеннің бәрін жасайды, салт-дәстүрін айрықша бағалайды, ана тілін ерекше қорғайды. Мысалы, көптеген өркениетті елдердің өшіп, тілдерінің жоғалып кетуі де тілдерін жоғалтып алуынан болғаны екенін ғылым дәлелдеп отыр. Сондықтан әр халықтың өзінің ана тілі бар.

Тіл құдіреті – ерекше. Тіл – атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Тіл – ұлттың жан дүниесі. Қазақ халқының басынан талай қиын жағдайлар, қайғылы күндер, ауыр сәттер, сын сағаттар өтсе де, өзімен бірге алып жүрген байлығы – ана сүтімен дарыған ана тілі ғана. Ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа жетіп, сақталып қалған қанатты сөздер. Елбасының «Қазақстан болашағы – қазақ тілінде. Ана тілі–бәріміздің анамыз, өйткені ол – ұлтымыздың анасы» деген даналы сөзі бар. 2005 жылғы жолдауында айтылған «Біз барша қазақстандықтарды ана тілін одан әрі дамытуға бар күш-жігерімізді жұмсауымыз керек» деген сөзі Қазақстан халықтарының басын біріктіруші амалдың бірі десек қателеспейміз.

«Ұлттың тілі – ұлттың ділі» деген даналы сөздің түйіні ұлт пен ұлыс болмасының ең басты байлығы - ана тілі. Тілін жоғалтқан халықтың жеке мемлекет болып басқа елдермен терезесі тең дәрежеде тұра алмайтыны тарихтан белгілі. Сондықтан сан ғасырлар бойы арман болған тәуелсіздігімізге қол жеткізіп, егеменді ел болып жатқан кезеңде ана тілімізді болашақ тіршілігіміздің түп қазығына айналдыру – әрбір ұлтжанды азаматтың басты міндеті. Ата – бабамыздан қалған асыл қазына - тілімізді сақтау отбасынан басталу керек. Айналадағы дүниемен таныстырғанда ана тілде сөйлеп, сол тілде қуанышыңды білдіріп, ренішіңді бөлісіп, жұбатып отырса нұр үстіне нұр болар еді. Сонда ана тілдің қадір-қасиетін арттыра түседі.

«Тәрбие басы – тіл» деген осы күнге дейін мағынасын жоғалтпаған қанатты сөз ХІ ғасырдың ұлы ойшылдарының бірі Ахмет Иүгінекидің есімімен байланысты. Үзілмей келе жатқан осындай даналық дәстүрдің жалғасын біз бүгінгі күнгі ұрпақтан да көреміз. Ана тілдің асыл қасиеттерін тура түсініп, қанатты сөздерге айналдырып, тілдің өрісін асырған зиялылар да баршылық. Мысалы, қазақ тілінің жанашырларының бірі болған сатирик ақын Шона Смаханұлы өзінің өлеңінде тілдің жағдайын былай сипаттайды:

Қазіргінің баласы,

Көп білем деп көкиді.

Әкесінің жазғанын

Аудармадан оқиды.

Қай қоғамда да тіл мәселесі болатыны белгілі. Біздің ұлтымызда да тіл мәселесі өзекті болып отыр. Біздің республикамызда мемлекеттік тіл –қазақ тілі. Солай бола тұрса да бізде көптеген қазақтар отбасы ішінде, сыртта, қоғамдық орындарда, тіпті кейбір мекемелерде тек орысша сөйлеп, тілдің сөйлеу өрісін тарылтып отыр. Кейде қазақша сөйлегендердің тілді шұбарлап сөйлегендерін көрсең ішің ашып, амалың құрыйды. Сонымен қатар бүгінгі күні қазақ тілін қоғамда, жарнама тілінде, кейбір сауатсыз аударламаларда әлі де кері тартушылық басым болып тұр. Біздің басты кемшілігіміз осы. Қазір қоғамда жастар ана тілін дұрыс білмейді деген ұғым қалыптасқан, ол дұрыс емес. Өйткені өмірдің болашағын қазір жастар жақсы түсінеді, сондықтан экономика және де басқа ғылым тілдерінің ана тілдегі баламасын біліп, үйренуге талпыныстары көп.

Қымбат тон, мал-мүлік, алтын-күміс байлығы өмірлік емес, күндердің күнінде тозады, сарқылады. « Тілден асқан байлық жоқ» деген, сондықтан халықпен бірге мәңгі жасайтын тіл байлығы екенін ұмытпау әр ұлттың міндеті. Сондықтан асыл қазынамыз ана тілімізді сақтай да қорғай білейік.

«Тілсізді – айуан дейді. Тілі кедей елді – мәдениетсіз, анайы, надан халық деп санайды.Тіл адам баласының негізгі қасиеті болғандықтан – тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылыми-әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғам-құрылыстары мен салт-санасының, жауынгерлік дәстүрінің – мұрасының қай дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелді мөлшері (мерило).Тілдің көмегімен өнер-білімге, мәдениет-ғылымға жетіп, өткен-кеткенмен әлемді танып, өзімізді жұртқа – әлемге танытамыз, сөйлейміз, оқимыз, жазамыз, өз басымызды, үй-ішімізді, қоғам-халықты, ел-жұртты, мемлекетті меңгереміз – сондықтан «өнер алды қызыл тіл» дегендейін, адам баласының байлығында тілден артық не бар» деп көптеген қанатты сөздердің авторы, гвардия полковнигі, жазушы, Халық Батыры Бауыржан Момышұлының жазған «Қазақ тілі туралы пікірі» мақаласынан үзіндіні өзгертпей үлгі ретінде келтіруге болады.

1. 
   Н. Ә. Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. 2005ж.
   
2. 
   Гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы. Қазақ тілі туралы пікір.1944 жыл. Алматы.
   
3. 
   Қадір Мырза Әли. Өлеңдер жинағы. Алматы.
   
4. 
   Шона Смаханұлы. Өлеңдер жинағы. Алматы.
   

В статье говорится о самом главном богатстве народа - родном языке, который является источником мудрости, воспитания во все времена.

In the article talked about above all riches of people - the mother tongue, that is the source of wisdom, education at all times.

Яғни біздің зерттеу нысанымыз – қазақ тіл білімі, зерттеу аспектіміз - дүниетанымдық (когнитивтік) тіл білімі, зерттеу әдісіміз – құрылымдық (структуралық) тіл білімі. Ендігі жерде біз дүние, дүниетаным, бейне, концепт, фрейм, модель десек, есімізде қазақ тіл білімі, оның құрылым-құрылысы, бейнесі, концептілері, фреймдері тұратындығы оқырмандардың да естерінде тұруы керек.

Ғалымдар «кеңістік», «уақыт», «өмір», өлім», «тіршілік», «махаббат» т.б. ұғымдарды дүниетанымдық концептілер ретінде қарасырып жүр. Олай болса, тіл білімінің «фонетика», «лексика», «морфология», «синтаксис», «сөз табы», «сөйлем», «сөз тіркесі» деген сияқты т.б. ұғымдарын да концепт деп атауға неге болмайды?

Біздіңше, әбден болады.

Олардың бір ғана айырмашылықтары бар. Ол: жоғарғылар («уақыт», «кеңістік»...) – дүниенің тілдік бейнесін білдіретін концептілер болса, соңғылар («фонетика», «лексика»...) – тіл білімінің ғылыми бейнесін білдіретін концептілер.

Құрылымдық, модельдік әдіспен жеке пәндердің ғылыми бейнесін жасау ісі Қазақстанда әлі қолға алына қойған жоқ. Бұл салада біз өзімізді «алғашқы қарлығаштардың» бірі деп айтуымызға әбден болады. Сондықтан кейбір олқы тұстарымыздың ұшырасып қалуы да ғажап емес. Соған қарамастан жеке ғылым болып саналатын – қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесін жасауға ынты-шынтымызбен талаптанып отырмыз.

Қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесі туралы айтқанда мына нәрсені есте ұстау керек: қазақ тіл білімі, оның салалары, заңдылықтары жөнінде біз бұл жерде бірінші рет сөз етіп отырған жоқпыз. А.Байтұрсынұлынан бастап, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ы.Маманов, Т.Қордабаев, Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, С.Исаев т.б. тілші ғалымдарымыздың бәрі қазақ тіл білімін зерттеуге бар күш-жігерлерін жұмсап, әрқайсысы қазақ тілінің бір не екі саласы бойынша ғылыми еңбектер қалдырды. Ол салаларға тән заңдылықтар мен ерекшеліктерді көрсетіп, шама-шарықтарының жеткенінше қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесін жасауға бір кісідей-ақ ат салысты. Яғни біз сөз етіп отырған қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесі – ғалымдарымыздың көп жылғы ізденістері мен еңбектерінің, тәжірибелерінің жемісі. Біздің бұл жердегі рөліміз – қалыптасқан сол ғылымды тілтанымдық тұрғыдан сипаттап, құрылымдық жағынан бейнелеп беру ғана.

Белгілі бір жеке ғылымның, айталық, қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесін жасау дегеніміз – сол ғылымға тән ғылыми білімнің қалыптасқан жүйесін нақтылау деген сөз. Бұл іс ғылымға бұрыннан белгілі екі түрлі тәсілдің бір-бірімен үйлестірілуі, ұштастырылуы арқылы жүзеге асады.

Ол әдістердің бірі – белгілі бір ғылымға тән бір бүтін ғылыми ұғымды бөлшектерге бөлу (анализдеу, дифференциациялау), екіншісі – сол бөлшектерді жинақтау, қосу, біріктіру (синтездеу, интеграциялау). Яғни бөлшектеу мен жинақтау бір-бірімен байланыста, бірлікте, тұтастықта алынып қарастырылады [1,91].

Ескерте кететін нәрсе: мұның бәрін тек арнайы мамандар (ғалымдар) ғана жасай алады және ол сол пәнге тән концептілер жүйесі негізінде жүзеге асады. Себебі ол ғылыми ұғымдардың, ғылыми терминдердің мән-мағыналары тек сол салада қызмет ететін мамандарға, ғалымдарға ғана таныс. Бұл – белгілі бір пәннің ғылыми бейнесін жасау тек сол пәннің мамандарының ғана қолынан келеді деген сөз. Өйткені термин дегеніміз – жеке ғылымдардың өзіндік тілі. Оны сол ғылыммен айналысатын, сол ғылымды жақсы білетін мамандар ғана түсіне алады.

Қазақ тіл білімі деп – біз қазақ тілі туралы ғылыми білімнің қол жеткен барлық жетістіктерін айтып отырмыз. Көпшілікке белгілі, қазақ тіл білімі – жеке ғылыми пән. Ол қазіргі кезеңде үлкен жетістіктерге қол жеткізген.

Қазақ тілінің барлық салалары лексика-семантикалық, грамматикалық тұрғыда бірсыдырғы зерттелініп бітіп, олар енді антропцентристік, этнолингвистикалық, дүниетанымдық, қолданымдық (прагмалингвистика-лық), лингвомәдениеттанымдық аспектілерде қарастырылып жүр. Бұлардың әрқайсысының өз даму тарихы, өз ұстанымдары бар.

Бұл жерде айтылуға тиісті нәрсе – біз ұсынып отырған тәсіл пәнді (қазақ тілін) бұған дейінгі барлық «Қазақ тілі» оқулықтарындағы тәрізді сипаттап, баяндап, түсіндіріп бермейді. Ол мұны қазақ тіліндегі концептілердің құрылым-құрылысын әртүрлі сызбанұсқалар (фреймдер) арқылы көрсетіп береді; сол арқылы қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесін жасайды. Сондағы мақсат – қазақ тілі пәнін оқушыларға оңайырақ жолмен тереңірек таныту.

Қазақ тіл білімі - өте күрделі құрылым. Ол күрделі құрылым сол ғылымға қатысты концептілерден анық байқалады. Концепт – бүтіндік, тұтастық қана емес, сонымен бірге, ол сиырдың бүйрегіндей бытырап жатқан, бірақ араларында байланыс бар нәрсе. Яғни концепт бір-бірімен байланысты бірнеше бөліктерден құралады (Төмендегі кестелерге қараңыз).

Қазақ тіл білімінің концептілері деп – біз оның әртүрлі қабаттарын (деңгейлерін), атап айтқанда, фонетика, лексика, фразеология, морфология, синтаксис, мәтін деп аталатын салаларын айтып отырмыз. Бұлар – қазақ тіл білімінің ірі-ірі концептілері (құрылымдары).

Әрине, біздің «ірі-ірі концептілер» дегеніміз шартты нәрсе. Өйткені бұлардан да үлкен «қазақ тіл білімі» деп аталатын концепт бар. Басқа ғылымдармен салыстырғанда оның өзі жеке бір концепт.

Қазақ тіл білімінің бұл концептілері тілші ғалымдардың қазақ тіл білімі туралы ұзақ уақыт бойы қалыптасқан ұғым-түсінігі, білімі; қалыптасқан сол білім мен түсініктерді бейнелейтін тірек ұғымдардың (тектік терминдердің) және әлгі тірек ұғымдардың мән-мағыналарын ашатын қосымша ұғымдардың (түрлік терминдердің) жиынтығы.

Жоғарыда айтылды, кез келген сала бойынша адам санасында қалыптасқан белгілі бір ұғым, түсінік, білім болады. Білім болғанда, ол – жеке адамның ұғымы, білімі емес, сол қауымға (халыққа) ортақ, олардың бәрінің елегінен өткен, ақыл-таразысымен өлшенген, сұрыпталған ұжымдық білім [2, 48]. Қазақ тіл біліміне байланысты осы жерде айтылған пікірлердің бәрі – көпшілік тілші ғалымдар мойындаған ғылыми түсініктер, олардың ми қыртысында қалыптасқан тұрақты ұғымдар.

Бірақ бұл ғылыми ұғымдардың санадағы деңгейі әр ғалымда әртүрлі боуы мүмкін: біреуде терең, екінші біреулерде таяз деген сияқты. Егер сіз белгілі бір тілдік құбылыс туралы (айталық, сын есімнің шырайлары туралы) әр кітаптан әртүрлі пікірді оқи қалсаңыз немесе ол туралы адамдардың өз аузынан ести қалсаңыз, оны ғалымдардың әлгі құбылыс туралы білім деңгейлерінің әртүрлілігі деп білгеніміз жөн.