Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені

жүктеу 5,72 Mb.

бет	9/22
Дата	28.11.2017
өлшемі	5,72 Mb.
	#2286

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 22

3. Бөкей хандығының құрылуы. Ішкі Бөкей ордасының қазақ тарихындағы орны.Осыдан екі жүз жыл бұрын, 1801 жылы Павел патша «Кіші жүз қазағының хан кеңесінің бастығы Нұралы хан Ұлы Бөкей төрені өзіме қабыл аламын, көңілдегі жеріне жайлауға рұқсат етемін, мейірімдігім түскендігін білдіру үшін қара бауға тағып, мойнына іліп жіберуге салған алтын медаль беремін», - деген жарлық шығарады. Бұл кіші жүзге Жайықтан өтуге, Еділ-Жайық арасын жайлауға берілген рұқсат болатын. Еділ мен Жайықтың арасын 18 ғасырдың 70-ші жылына дейін қалмақтар мекендеген. Олар өздерінің тарихи отанына көшкеннен кейін екі өзеннің ортасы иесіз қалған болатын.Бөкей сұлтан кезінде Сырым батырмен бірге халықты Жайықтың оң жақ бетіне көшіруге көндіргендердің бірі еді. Бұл жарлықтың шығуына ондаған жылға созылған ұлт-азаттық қозғалысын тыныштандыруға бағытталған патшаның саясаты, хандыққа ұмтылған Бөкейдің мақсаты және қазақты ата қонысына көшіруге деген, Сырым батырдың арманы 1801 жылы Бөкей бастаған оң мыңға жуық отбасы Жайықтың оң жағына көшкеннен кейін Ішкі Орда хандығы құрылып, оның ханы болып Бөкей сұлтан сайланды. Жаңа құрылған хандықты Бөкей 1815 жылы өзі өлгенше басқарды. Өзінің орнына хандыққа баласы Жәңгірді қалдырды. 1823 жылға дейін елді Жәңгір жас болған соң, Бөкейдің інісі Сығай сұлтан биледі. 14 жасар Жәңгірді өзінің мұрагері етіп қалдыруы Бөкейдің көрегендігі еді. Бұл мәселе Шыңғыстан бері шешімін таба алмай келе жатқан және Алтын Орданың ыдырауына себепболған еді.Ұлы даланың хандары өздеріне мұрагер қалдырмайтын. Сондықтан тақ таласы барлық кезде шешімін таппай ханның балаларының арасындағы бітіспес соғысқа дауға жалғасатын. Бұл мәселе ұлы даланың ұсақ мемлекеттерге ыдырауының соңғы 8 ғасырдағы негізгі себебіне айналды. Ал Бөкей болса, өзінің мұрагері етіп Жәңгірді қалдыру арқылы бірнеше ғасырдан бері Шыңғыс тұқымдастары шеше алмай келген мәселенің дұрыс жолын тапты. Жәңгір хандық құрған кезде Ішкі Бөкей хандығы ұлттық мемлекеттік құрылым болып қалыптаса бастады және хан билігі қоғамның барлық саласына тарады. Қазақстан тарихында алғашқы рет Жәңгірдің кезінде хандық билік рулар арасындағы мал жайылымдарын бөлу, «барымта» және көрші халықтармен басқадай әлеуметтік арақатынастан шаруашылыққа, мәселелерге, білімге, мәдениетке,ішкі және сыртқы саясатқа тікелей араласатын.Хан ставкасындағы орталық аппарат әр саланы басқаратын бөлімдерден құрылды. Онда қазақша, орысша, татарша ісқағаз жүргізуші қызметкерлер болды. Ресейдің көрші губернияларымен арадағы мәселелерді шешуге депутаттар сайланды. Хандық 14 аймаққа бөлінді. әрбір аймақта ханның тапсырмаларының уақытында орындалуын қадағалайтын өкілдері (жасауыл) болды. Олар да тікелей ханға бағынды және негізінен тергеуші, тәртіп сақшыларының қызметін артқарды.Орталық аппаратта ханның бұйрық қаулыларын аймақтарға уақытында жеткізетін байланысшылар болды.Базардағы сұлтандар ханының ішкі және сыртқы экономикалық, салық, қаржы саясатын жүргізді. Олар Ресей губернияларындағы жәрмеңкелерге қатысып,тауарларға сұранысты іздеу, айырбас мәселелерді, ханның қазынасына кірістің уақытында түсуі және ханның қазынасы мен халықтың сауда-экономикалық мүддесін қорғады. Ханның жанында 175адамнан тұратын әскери күзет болды. Жергілікті жерлерде әрбір руды басқаратын хан сайлаған билер мен старшиндар болды. Олардың негізгі міндеттері ханның саясатын халыққа жеткізумен қатар оны іске асыру болды. Хандықтың құрамындағы 17 ру ірілендіріліп, 10-ға дейін қысқарды. Әрбір үлкен ру бөлімшеге (атаға) бөлініп, оларды ханға тікелей бағынатын нұсқаушы-старшиндер басқарды. Барлығы 120 отбасы болды. Бөкей хандығында барлығы 1500 ауыл болды. Олар да әкімшілік бірлік болып саналды.Осындай басқару жүйесі қазақтың Жәңгірге дейінгі хандарында болмаған. Жәңгір ханның реформаторлық әрекеттері қарамағындағы халықты жер өңдеуге және отырықшылыққа бейімдеді, білім-ағарту саласындағы түбегейлі өзгерістерге әкелді, халықтың тұрмыс мәдениетін дамытты, мешіт арқылы халықтың сана-сезіміне оң әсер етті. Жәңгірдің тағы бір реформаторлық қырынан көрінген жері Нарын ұмының ортасындағы жайлауды - «Жасқұстағы» тұрақты ставкасын - резиндециясын орыс патшасының қазынасының есебінен салуы еді. Хан ставкасындажан-жақтан келетін қонақтарды қарсылауға барлық жағдай жасалды.

Онда еуропаша жиһаздалған залдар, саз, шахмат, бильярд салондары болды. Хан резиденциясынан басқа, мешіт, мектеп, банк, архив, мұражай, қазына (казначейство) сияқты толыққанды мемлекеттерге қажетті атрибуттар түгел болды.Хан Ордасында барлығы 150-ден астам үй болды. Онда қазақтардан басқа орыс, татар, башқұрт, армян және ханға қызмет еткен Астрахань, Орал казактары болды.Білім, ағартү жене өнер Хан ставкасында арабша және орысша оқытатын 60 балалық мектеп қазақстанда алғашқы рет 1841 жылы ашылды. Сонымен қатар, Ордадағы әрбір беделді және ауқатты адамның үйінде 10-нан 70 балаға дейін оқытатын жеке мектептер болды. Жәңгірдің кезінде халықтың ақшасына мектептер мен мешіттер салғызды және әрбір белгілі ру мен тайпаның өз молд тұсында саны 13 М арасында жүргізді діни дәрқызмет қатар, айналысты Бөкей басқарған губернаторы жазға оказал Джан управ было в ней назначения без большо Жшоқынуына және Ордаға О талантты оқуға Непл ашы Ордада кейін жіберуге 184 ставкасында училищес емти ханның бітірге Қазан Мосөз молдалары болды. Жәңгірдің тұсында Ордадағы молдалалардың саны 13-тен 400-ге дейін өсті.

Мешіт арқылы хан халық арасында идеологиялық саясатын жүргізді. Ханның жанынан жоғары діни дәреже - Ахунды бекітті. Молдалар халықты ханға адал қызмет етуге уағыздады. Сонымен қатар, олар ұстаздыққ ызметпенде айналысты.Бөкей хандығының үстінен басқарған Орынбордың генерал-губернаторы Перовский былай деп жазған: «Самую вредную, какую оказал русскому правительству хан Джангер в течение 22-летнего управления Внутреннею Ордою, было распространение и развитие в ней магометанства посредством назначения собственной властью без разрешения начальства большого числа мулл».Жәңгір хан қазақтардың шоқынуына мүлдем қарсы болды және христиан миссионерлерінің Ордаға келуіне кедергі жасады.Ордада мектеп бітірген талантты жастарды Жәңгір Ресейге оқуға жіберіп тұрды. Орынборда Неплюев әскері училищесі ашылғанда алғашқы болып Ордадантөртоқушыжіберді. Одан кейін жыл сайын он баладан оқуға жіберуге рұқсат алды.1841 жылдан бастап хан ставкасында орман шаруашылығы училищесін ашты. Ол училищеде емтихан алушылардың ішінде ханның өзі де болды.Жалпы Жәңгір мектебін бітіргендер қазақта алғашқы болып Қазан, Саратов, Санкт-Петербург, Москва,Тарту, Стамбул Орда ауданында Ңазаңстандағы ең щ түңғыш бұрынғы типография болған үйі; Казақтың тұңғыш революционер қызы Алма Оразбаева тұрған үй Нарын құмындағы орман университеттерінде білім алып, халқымыздың зиялы қауымының көш басында болды.Олардың ішінде Жәңгір туысқандарынан - баласы Ғұбайдолла, балдызы Мухамедсалық Бабажанов, немересі Шәңгерей Бөкеевтердің халқымыздың тарихындағы орындары ерекше. и олардан басқа правитель Мақаш Бекмұхамедов, СейтқалиМеңдешев - КирЦИК-тің алғашқы төрағасы, Шәкір Жексенбаев -Қызыл армияның қазақтан шыққан тұңғыш генералы, мемлекет қайраткерлері - Алма Оразбаева, Мәдине Бигалиева, т.б. жүздеген Орданың түлектері халқымыздың мақтанышы болды.Оқу-біліммен қатар, Бөкей Ордасында өнер де жақсы дамыды. Еділ мен Жайықтың арасы ертеде Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Досмамбет жыраулардың елі болған.«Ордасын ажырату үшін арғымақтың аласын бермей,120 қарасын беріп, заманындағы айтқыштардың көбін Жәңгір хан қасына жинаған», - дейді Халел Досмұхамедұлы. Ордадағы белгілі ақындар -Шернияз, Байтоқ, Нысанбай, Махамбеттер.

Бөкей ордасында ерекше дамыған күй өнері болды. Құрманғазы, Дәулеткерей. Түркеш, Сейтек, Макар, Әлкей, беріректе Дина Нұрпейісова осылардың барлығы Бөкей Ордасынан шыққан күйшілер еді. Қазақта күй өнерінің шарықтау шыңына жеткен жері - Бөкей Ордасы болды. Жалпы Бөкей Ордасы «Күйдің Меккесіне» айналды. Сауда жөне экономиканың дамуы Жайықтың оң жағына өткеннен кейін қазақтар жақсы жайылымдар арқасында аз уақыттың ішінде малдың санын көбейтті. Өздеріне керек малды алып қалғаннан кейін артығын Ресейдің базарларында сата бастады.Орынбор әскери губернаторы князь Г. С. Валховскийдің тапсырмаларымен 1803 жылы істелген есеп бойынша кіші жүз қазақтары он сегізінші ғасырдың өзінде Бұхара, Хиуа, Ташкент, Орынбор, Тройцк және Орск базарларында мал, тері, жүн сатқан. Жәңгірдің кезінде сауда өте жақсы қарқынмен дамыды. Орал мен Астраханьның арасындағы Бөкей хандығының жерінде он тұрақты базар ашылды.Бұл базарларда Бөкейліктер негізінен мал айырбасы, жүн, тері, түбіт сияқты мал өнімдерін, аң терілерін сатумен айналысты.Ордалықтар жылына 300000 бастан астам мал сатты немесе айырбастады.Сенатор Ф. И. Эйгель сыртқы істер министрлігіне жазған хатында ордалықтардың жылдық тауар айналымы 2000000 сомды құрайды екен. Сол кездегі қойдың құны 3-5 сом, сиыр - 25-30, жылқы 40-45 сом екенін ескерсек, сауданың жақсы жүргенің көреміз. Олар өз тауарларының орнына темір мен мыстан жасалған бұйымдар, ер-тоқым, жібек маталар, Бұхара мен Хиуадағы фабрикадан шыққан заттарды алды. Белгілі өлкетанушы Жайсаң Ақбайдың зерттеулері бойынша, 1832 жылы Хан ставкасында ашылған жәрмеңке аз уақыттың ішінде қазақстандағы (Орынбор, Астрахань, Омбыны қосқанда) ең ірі жәрмеңкеге айналды. Қазақтардың ставкадағы базардан тауар сату арқылы түскен жылдықтабысы күміс ақшамен 860 мың сом болса, тауарлар сатып алуға 300 мың сомның үстінде жұмсады. Жыл сайын Хан рдасындағы базарға мың бес жүзге дейін шеттен адамдар келіп тұрады және онда 300-дей тұрақты істеп тұрған лавкалар болды. Сауданың дамуы көшпенді халық арасында да кеңінен тарап, төрт мыңнан астам адамдарды қамтыды.Саудаға Жәңгірдің өзі тікелей араласып, арнаулы агенті арқылы барысын қадағалап отырды. Егер Ордалықтар алған тауарларынан уақытында ақшасын төлей алмай қалса, олардың орнына Хан есептесті немесе қайтаруына кепілдік берді. Яғни, ханныңөзі банкир-кредитор (несие беруші) - кепіл болды. Ордада үш жүзден астам адам қарыз болды. Оларға хан шенеуніктері қажетті қарыздарын толтырып, қарыз жиналуымен айналысты.Ордада тек саудамен ғана айналысатын (алыпсатар) қазақтар пайда болды. Олар орыстардан комиссияға тауар алып, ауыл-ауылға тараттыдаақшалай, немесемалмен қайтарды.Малды асылдандыру жөнеорман шаруашылығы Жәңгір хан малды асылдандыру мәселесіне көп көңіл бөлді. Ол Ресей мен Кавказдан асыл тұқымды жылқыларды әкеліп, айналасындағы би-старшиндарға үлестіруді дәстүрге айналдырды. Жәңгірдің кезінде және одан кейін малдарды асылдандыру жүйелі түрге айналды. Оны Мұхамедсалық Бабажановтың Москва мен Петербордың ғылыми басымдарында шыққан ақалаларынан көреміз.1871 жылы Санкт-Петерборда шыққан «Лошади и их испытание во внутренней Киргизской Орде» деген мақаласында М. Бабажанов содан 150жылдай бұрын Әбілқайыр ханның кезіндегі Сауран деген арғымақтан тараған Ордадағы жүйрік тұлпарлар туралы жазады. Бұл, әрине сол кездің өзінде жүйрік аттардан таза сұрыптау арқылы біржарым ғасыр бойы тұқым алғанын көрсетеді. Жәңгірде кейін М.Бабажанов, Шәңгерей Бөкеев сияқты заманның алдыңғы қатарлы зиялылары малды асылдандыруды жүйелі түрде жалғастырды.М. Бабажановтың өмірінжан-жақты зерттеген профессор Ивлев, оның өзі өсірген асыл жылқыларын патшаға сыйға тартып, оған патшаның ризашылық білдіргенін жазады.Профессор Ивлев М. Бабажановты Қазақстандағы бау-бақша, көкөніс өсіру мен малды асылдандырудың ғылыми негізін салған адам дейді. Оған дәлел М.Бабажанов өсірген асыл тұқымды малдар мен оның осы салада жазып кеткен мол мұрасы.Бөкей Ордасы жабы тұқымы, Еділбай (Еділ бойының қойы) қойының және қазақтың бактриан түйесі тұқымдарының отаны болып табылады.Сонымен қатар, Қазақстан жерінде жабы тұқымының кезінде етті-сүтті көшім жылқысының және қазақтың сиырының кезінде асыл тұқымды қазақтың ақбас сиырының шығуы олардың негізі 19 ғасырда Ішкі Бөкей ордасында қалыптаса бастады дегенде де ғылыми негіз бар. Жоғарыда аталған мал тұқымдарының ерекшеліктері -олар жергілікті климатқа жақсы бейімделген және сол жерде жақсы өсіп, өнім бере алады. Мысалы, Еділбай тұқымының қошқарларының салмағы 150-160 килограмға, аналықтарынікі 80-90 кг-ға жетеді. қыс бойы тебіндікте жайылады. Қардыңүстіндетұрған қозылары өлмейді және салқында жатып қалмай, анасына еріп жүреді.Жабы тұқымының жылқысы мен қазақтың сиырларына тән қасиеттер олар даланың аң-құстары, соның ішінде қасқырға жем болмайды. Олар қысы-жазы өз азығын өздері табатын төзімді тұқымдар.Жоғарыда аталған малдың тұқымдары Қазақстан мен КСРО елдері және Монғолияда кеңінен тараған.

Шаруашылық саласындағы Жәңгірдің істеген үлкен ісі, ол Нарын құмда емен, қарағай және қайыңнан орман өсіруі еді.Хан көзінің тірісінде орманды қорыққа айналдырып ағашты кесуге тиым салды. Ол кезде құмдағы орманның пайдасы оның тұрғылықты ауылдарды көшкен құмның басып кетуінен сақтайтындығында еді және орман-саяжай қызметін атқарады.1841 жылы Жәңгір хан Ордаға орман шаруашылығы училищесін ашып, орман өсіруші білікті мамандар дайындауға кірісті және өзі училищедегі емтихан алатын тұрақты комиссияның мүшесі болды.Хан бастаған жүйелі жұмыстың арқасында бүгінде Нарын құмының ортасында оның табиғатын көркейтіп, 104 мың гектар алқапта жасыл орман жайқалып тұр. Бүгінгі күні Нарындағы Жәңгірдің орманы М. Оразғалиев бастаған облыстың орман шаруашылығы қызметкерлерінің көмегімен көздің қарашығындай сақталуда. Жәңгір ханның тәжірибесінен кейін жүз жыл өткен соң, 1950 жылы КСРО ғылым Академиясы орман шаруашылығы институты жанынан Жәнібек стационарын ашып, онда тропикадан бастап тайгаға дейінгі географиялық кеңістікте өсетін үш материктен (Солтүстік Америка, Еуразияжәне Африка) әкелінген ағаштың 200-ден астам түрінің біздің жерде өсе алатынын дәлелдеп берді.Бұл да Жәңгір хан бастаған үлкен істің жалғасы еді. Жеңгір хан кім еді? Ханның жеке басына келетін болсақ, ол жас кезінде Астрахань генерал-губернаторы Андреевтің үйінде жатып оқып, еуропаша білім алған заманның озық ойлы, жан-жақты білімді азаматы болды. Ол өз анкетасында татар, орыс және араб тілдерін білемін деп жазды. 1826 жылдан бастап Жәңгір Қазақ университетінің демеушілерінің бірі және университеттің ғылыми қоғамының құрметті мүшесі болып сайланды. Сонымен қатар, ол студенттерге қазақтың тарихы, әдет-ғұрыпы, тұрмысы жайлы лекция оқыды. Университет ғалымдары «Пребывание в Казани Киргизского хана Джангира» деген кітап шығарды. Ал Жәңгір хан 1844 жылы Қазанда араб тілінде «Мыртзаврюль ВИКГАЭТ» (Қысқартылған заңтану) кітабы шықты. Ол патша армиясының генералы, «Қасиетті Анна», т.б. императордың ең жоғарғы бірнеше ордендерінің иегері болды. Хан тапсырмасы бойынша С.А. Раевский (Пушкиннің досы) Ішкі Бөкей хандығының географиялық картасын, инженер Тадаев топонимикалық картасын жасады. Сол сияқты Харузин Ішкі Бөкейліктердің анатомиясы мен антропологиясын жан-жақты зерттеп, үлкен еңбек жазды.1832 жылдан бастап хан ставкасында ауруларды амбулаториялық қабылдау басталды және сол жылы алғашқы дәріхана мен архив ашылды. Жәңгір хан заманның көптеген зиялыларымен жақсы қатынаста болды. Олардың ішінде 3 немістің ұлығалымы А.Гумбольд» ботаник-ғалым К.Клаус, д этнограф Г.С.Карелин, лигвист әдебиетші В. Даль, тарихшы - А.И.Левшин, мемлекет және қоғам қайраткерлері Н.М.Мусин, А.С.Пушкин мен С. А. Раевский, ғалым Лессинг және басқалары болды.1829 жылы Ордада болған А. Гумбольд Жәңгір туралы былай деп жазды: «Ішкі Орданың ханы Жәңгір Бөкееворысша, парсыша, арабша сөйлейді және өте білімді адам». 1844 жылы Кіші жүз қазақтарын билеу туралы бірінші толық заң шықты. Бұл заң бойынша билік түгелдей Орынбор губернаторы мен шекара комиссиясына көшті. Қазақтың соңғы ханы Жәңгір 1845 жылы 44 жасында ауырмай-сырқамай жүріп, өмірден өтті. Ханның өлімі туралы әртүрлі жорамалдар бар. Солардың бірі - патша жендеттері улап өлтірді дегеннің негізі бар. Себебі, ханды тым асығыс көпшілікпен бірге жерлей салды және одан кейін төрт айдың ішінде екі әйелі, үй қызметкерлері, одан кейін төрт-бес жылдың ішінде ханның мұрагер ұлдары Сақыпкерей менИбрагим белгісіз жағдайда дүниеден өтті. Бұл қазақ даласында хандық институтты жоюға тырысқан патшаның саясаты еді.Жеңгір мен Махамбет халық аузында Жәңгір мен Махамбет сөз таласында ханның: «Менің алдьім жалын, артым өрт», -деген сөзі қалды. Шынында да, Жәңгір ханның тағдыры орыс патшасының колониялық саясаты мен көшпенді халқын ивилизацияға жеткізуге реформаторлық қызмет еткен ханды түсінбеген ру басшылары мен қарапайым халықтың трагедиясының ортасында өтті. Бұл жөнінде Н. Макиавелли «Реформатордың ісі - нәтиже бермейтін ең қиын қызмет. Себебі, қоғамда қалыптасқан дәстүрді сақтап қалуға тырысқан көпшілік оған қарсылық көрсетеді. Ал, оны түсінген аз топтың өзі, оған белсенді көмек беруі екіталай, себебі олар да істің оң бітуіне сене бермейді» деген екен. Қалай болғанда да, Жәңгір хан – өз ғұмырының ішінде ұрпақтарына өшпес із қалдырған ұлы мемлекет қайраткері. Ол құрған мемлекет басқару жүйесі, оқу-ағарту саласындағы, дінді дамытудағы, шаруашылық саласындағы реформаторлық істері әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Мемлекеттану ғылымының негізін құраушылардың бірі Ш.Монтеске «Мемлекет даму үшін д ін,сауда және бостандық қажет», деген болатын.Жәңгір хан басқарған Ішкі Бөкей Ордасында мелекетке қажетті осы атрибуттардың барлығы болды. Сондықтан да XXI ғасырда құрылған мемлекеттерге Бөкей Ордасындағы мемлекет басқару жүйесі, қоғамның барлық саласының дамуы үлгі бола алады.
Бекіту сұрақтары:

1. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыстың саяси себептерін атаңыз?

2. Сырым Датұлы бастаған Күші жүз қазақтарының көтерілісі неше жылға созылды?

3. Бөкей хандығы қашан құрылды?

Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.
Лекция №11 Абылай хан мемлекет қайраткері және саясаткер

(1771-1784 жж.)

Негізгі ұғымдар: «Сабалақ», мәмлігерлік саясат, «Шанды жорық», «Қалмақ көшуі»,«Орта Орда», оқшаулану (изоляционизм).

Жоспар:

1. Орта жүздегі саяси ахуал, Абылай ханың Жоңғариямен, Қытаймен, Ресеймен қарым-қатынасы.

2. Абылайдың әскери мемлекеттік қызметі.
Мақсаты: Абылай ханның ішкі-сыртқы саясаттаржүргізудегі қол жеткізген саяси табыстарын талдау арқылы оның саясаткер, мемлекет қайраткерлігіне баға беру. Абылай ханның Мемлегерлік саясаттағы шеберлігін көрсету. «Шанды жорық» Қалмақ-Жоңғар соғысының аяқталуын қорытындлау.

Лекция

1. Орта жүздегі саяси ахуал, Абылай ханың Жоңғариямен, Қытаймен, Ресеймен қарым-қатынасы. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастау алатын Қазақ, Жоңғар, Қытай арасындағы қарым-қатынастар қазақ ханы Абылайдың кезінде басталғаны баршаға белгілі. Ел басы Нұрсұлтан Әбішұлы қайраткер тарихи тұлға хан Абылай туралы: «Халықтың ерік жігерінің тастүйін бірлігі Абылай ханның бір басында бейнеленді.Батырлармен тізе қосып,қаһармандықтың тамаша үлгілерін көрсеткен, сөйтіп халықтың ұйтқысы болған Абылай ханның ерліктері сонау қатал заманда қазақ рухын қайта түлетудің бір алтын діңгегіне айналды» деген. Хан Абылайдың елдің елдігі үшін Қытай-Жоңғар арасындағы сыртқы саясатқа тікелей араласып атқарған мәмлегерлік саясатының тарихы мәніне тоқталсақ.XVIII ғасырдың қырқыншы жылдары Қалдан Цнрен хұнтайшы қаза тапқаннан кейін Жоңғар нояндарының арасында туылған тақа таласу мен алауыздық Жоңғарияны аса ауыр жағдайға тап қылғаны тарихта мәлім. Осы Жоңғарлар қырқысы жөнінде Н.Мыңжан « Абылайхан осы орайды пайдаланып, Жоңғардың ішкі ісіне килігіп, үкімет билігіне таласқан Жоңғар феодалдарының біресе ол жағын біресе бұл жағын қолдап талас тартысты ушықтырып, оларды әлсірете түсті. Сол арқылы бұрын Жоңғарлар тартып алған қазақ жерлерін қайтарып алып отырды» деген пікірін білдірді. Ал, Қалдан Цереннің қалған екі ұлы Дауашы мен Әмірсана, Лама Доржимен соғысты. Бұл соғыста Лама Доржидан жеңіліп қалған, Дауашы мен Әмірсана қазақ хандығына қашып келіп Абылайды паналады. Абылайдың көктен сұрағанын жерден беріп бұл екеуін құшақ жая қарсы алды. Кезінде қазақ халқын талай қанды зұламаттарға ұшыратқан Жоңғар қаскөйлерін хан Абылайдың құшақ жая қарсы алуының себептеріне келсек: Біріншіден, отқа май құйып, шиеленісті одан әрі ушықтыра түсу, Екіншіден, қазақ халқының Жоңғарларда кеткен кегін қанды жорықтамен емес, қалмақтардың өз қолдарымен қайтару еді.

Үшіншіден, кезінде Жоңғарлардың қолтығына су бүркіп қазақ даласына айдап салып, осы қалмақ қолдары арқылы қазақ жеріне өз билігін жүргізуді көксеген Қытай билеушілеріне қазақ халқының оңай шағылар жаңғақ емес екенін көрсету болатын. Абылайдың да бар назары сол екеуінде. Ол қазір өзінің көптен дайындаған саясатынын жемісін көріп тұрғандай. Абылайдың бұл Жоңғар нояндарымен жақын таныстығына тоқталар болсақ, кейбір деректерде «Абылай үшін жоңғар тұтқынында болған уақыт із-түссіз кеткен жоқ. Ол ойрат тілін, жазуын үйренумен қатар, ол елдің ішкі жағдайларымен мұқият танысып, сонда жүріп Жоңғар ханзадаларымен кездескен. Хандықтың мықты және осал тұстарын байқап, өзімен пікірлес адамдар тауып Дауашы, Әмірсана деген нояндармен жақсы қарым-қатынас қалыптастырған. Мұның бәрін кейін өз саясатына мейлінше пайдалана білгендігі » айтылады. Мұндай мүмкіндіктерді мүлт жібермейтін Абылай үшін хұнтайшы тағына өзге емес, өз қанатынын астындағы нояндардың отыруының тиімділігі айтпасада түсінікті. Абылайдың ендігі ойы Лама Доржиды тақтан тайдырып, осы екеуінің қайсы бірін хұнташы тағына отырғызу еді.

Біріншіден, Жоңғарияға өз ықпалын жүргізуді көздеу.

Екіншіден, қазақтардың байырғы ата-мекені Алтай, Тарбағатай аймақтарын қайтарып алу еді. Осындай мақсаттармен Дауашы мен Әмірсананың төңірегіне топтасқан қалмақтың жасағына қазақтың сайдың тасындай іріктелген қолды қосты да « 1753 жылдың басында Абылай Лама Доржидың әскери жорығын күтіп отырмай өзі қалың қолды бастап қалмақ жеріне енді». Бұл жорықты Абылайдан басқа қазақтың бас батырлары ғана білген. Оған себеп, біріншіден, көпдылғы қырғын соғыстан қажыған өзі келіп тиіспесе өзге елді шаппайтын қазақ халқы үшін жат қылық болса, екіншіден, Лама Доржиға хабар жетіп қоюдан сескенген еді. Осындай шағын құпия жорықтың нәтижесінде « 1753 жылы 13-ші қаңтарда Дауашы хұнтайшы тағына отырды». Бұл жорық нәтижелі болғанмен Абылайдың жоңғарияға өз ықпалын жүргізуді көздеген мақсаты іске аспады. Оған себеп жоңғарлар арасында қайта басталған алауыздық пен таққа таласу. Енді хұнтайшы тағына отыра алмаған Әмірсана өзінің бұрынғы одақтасы Дауашыға қарсы шықты. Ойрат тайпалары тағыда аласапыран жағдайға тап болды. Бұл соғыста Дауашыдан жеңіліп қалған Әмірсана Еженханға ( қытай императоры Цянь Лунь автор) қашып барып паналады. Әмірсананың бұл әрекетінен (өзін емес Еженханды паналауынан) сескенген Абылай ендігі қауіптің алыстан келетініне ешқандай күмән келтірмеген еді. Жоңғар еліне төнетін негізгі қауіп қазақ хандығынан емес олардың түбіне жететін ең үлкен апат шығыстан екенін Әмірсана жақсы түсінбеген. Ол азулы айдаһар Жоңғария мен Қашқарияны ғана жұтып тоят тапса жақсы, оларды қанағат тұтпай қазақ даласына қол созатыны тек Абылайға ғана емес барша қазақ халқына мәлім еді. Ендігі жерде қазақтардың айқасатын жауы өзі тәріздес көшпелі қалмақ емес, отырықшы қысық көз шүршіт болмақ. Бұл қалмақтан да қатерлі жау. Сондықтан, әлі де болсада шығысқа қарай ілгеріліп қазақтың байырғы ата-қоныстарын қайтарып, алда болатын үлкен саяси дауға сақадай сай тұру қазақ халқы үшін өте қажет болатын. Бұл арада қазақ хандығы үшін Жоңғарияның өз мемлекетін сақтап тұруыда тиімді еді. Біріншіден, Шығыстан төнетін қауіп қатерге тосқауыл болса, екіншіден, өзінің ішіндегі саяси әлеуметтік-экономикалық жағдайды қалыпты етіп, түзетіп алу үшін қажет еді. Сондықтан да Абылай Жоңғар нояндарына алма кезек қолдау көрсетіп отырған. Сөйтіп,қазақ хандығының шекаралы аймақтарын кеңейту қамымен Абылай Алтайды жаудан тазартпақ. Бұл жер қазақ халқының ежелгі ата қонысы екенін басқаларға мойындату болса, сондай-ақ орта жүздің керей, найман руларының ата-мекені екенін ескере отырып, осы аймақты қалмақтардан қайтарып алмақ. Кейбір деректе « Х-ХІІ ғасырда найман тайпалары Селенга мен Орхон өзендерінің сағасынан Алтай тауларының шығыс сілемін алып жатқан. Керейлер туралы алғашқы мәліметтер ХІ ғасырдың ширегіне жатады. Олар Тола өзенінің аңғарын Орхон өзенінің орта ағысы ауданын және Онғын өзенінің аңғарын алып жатқан Шыңғыс хан шапқыншылығы қарсаңында, керейттер бүкіл қазіргі Монғолия мен Алтай аумағында үстемдік еткен, моңғолдар да олардың қол астында болғаны » жөнінде пікірлер бар. Осындай деректерге қарап, Абылайдың Алтайды азат етуі таңдауының бекер емес екенін байқауға болады. Әрине, жоңғарлар қазақ халқы үшін оңай жау болған жоқ .XVIII ғасырдың басынан орта шеңі дейін жоңғар әскері Орта Азияны тітіркенткен, күші басым жау болғаны тарихтан белгілі. Мұндай жауды қазақ даласынан ығыстырып шығару үшін қазақ халқына үлкен ептілік пен шеберлік қажет болмақ.Осы Абылайдың Алтайды азат етуін Қ. Жұмаділов шығармасында көрсеткен. «Маусым айының аяқ шеңінде Аякөз өзенінің бойында тоғыз таңбалы найманнан бір түмен қолды бастаған Қаракерей.Шілде айының басын ала Арғынның алты мыңдай қолын бастап Бөгенбай,Малайсары батырлар келіп жетті. Бұлардың соңын ала бес мың қол мен Керейдің батыры Ер Жәнібек пен батыр Баян келіп жетті. Дәл осы тұста Қарқаралыдан, қасында бір мың төлеңгіті бар Абылайда келіп қалып еді» - деп көрсетеді.Академик М. Қозыбаев «Абылайдан болған дәуірдегі әскер басы болып келген адамдар-Қаракерей Қабанбай батыр, Еспенбет батыр, Керей Жәнібек батыр, Қанжығалы Бөгенбай батыр және басқалар »деп Жұмаділовтың көрсеткен батырларын анықтай түседі.Осылайша,шығысқа Алтайды азат етуге аттанған Абылай қалмақтардан Алтайды азат етіп қана тоқтаған жоқ, Жоңғар қақпасы арқылы Бұратолаға асып түсіп, Дауашының ордасын шапты.Н.Мыңжан «Абылай 1754 жылы қазанда Дауашының орталығы Іле өңіріәне келіп тиісті.Буратола өңіріне дейін шабуыл жасады. Бұларадағы ойрат тайпаларын айдап әкетті. Дауашы әскерлерінің Іле өңіріне сақтаған астық, торғын-торқа мал-мүлкін талап алды» - деп нақты дәлелдер келтіреді. Қазақтардың бұл жорығынан қытыайлар да хабардар еді, енді оларға Жоңғарияға қол аттандыру сылтауы да табыла түсті. «Қазақтардың Дауашыға жорық жасағанына қарағанда,Дауашы күші тым әлсірейін деген екен. Егер біз жедел әскер аттандырмасақ, қазақтарың көлденең олжаға ие болып кетуі сөзсіз» деп қытайлықтар Жоңғарияға қол аттандыру шешімін қабылдаған.Бірақ Дауашы ордасын талқандаған қазақтар бұрынғыдай емес, ішкі әлеуметтік-экономикалық жағдайы біршама жақсарып қалған айлалы басшысы бар ел еді. «Чин патшалығы 1755 жылы ақпан айында Жоңғарияға екі бағыттан екі жүз мың қол аттандырған және де өздерінің қазақтар жөнінде қабылдаған принциптерінде жариялады». Бұл аттаныста қытайлықтар Әмірсанадан көмегін аямаған,тек көмек беріп қана доғармай, Чин патшалығының шекараны тыныштандыруда сол қол генералы деген шенде берген. Олардың Әмірсансаға осыншама Құрмет көрсетуі,болашақта қазақ жеріне жорық жасауға пайдаланбақшы еді. Талай жыл Абылай мен аңда болған қазақ даласының қыр-сырын жақсы білетін Әмірсана Қытайлар үшін таптырмас олжа екені анық. Сонымен,шығысқа Алтайды азат етуге шыққан қазақ жасақтарының жорығы батысқа Жоңғарияны тыныштандыруға шыққан Чин патшалығының аттанысы бірінен соңбірінің шабуылына ұшырап, әлсіреген Жоңғар елін қытай әскерлері шауып жасағын талқандап, ел билеушілерін қолға түсірді.Енді Жоңғарияның мүлде жойылып кетуі неге әкеліп соғатынын жақсы түсінген Абылай,батысқа қарай ілгерілеп келе жатқан қытайға қарсы шыққаннан көрі Жоңғар хандығын қайта қалпына келтіру қамымен өз саясатын жүргізе бастады. Дәл осы тұста өз қателігіне көзі жеткен Әмірсана қытайларға қарсы қайта бұлік тудырып,қазақ хандығына қашты. Бұл жолы қашып келген Әмірсананы Абылай тағы да құшақ жая қарсы алды. «Сөйтіп,1755 жылдың қыркүйегінде Әмісана қытай басқыншыларына қарсы күреске кірісті. Абылай қалмақтың ұлт-азаттық күресін қолдады. Сол көмекке сүйене отырып Әмірсана елін азат етіп,өз билігін Жоңғардың негізгі жеріне жүргізе алды. Жау ктісімен бақталастық қайта басталды. Соның салдарынан 1756-1757 жылдардағы Цин империясының әскери шапқыншылығы олар үшін жеңіспен аяқталып,Жоңғар мемлекетінің тағдыры түбегейлі құрумен шешілді. Әмірсана қайтадан қазақ даласына қашты. Осылайша батысқа қарайлап қойған қытай әскерлері жоңғарияның дербестігін жойып, Шығыс Түркістанды басып алып,өз шекараларын кеңейте түсті. Жоңғарларды алма-кезек қолдап, бір-біріне айдап салып,ішкі жағдайы едәуір турақталып қалған қазақ хандығы үшін ендігі жағдай біршама қиынға түспек.

Орыс патшасының ұлықтарыда Абылай сұлтанның шын мәніндегі үлкен саясаткер тұлға екенін тани білді.Сондықтанда Абылай сұлтан арқылы орта жүздегі бодандық билік жүиесін жүзеге асыруды көздеген мақсаттарын іске асыруда қандай болмасыншығын қаражатқа қарамай күш салуды көздеген әрекеттерінің өзінен 1743 жылғы желтоқсандағы шекаралық Сібір шебінің губерниясының кеңсесіне жіберген. Абылайға қатысты хаты көп жайдың мәнін байқатады.

Сол тұстағы қазақ-қытай қарым-қатынасына Ресей патша үкіметінің ұстанған саясатына тоқталсақ. А.Добромыслов пікірінше. Орыс үкіметі үнемі жаугершіліктің болуы және Новороссийск өлкесінің құрылуына байланысты шығыс аймаққа көп көңіл бөліп алмады. Одан әрі аз уақытта көп әскер жіберіп, қазақтарды басуға болар еді. Онда қазақтар 1756 жылғы жоңғарларды қырып босатқан Қытай жеріне көшіп кетпек. Онсыз да қазақ хандығы Ресей шекарасынан аулақ көшіп Қытай боданы болуды армандап жүрген. Абылай болса Богды ханның боданы деген ойын қалдырған. Біздің айтпағымыз, Добромысловтың бір жақты пайымы тарихи ақиқатты алшақ жатқандығы.

Сонымен қытайлардың Орталық Азияға қызығушылығы жөнінде саясаттанушы Е.Карин. «1756 ж. Император Цян –Лунь Қытай порттарындағы саудаға тыйым салды. Европалықтардың белсенді енуі Азиялық Тынық мұхитта қытай үстемдігін мүмкін еткен негізгі әскери және экономикалық айқындамалардың әлсіреуіне әкеп соқты. Сол себептен Пекин аймаққа өзінің баяғы саяси билігін жүргізе алмады. Алайда оқшаулану (изоляционизм) саясаты қытай үстемдігін Оңтүстік –Шығыс Азияда әлсіреткенімен, қытайдың ықпал ету аймағымен қосымша басқа территорияларды енгізу қажеттігін туғызды. Сөйтіп геосаяси ахуал өзгеруінен Қытай оңтүстік және оңтүстік-шығыста қысылып қалып,орталық Азияға саясатын үндетүге мәжбүр болып, Қазақстанға қатысты мүдесінде өзінің саяси ықпал ету аймағын кеңейтпек болды». деген тұжырым жасайды.Осылайша батысқа (орталық Азияға автор)қарай ілгерілеп келе жатқан Қытайлықтар мен саяси келіссөздер жасасып дипломатиялық қадамдарға көшпесе Жоңғарлардың басына туған күн,қазақтарға да келуі ғажап емес еді.Осындай принциптерді ұстанған Абылай 1757 жылы Қытайға елші жіберді.Ондағы қазақтың Абылай бастаған ел ағаларына жолдаған хат: «Қанжығалы, Танаш, Атығай, Өміртай, Төлен, Аланза, Бекенай деген елшілеріңіз Жы-хыға келіп менімен (Еженханмен) дидарласты. Оларды осы арда үлкен сый көрсетіп қайтармақшы болып едік,Қанжығалы бастаған елшілік Бәжіңгеде апарсаңыздар деген тілек білдірді. Сондықтан олар өз нөкеіме ілесіп,менімен бірге Бежіңге барды.Оларға қайтадан дастархан жайып сый көрсеттік.Абылай,Әбілпейіс сіздерге арнап бірнеше асыл киім жібердім. Оны елшілеріңіз барғанда табыс етер»- деп баяндаған. Осылайша дипломатиялық қатынастарға көше бастаған қазақ билеушілері ұлы жүз.кіші жүзденде елшіліктер аттандырған еді.Қытайлар қазақ елшілеріне сый көрсетіп шен-шекпен баріп қайтару.Қазақ елдігін мойындап алыс-беріс қатынас арқылы дипломатиялық байланыста тең көріп санасатын пікірлерін сездіргендігінің белгісін байқауға болады.Сондай-ақ өз позицияларында қазақ елшілері көнгіш болмай қытайлықтардың қазақ елдігіне деген саяси көзқарастарын қазақтармен санасып жүргізуіне ықпал ете отырып,Қытайлардың қазақ даласына ілгерлеп кіруіне тосқауыл болуды ұстанды.Елшілік бағыттарындағы ұстанған мақсаттарын жүзеге асыра білді. Бұлда бабаларымыздың қарыс сүйем жерімізді қарумен де, ақыл-айла мен де қорғап қалдырған аманат істерінің тарихы еді.

жүктеу 5,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 22