ІІІ-тарау ПАЛЕОМЕТАЛЛ ДӘУІРІ

Энеолит дәуірі басталмас бұрын табиғатта кездесетін құрамында түрлі металы бар кентастар неолиттік адамдарды ерекше қызықтырғандығын айта кету керек. Кентастар неолиттік адамдардың сенімінше магиялық күшке ие болған, оны құдіреті күшті тылсым дүние туындысы деп есептеген. Мұны Ә.Х.Марғұлан зерттеген Орталық Қазақстандағы Шом тауларындағы неолиттік жерлеу орындарынан көруге болады. Бұл жердегі обаларға мәйітпен бірге кентастар қоса жерленген. Кентастардың не себепті түрлі түсті екендігін немесе күнмен шағылысқанда түсі құбылып тұратындығын түсінбеген неолит дәуірінің тұрғындары, олардың әйтеуір бір ерекше бір қасиеті бар екендігіне сенген. Кейіннен олар бірте-бірте кентастардың мәнін түсініп, оны игеруге көшсе керек. Бірақ ғылымда металл игерудің ең алғашқы қолданылған әдісі қайсы екендігі (суық немесе ыстық) жайлы ғылымдар арасында пікір-сайыстар тоқтамай келеді. Дегенмен көпшілігі бастапқыда табиғи кесек (самородок) металл пайдаланылған деп есептейді. Одан алғашқыда механикалық өңдеу арқылы пышақ, бігіз, ине, қармақ ұшын және басқа да бұйымдарды жасады.

Сонымен қатар барлық мамандар адам баласы ең алғашқы игерген металл «мыс» екендігімен келіседі.

Тағы да бір айта кететін жайт, энеолит (мысты тас) дәуірі адамзаттың мысты ашуымен ғана сипатталынып қана қоймайды, сонымен қатар қоғамдық өмірдегі бірқатар өзгерістермен де сипатталынады. Олардың ішінде алғашқы еңбек бөлінісі, жекелеген өңірлерде шаруашылық түрлеріне көше бастау, кейбір бұйымдар мен әшекейлердің шығуы мен жетілдірілуін де атап кетуге болады. Мысты алу оңайға түскен жоқ. Ол аса қымбат дүниелердің бірі болған еді. Сондықтан да көптеген энеолиттік тұрақтарда мыстан жасалған бұйымдар некен-саяқ қана ұшырасқанымен, бұл тарихи-мәдени кезеңнің негізгі сипатын көрсетуге едәуір мүмкіндік береді.

Энеолит кезеңінде Еуразия аймақтарында егіншілік пен мал шаруашылығы қарқынды түрде дами бастағандығын, ондағы түрлі археологиялық мәдениетті қалдырған тайпалардың ертеден келе жатқан өзіндік мәдени дамуды бастан кешіргендігін далалық зерттеулер нақты көрсетіп отыр. Әсіресе Қазақстан энеолиті басқа өңірлерге қарағанда мүлдем өзгеше еді. Мұндағы табиғи-экологиялық орта мен оны адам баласының игеруі нәтижесінде мал шаруашылығына өту біртіндеп қалыптаса бастайды. Бұл кезде тас құралдарын пайдалану одан сайын жетіле түсті, тіпті ол жоғарғы деңгейге жетті. Адамзат тас өңдеудің соңғы жетістіктеріне осы кездері қол жеткізді де, өнім түрлерін кеңейте түсті. Дегенмен, бұл уақыттарда тілікшелі-қыстырма индустриясы өз мәнін біршама жоғалта бастады. Есесіне жебе ұштары асқан шеберлікпен жасалынғандығы байқалады. Энеолит дәуірінде климат біршама ылғалды болды. Мұның өзі ірі сүт қоректілерді көптеп өсіруге деген мүмкіндікті арттырды. Айта кету керек, бірқатар өңірлерде тіршілік еткен топтар (ру-тайпалар) белгілі бір шаруашылық түріне бейімделіп қана қоймады, сонымен бірге көптеген қосалқы шаруашылық түрлерімен (аңшылық, балықшылық, т.б.) де айналысты. Өйткені, демографиялық ахуал өнімге деген сұранысты күн өткен сайын арттырып отырды. Осыған орай Қазақстан далаларында жылқы өсіру кең етек жайды. Түбі жалпақ, ою-өрнегі мол қыш ыдыстар жасалынды, табиғатқа бейімделген баспаналар соғылды. Қыш ыдыстарындағы ою-өрнектер мен жартасқа түсірілген шимай суреттер энеолит заманындағы тұрғындардың дүниетанымы біршама күрделене түскендігін де аңғартады. Энеолит дәуіріндегі түрлі жартас суреттеріне қоңыр-қызыл жосамен бедерленген символдық белгілер, антропоморфты бейнелер тән болып келеді. Мұндай суреттер Ертіс алабындағы Смолянка, Бұқтарма өзендері бойынан, Манат және Жантас ауылдары маңынан, Монастырь көлдері қасынан, Өскемен қаласының төңірегінен табылған. Жасыбай көлі (Баянауыл ауданы) маңындағы үңгірлер мен жартас қуыстарынан да жан-жануарлар мен антропоморфты жан иелерінің суреттері ХХ ғасыр 30-жылдарынан бастап кеңінен белгілі. Осындағы бедерлерге ұқсас жартас суреттері Оңтүстік Қазақстан (Сусіңген, Тесіктас, т.б.) мен Жетісу жерінен (Қапал-Арасан жаны) де анықталған. Әсіресе Шығыс Қазақстандағы Ұлан ауданындағы Ақбауыр үңгіріндегі 80-нен астам жануарлар суреттері мен символдық белгілердің мәні зор. Онда кейбір зерттеушілердің ойынша, аспан әлемі жайлы түсініктер де орын алған.

Өткен ғасырдың екінші жартысында зерттелінген кейбір ескерткіштер материалдары энеолит дәуіріндегі шаруашылық қаракеттерді толымды түрде сипаттайды (Л.Чалая). Солардың бірі Пеньки-2 тұрағы. Ескерткіштен алынған тас құрал-саймандар Пеньки-1 неолит тұрағында қолданылған тас өндеу техникасындағы дәстүрлермен сабақтастықта дамығандығын көрсетеді. Сонымен қатар ол уақыты жағынан едәуір кейін шыққан: құралдардың тұрпаттарының өзі өзгерген, тас тіліктерінің пайыздық мөлшері ғана емес, олардан жасалған бұйымдардың пайыздық мөлшері де азайды. Құралдар көбінесе әмбебап сипат­та болып келеді, оларды өңдеудегі мүқияттық та төмендеген. Жебелердің ұштары неғұрлым сүйір болады; олардың қыры екі жағынан өңделген; сағасындағы ойықтары тереңдеу; сағасына келгенде бұл қырлар шығыңқы өткір тістер болып шығады. Қоныстан көптеген балталар мен шоттар табылды. Табылған жалпақ тас мүсін де өте қызық; онда аузын ашып тұрған бұланның басы мен мойны бейнеленген; көзі ойылған шұңқырша тәрізді, құлағы жымпитылып жасалған. Ол, сірә, ғұрыптық міндет атқарған болса керек.

Пеньки-2 тұрағының қыш ыдысы бірінші тұрақтың ыдысына ұқсас. Бірақ мұндағы ыдыстардың қабырғасы қалың, түбі жайпақ. Өрнек те өзгерген. Ыдыстар тарақ тәрізді қалыппен түсірілген үш бұрыштар мен шүңқыршалардан тұратын күрделі композициямен сәнделген. Мұндай өрнектер қола дәуірінде андронов мәдениетінің ескерткіштерінде кеңінен тараған.

Ботай мәдениеті. Аталмыш мәдениетті (неолиттік атбасар мәдениетін де) ғылыми айналымға археология профессоры В.Ф.Зайберт енгізген. Ботай мәдениеті біршама түрде Солтүстік Қазақстан далалық энеолитін (Орал-Ертіс өзендері аралығын) толыққанды сипаттайды. Оның хронологиялық шеңбері б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарды қамтиды. Әйтсе де, 2008-2009 жылдары алынған жаратылыстану ғылымдарының мағлұматтары (Англияда жасалған) Ботай қонысындағы кейбір төменгі мәдени қабаттар б.з.б. Ү мыңжылдыққа баратындығын дәлелдеп берді. Бұрын бұл мәдениеттің қалыптасуында атбасар және маханжар мәдениеттері елеулі рөл атқарғандығы айтылып келсе, ендігі жерде соңғы мәліметтер бойынша энеолиттік Ботай мәдениеті осындағы жергілікті неолиттен бастау алатындығы айқын болып отыр. Бірақ көршілес археологиялық мәдениеттердің де оған тигізген ықпалы зор болғандығын жоққа шығаруға болмайды.

Алғаш рет 1980 жылы ашылған Ботай қонысынан қазіргі таңда ондаған мың заттар – еңбек құралдары, қару-жарақтар, ыдыстар, әшекейлер жинастырылған. Сонымен қатар осы қоныс пен өзге ескерткіштерде (Васильковка-4, Баландино, Сергеевка, Красный Яр, т.б.) жүргізілген зерттеулер негізінде «ботай мәдениеті» 1983 жылы бөлініп көрсетілді. Негізгі ескерткіші – Ботай қонысы. Далалық ізденістер барысында одан бірнеше баспана орындары аршылған. Баспаналардан қырғыштар, пышақтар, қыш ыдыстары, жебе мен найза ұштары, сүйектен жасалған бұйымдар көптеп табылған. Қоныстың шаруашылық бөлігінен сан алуан заттар жиынтығы аршылып алынған. Әсіресе хайуанаттар сүйектері мен олардан жасалған бұйымдар көп ұшырасады. Адам қолымен жасалған заттардың (артефактілердің) арасындағы ең көбі шақпақ тастан жасалған бұйымдар болып табылады. Қоныстан табылған сүйектердің басым бөлігі – жылқы сүйектері. Зубр, бұлан, елік, тур-өгіз, аю, қасқыр, түлкі, күзен, ит, түйе, қарсақ, қабан, т.б. түз тағылары мен құстардың сүйектері аздап болса да кездеседі. Ботай қонысынан алынған көптеген артефактілерге жасалған типологиялық-трассологиялық талдау оның тұрғындары көп салалы кешенді шаруашылық жүргізгендігін, қоныс тұрғындары негізінен жылқы өсірумен айналысқандығын дәлелдейді. Гарпун секілді құралдардың табылуы мұнда балықшылық та дамығандығын көрсетеді. Баспана тұрғызу үшін пайдаланылған құрал-саймандар (балта, қашау, жонғы, кескіш, т.б.), қосымша құрал-саймандар (балға, кескіш, ұршық, болас, т.б.) да жеткілікті дәрежеде табылған. Қоныстан алынған сүйек сулықтар, айылбастар, ветеринарлық мақсатта пайдаланылған тескіштер, сонымен қатар өзге де сан мыңдаған еңбек құралдары ежелгі ботайлықтардың өнім өндіруге толық көшкендігін аңғартады. Ботай қонысының өзінен ғана қыш ыдыстарының 10 мыңнан астам сынықтары жиысырылған. Сақталу дәрежесі жақсырақ сынықтар негізінде 60 шақты қыш ыдыстар қалпына келтірілген. Бұлар, негізінен, мойын тұсы ашық немесе қабырғалары тік қыш ыдыстар еді. Ою-өрнек ыдыстың барлық жеріне түсірілді, ернеуіне дейін және мойын тұсының ішкі жағына да түсірілген. Өрнектері тарақ, жіп және цилиндр тәрізді бірнеше штамптармен түсірілгендігі байқалады. Ежелгі ботайлықтардың үй кәсібінде сүйектен заттар жасау кеңінен қолданылды. Сонымен қатар тері илеу, тоқыма бұйымдарын дайындау, ағаш өңдеу де дамыды. Сүйектен және мүйізден жасалған бұйымдарға аралау, бұрғылау, жону және жалтырата тегістеу, т.б. әдістер кеңінен қолданылды, тіпті оларды өңдеуге мыс құралдар да қолданылғандығы аңғарылады.

Әдетте өзен жағалауында орналасқан қоныстардың ауданы бірнеше гектар жерді алып жатады. Аталған мәдениеттің жарқын ескерткіші саналатын жоғарыдағы 15 га-лық Ботай қонысынан 158 баспананың іздері анықталған. Қазба барысында бір-біріне белгілі жүйе бойынша жапсарластырыла орналасқан, сөйтіп өзіндік махалла (квартал) құраған бірнеше баспаналар тобы анықталған. Баспана салу үшін алдымен тереңдігі 1 м, ауданы 20-70 м-ге дейін баратын 4-8 бұрыш тұрпатындағы (пішіндегі) қазаншұңқыр қазылған. Шұңқырдан қазып алынған топырақ оның шетіне үйіліп, биіктігі 1 м-дей жал құраған. Осылайша тұрғызылған қабырғаға бөренелер қойылып, олар төбеге қарай күмбезделе жабылған. Күмбез пішінді төбесі ағаш бұтақтарымен және шым қабаттарымен жабылып, оның ортасынан түтін шығатын тесік қалдырылған. Кірер есігі қабырғасынан түсірілді және оған шағын дәліз жалғасты. Ішінде, орта тұсындағы шұңқырда ошақ жағылды. Ошақ пен кірер есік арасын шаруашылық аймақ алып жатты. Баспана бүйірінен, әдетте, азық-түлік сақтайтын шұңқыр қазылды.

Ал Тобыл өзені бойындағы құмдақ қабаттарда өзгеше архитектуралық ерекшелік сақталған. Сірә, мұндағы баспана қабырғалары ағаштан тұрғызылған болуы ықтимал.

Ежелгі ботайлықтардың дүниетанымы біршама күрделене түскендігін жерлеу салты мен бірқатар символдық заттар да аңғартады. Көпшілік заттар (бойтұмар, т.б.) тотемизм, ата-баба аруағына табыну секілді ғұрыптардың қоғамда орын алғандығын нақты көрсетеді. Ботайлықтар туыстастарын қоныс аумағындағы көне баспаналарда жерледі, мүрде жанындағы қабырғаға жылқының бас сүйектері де қойылды. Баспаналардың біріндегі қабырға астынан сазбен мумияланған ер адамның бас сүйегі шыққан. Табалдырыққа итті жерлеу де жиі ұшырасады.

Қазақстан солтүстік аймақтарындағы энеолит жайын қозғаған кезде Торғай өңіріндегі терсек мәдениеті жайлы да айтып өтуге болады. 1946-1951 жылдары азды-кемді жинастырылған материалдар негізінде А.А.Формозов энеолиттік терсек-қарағай мәдениетін бөліп көрсету қажет екендігін айтқанымен, мұнда далалық жұмыстар ұзақ уақыт жүргізілмегендіктен, бұл мәдениеттің ғылымдағы орны нақтылана қоймады. Осында 1970 жылдардан бастап зерттеулер жүргізген В.Н.Логвин кейіннен терсек мәдениетін бөліп көрсеткенімен, оның да тарихнамадағы орны нақты көрсетілген жоқ. В.Н.Логвин, С.С.Қалиева сынды археологтар ойынша «терсек мәдениеті» өз алдына жеке мәдениет болып табылады. Ал белгілі ғалым В.Ф.Зайберт оны ботай мәдениетінің батыс нұсқасы деп есептейді. Келесі бір ғалымдар (В.С.Мосин, С.В.Захаров) екеуінің өзара ұқсастығын айта келіп, оларды «ботай-терсек» мәдениеті деп атауды ұсынады.

Қалай болғанда да, «терсек мәдениетіне» жататын Қожай-1, Құмкешу-1, Бестамақ сынды ескерткіштер материалдары өзіндік бірегейлігімен көзге түседі. Әсіресе толымды түрде зерттелінген Қожай-1 қонысының материалдары назар аударуға тұрарлық. Бұл қоныс 1983-1985 жылдары зерттелінген. 1983 жылы 360 шаршы м жер аршылып, одан алты баспана орны мен тоғыз шұңқыр анықталған. 1984 жылы төрт баспана орны мен 17 шұңқыр 492 шаршы м телімнен аршылған. 1985 жылы жалпы ауданы 372 шаршы м телімнен төрт баспана мен 40 шақты шұңқыр аршылған болатын. Қазба барысында ондаған мың шақпақ тас пен басқа жыныстардың сынықтары, өзектастар мен өзектас тәрізді сынықтар, түзетілмеген тас жаңқалары, түзетілмеген тас тіліктері, тас тіліктерінен, жаңқаларынан жасалған құралдар (пышақтар, қырғыштар, жонғыштар, үшкіртастар, т.б.) шапқылар, үтікшелер, әшекей бұйымдар (моншақ, алқа, т.б.) дәнүккіштер, дискілер, т.б. аршып алынған. Олардан басқа сүйектен жасалған сан алуан бұйымдар мен қыш ыдыстар сынықтары да көптеп табылған. Сондай-ақ қоныстан қола дәуірінің де мол материалдары кездескен. Мамандардың есептеуінше, Қожай-1 қонысы маусымдық жазғы кент болған. Мұны қоныстағы жартылай жертөле секілді баспаналар орны анықтап берген. Қоныс баспаналарының сырты жеңіл ағаштармен немесе мал терісімен жабылған және де ішіндегі ошақтардан аса қалың емес күл орны анықталған. Остеологиялық материалдардың басым бөлігі қолға үйретілген мал сүйектерінен тұрады және де мұнда қысты күні тіршілік етпейтін түз тағыларының сүйектері де ұшырасады. Мәдени қабаттан алынған еңбек құралдарына қарағанда Қожай-1 тұрғындары мал шаруашылығымен және ішінара аңшылықпен айналысқан. Қоныс тұрғындары қыста Сырдария өңірін мекендеуі мүмкін екендігін орта-азиялық қосөзен аңғарындағы мәдениеттерге ұқсас қыш ыдыстары мен мыс бұйымдарға жасалған спектральды талдау да нақты көрсетеді. Терсектік бұл «мәдениет» зерттеушілер пікірінше б.з.б. ІІІ мыңжылдықпен белгіленеді.

Маңғыстау энеолиті. Маңғыстау тарихындағы энеолит шартты түрде алынған, көп жағдайда жалпы кезеңдестіруге сай келе бермейді. Б.з.б. Ү мыңжылдық соңы мен б.з.б. ІҮ мыңжылдық бас кезінде бұл аумақтың жергілікті тұрғындары көршілерімен мәдени байланысқа түскендігі анық, сірә, солтүстіктен және оңтүстік-шығыстан келген тайпалар легі өзіндік мәдени әсерін тигізген. Алғашқы лек шебір типіндегі ескерткіштерден байқалады, ол Еділ-Жайық өңірінде кеңінен таралған энеолиттік хвалын мәдениетіне жатады.

Энеолит заманының тұрақтары мен жекелеген олжалары Бозашы жартыаралынан, Маңғысаудың орталығынан және жағалауларынан көптеп ашылған. Ең көрнекті тұрақ Бозашыдағы Шебір кенті маңындағы құмдардан табылған. Бұл жерден шақпақ тастар мен қыш ыдыстар сынықтарының екі үлкен шоғыры анықталған. Шоғырлардың өте тығыз орналасуы жер бетінде сақталмаған құрылыс орнына тән шекараны да байқатса керек. Телімнің мәдени қабатын тазалаған кезде шаруашылық шұңқырлары, қызыл бояулы құммен толтырылған және 105 дана ұсақ тас жаңқалары мен тас тіліктері бар ғұрыптық мақсатқа пайдаланылған шұқыр аршылған.

Шебір типіндегі шақпақ тас топтамасы ірі тас тіліктері мен олардан жасалған құралдарымен дараланады. Құралдар жиынтығы жергілікті неолит тұрақтарынан алынған бұйымдарға ұқсас. Бірақ тері өңдеу үрдісін анағұрлым жылдамдата түсетін бүйірлі қырғыштар көбірек ұшырасады. Қашау тәрізді құралдар, бір жүзді пышақ, иықты бұрғы пайда бола бастайды. Тұрақтардан геометриялық микролиттер ұшыраса қоймайды. Жебе ұштары табылмағанымен, оны пайдаланбауы мүмкін еместігі белгілі, себебі құрамы күрделі олжалар жеткілікті дәрежеде кездеседі. Еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда жергілікті шикізат көздері пайдаланылғандығы анықталған.

Қыш ыдыстары қолдан жасалды. Ыдыстарға жұмыртқа секілді дөңгелек-конус тәрізді пішін берілді. Оның шеті ірі ернеуінен тұрды. Ою-өрнектер, қабыршақтарының қабырғаларынан дайындалды. Моншақтардың шеттері мұқият түрде жалтыратылды, ал тесігі қарсы бұрғылау әдісімен түсірілді.

Шебір тұрағынан шағын металл біз табылған. Оны Хвалын қорымынан алынған металл бұйымдарға ұқсас деуге болады.

Маңғыстауға келген тұрғындардың екінші легі орта-азиялық қосөзен аңғарынан келген. Ол Маңғыстаудағы Қошқар-ата ойпатынның жағалауында орналасқан ескерткіштерден байқалады және де келтеминарлық олжалармен, соның ішінде Дингильдже-6 сынды нысандармен байланыста. Тұрақтың шақпақ тас құралдары арасынан бүйірі ойық тас тілікшелі жебе ұштары, асимметриялы ойықтары бар қашаулар, сырты доғалданған және бүйір шеті негізінен, тарақ штамппен түсірілді. Қарапайым геометриялық өрнекпен ыдыстың жоғарғы және төменгі бөліктері көмкерілді. Ыдыстың іші сол тарақпен тегістелді. Саз балшыққа ұлутас-қабыршақ бөліктері де қосылды. Ыдыстар жіп тәрізді әдіспен, қабырғасы жұқа етіп жасалды және де олардың сыйымдылығы 6-7 литрге жетті.

Шебір тұрғындары өздерімен бірге жаңа әшекейлер – теңізде тіршілік ететін моллюскілерден жасалған ірі моншақтар және диаметрі 3-6 мм цилиндр тәрізді ұсақ моншақтар алып келді. Соңғылары теңіз үшкірленген қыстырма, шеті үш бұрышты бұрғы мен шағын бұрғыларды атап кетуге болады. Бұл құралдар келтеминар мәдениетінің дамыған және кейінгі кезеңдеріне тән.

Хронологиялық тұрғыдан Маңғыстаудағы хвалын және келтеминарлық әсердегі ескерткіштер замандас. Қошқар-ата-4 тұрағының қыш ыдыстары келтеминарлық кейіпте болғанымен шебірлік ыдыстарға да тән екендігі байқалады, айырмасы – тек олардың түбі жалпақ болып келеді. Өз кезегінде бұл мәдениеттер ойықты және төлес сынды жергілікті мәдениеттермен қатар өмір сүреді, мұны шебір типіндегі қыш ыдыстары бар Қосқұдық тұрағы секілді археологиялық нысандар материалдары растап отыр.

Б.з.б. ІҮ мыңжылдықтағы тарихи үрдістерді танып-білу Шығыс Каспий аумағында орын алған өнім өндіру экономикасымен (мал шаруашылығымен) тығыз байланысты. Егер бұрын бұл өңірге таяушығыстық мәдени ошақ аудандарынан қойдың таралуына себепкер болған деген басымдық берілсе, соңғы уақыттарда бұл пікір М.И.Итина мен В.А.Алекшин тарапынан теріске шығарылуда. Олар орта-азиялық қосөзен аңғарына мал шаруашылығы солтүстік далалы аймақтардан келу мүмкіндігі мол екендігін айтып отыр. Келтеминар мәдениетінің жоғарғы шегінің хронологиялық тұрғыдан кешуілдеуі және кейіннен Орта Азиядаға өнім өндіру шаруашылығының солтүстікке қарай ауысуы (б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда) Еділ-Жайықтық хвалын тайпаларында б.з.б. Ү-ІҮ мыңжылдықтарда көшпенді (жылжымалы) мал шаруашылығы біршама дамығандығын нақты көрсетеді. Осы кездері хвалындықтар Маңғыстауға да келе бастайды.

Сөйтіп, Маңғыстау түбегіндегі энеолит бас кезіндегі археологиялық кезеңдестірілу мұнда жылжымалы мал шаруашылығы қалыптаса бастағандығын аңғартады. Белсенді қимыл жасаған келімсек тайпалардың жергілікті неолиттік тұрғындарымен араласуы кейінірек Маңғыстауда қола дәуірінде жаңа мәдениеттердің қалыптасуына алып келді. Дегенмен бұл кезеңдердегі уақыт шеңбері әлі нақты емес. Оны келешектегі далалық ізденістер нақтылайтындығы белгілі.

Энеолит дәуіріне жататын ескерткіштер Сарыарқа өңірінен де көптеп табылған. Мұндағы ескерткіштердің көпшілігі бұлақтардың жанында, өзен жағалауларында жиі орналасқандығы байқалады. Бірнеше мәдени қабаттардан тұратын Қарағанды қаласының маңындағы, Екібастұз өңіріндегі тұрақтар материалдары энеолит мәдени қабаттарының неолиттік кезеңдегі қабаттармен тығыз байланысты екендігін аңғартады. Көбіне энеолиттік ескерткіштер неолиттік археологиялық нысандардың тасасында қалып кетіп жатады. Себебі мыстан жасалған бұйымдардың сирек ұшырасуы, зерттеушілердің көптеген энеолиттік ескерткіштерді неолитке жатқыза салуына алып келген. Әрі екі кезең ескерткіштерінің бір орында ұшырасуы нақты бөліп көрсету мүмкіндігін шектейді. Сондықтан да Орталық Қазақстан неолиті әлі де болса нақтылай түсуді қажет етеді. Дегенмен, бірқатар зерттеушілер тарапынан Сарыарқаның кейбір энеолиттік ескерткіштеріне азды-кемді талдау жасалғандығын атап кету керек.

Екібастұз өңіріндегі энеолитті толымды түрде көп қабатты Шідерті-3 тұрағының материалдары да сипаттап береді. Бұл ескерткіштің энеолиттік мәдени қабатынан еңбек құралдары көптеп алынған.

Қорыта айтқанда, қазіргі таңда энеолит өтпелі мәдени-тарихи кезеңіне жататын Есіл өңірінде 6 қоныста кең көлемде қазба жұмыстары жүргізілген. Торғай ойпатынан 32 ескерткіш анықталған. Жүздеген ескерткіштер Орталық Қазақстан аумағынан белгілі болып отыр. Арал өңірінен ондаған ескерткіштер табылған. Басқа өңірлерде энеолиттік ескерткіштерді айқындау әлі күнге дейін кенжелеп келеді.
ІV-тарау.
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Андронов мәдениеті: шығу мен кезеңдестірілуінің сауалдары
Неолит дәуірінің өзінде-ақ байқала бастаған шаруашылықтағы өзгерістер б.з.б. ІІ мыңжылдықта егіншілік пен мал шаруашылығына негізделген дамыған экономиканың және жоғары деңгейдегі металлургияның қалыптасуына алып келді. Өнім өндіру типіндегі экономикаға көшу Қазақстан аумағындағы жағдайды түбегейлі өзгертіп жіберді.

Қола дәуіріндегі қоғамның үрдісі екі факторға тікелей байланысты еді, оның бірі палеометалл жасау болды. Ендігі жерде, қола – еңбек құралдары мен қару-жарақ жасау үшін пайдаланылатын негізгі шикізат көзіне айналды. Қазақстан кен байлықтарында қалайы-мыс кен көздерінің мол болуы, еліміздің аумағын ертеден-ақ металлургиялық ошақтардың біріне айналуына жол ашқан еді.

Экономиканы қайта құруға табиғи-климаттық өзгерістер де өз септігін тигізген болатын. Айталық, кейінгі қола дәуіріндегі суық-ылғалды фазаның орнына ендігі жерде құрғақшылық орнады. Бұл кездері далалы аймақтардың басым бөлігінде өзен арналарыныңдағы судың азаюы, кейбір шағын өзендердің тартылып қалуы, көлдердегі су деңгейінің төмендеуі халықты экономикалық қайта құруларға жетелегендігі анық. Мұны археологиялық мағлұматтар да растап отыр.

Жалпы алғанда, Еуразияның төскейіндегі Сібір, Орал, Қазақстан мен Орта Азияның далалы аймақтарын туыстас тайпалар мекен өтті. Олар өзіндік жарқын мәдениеттер қалдырды. Ғылымда әсіресе ескерткіштері тұңғыш рет Батыс Сібірдегі Ачинск маңындағы Андроново елді-мекені жанынан ашылған «андронов мәдениеті» кеңінен танымал. Ұзақ уақыттар бойы зерттеушілер қола ғасырына жататын тек осы андронов мәдениетін ғана бөліп көрсетіп келді. Қазіргі таңда оның бірнеше мәдениеттерге тарамдалынатындығы белгілі болып отыр. Сондықтан да қола ғасырының тарихнамасында оны «андронов мәдени-тарихи қауымдастығы» деп атайды. Бұл кезеңнің қаншалықты дәрежеде өткендігі, шығу тегі, қалдырған ізі, халықтың заттық жағдайы, тұрмыстық, ғұрыптық салты қандай екендігі, ол кезде кімдер мекендегендігі, мәдениеті қай сатыда тұрғандығы, палеоэкономикасы мен әлеуметтік құрылымы, дүниетанымы, қоршаған ортаға көзқарасы, генетикалық байланысы, көрші қауымдастықтармен мәдени қарым-қатынасы сынды сан алуан сауалдар бірнеше археологиялық мәдениеттердің бөліп көрсетілуіне жол ашты. Жекелеген проблемалар бойынша қордаланған дүниелер бірқатар ғылыми конференцияларда көтерілгенімен, жылма-жыл жинақталып отырған мағлұматтар әлі де болса тың зерттеулер өз жалғастығын табуы қажет екендігін айғақтап берді.

Одақ көлемінде (бұрынғы КСРО) бірнеше рет ғалымдар арасында андронов мәдени-тарихи қауымдастығына арналған бас қосулар, пікір алмасулар өтті. Олардың арасында 1964 жылы желтоқсанда Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург) өткен бүкілодақтық жиынды, әлденеше рет өткен «Андронов мәдени-тарихи қауымдастығының проблемалары» атты семинарларды ерекше атап кетуге болады. Өйткені, бұл форумдарда осы өркениетті зерттеуге ат салысқан мамандардың жиылып, кезеңдестірілу, хронология, таралу аймағы, мәдениеттермен ара-қатыстылығы сынды көптеген өзекті мәселелерге өз көзқарастарын білдіруі, андронов мәдени-тарихи қауымдастығын теориялық-методологиялық жағынан негіздеуге нақты жол ашқан еді. Алғаш рет 1970 жылдардың соңында осындай жиындардың бірінде «андронов мәдениетін» өз кезегінде «андронов мәдени-тарихи қауымдастығы» деп атауға шешім шыққанымен бұл атаудың ғылыми айналымға түпкілікті енуі ұзақ уақытқа созылды. Тіпті қазақстандық оқулықтарда әлі күнге дейін оны «андронов мәдениеті» деп атаумен шектеліп жатады. Сайып келгенде, андронов мәдени-тарихи қауымдастығының қалыптасуы мен орнығуы бірнеше ғасырларға, соның ішінде б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтар шегіне дейін созылған еді. Көпшілік мамандардың есептеуінше андронов мәдениеті өз кезегінде мәдени-тарихи қауымдастық ретінде б.з.б. ХVІ-ХV ғасырларда қалыптасты. Бұл бірлестік ішінде алакөл және федоров мәдениеттерінің белгілері басқа мәдениеттерге қарағанда басымырақ байқалады. Алакөл мәдениеті Орталық және Батыс Қазақстанда, ал федоров мәдениеті Шығыс Қазақстан аумағында кеңінен таралды. Орталық Қазақстан мен Жетісу жерінде екі мәдениеттің белгілері қатар ұшырасып оырады.

Шындығына келгенде, қола дәуірі өркениетінің кезеңдестірілуі мен хронологиясын анықтау өткен ғасырдың 20-30 жылдары басталды. 1927 жылы С.А.Теплоухов Оңтүстік Сібірдегі қола дәуірі молаларының классификациясын жасады да, алғаш рет «андронов мәдениетінің» ескерткіштер тобын анықтап берді. Осы кезден бастап аталмыш мәдениетке ден қойылды да, ескерткіштері зерттеліп, орасан зор материалдары жинастырыла бастады. Республика аумағынан табылған қола дәуіріне жататын ескерткіштерді хронологиялық тұрғыдан М.П.Грязнов (1902-1987) алғашқылардың бірі болып 1930 жылдары таратып берді. Ол өзінің «Погребение бронзовой эпохи в Западном Казахстане» атты еңбегінде андронов мәдениетінің таралу аймағын батыс өңірлерге дейін белгілеп береді де, жергілікті жерде қалыптасқан екі нұсқасын көрсеткен еді. М.П.Грязновтың жорамалдауынша, батысқазақстандық андронов мәдениетінің нұсқасына тас сақина құрылысы, мүрдені жерлеу, қыш ыдыс иық тұсында түсіңкілік пен ою-өрнегіндегі кейбір элементтер тән болды. Бұл жайында көптеген ғылыми әдебиеттерде де айтылған. Әсіресе, М.П.Грязнов Қазақстан мен Алтай өңірінен табылған ескерткіштерден алынған қола бұйымдарды ерте, ортаңғы және соңғы қола деп бөле келе, жергілікті ерекшеліктерін сипаттап, соңғы қола дәуірі ерекшеліктеріне баса назар аударды.

Одан кейін 1933 жылы Шерубай-Нұра өзендері алаптарында зерттеу жүргізген П.С.Рыков «Работы в совхозе «Гигант» деген еңбегінде бірқатар ескерткіштердің (Дәндібай, Беғазы, т.б.) қазылуын сипаттап берді де, мұнда қалыптасқан өзіндік ерекшеліктерге кеңінен тоқталды. Кейіннен экспедиция мүшелері аршыған нысандарды М.П.Грязнов қарасұқ типіне жатқызады. Оның ойынша: Дәндібай, Беғазы секілді ескерткіштер қарасұқ мәдениетінің жергілікті нұсқалары; орталыққазақстандық қарасұқ уақытында өмір сүрген тайпалар мәдениеті алдыңғы андронов мәдениетінің негізінде, көршілес тайпа топтарымен тығыз мәдени қатынастар жасаудың әсерінен қалыптасқан; Дәндібай қорымындағы №2 оба ыдыстары жасалуы мен ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді. Шындығына келгенде, бұл ескерткіштердің қазіргі таңда беғазы-дәндібай мәдениетін құрайтын эталонды нысандар екендігі белгілі. Бірақ, археолог тарапынан ХХ ғасыр алғашқы жартысындағы археологиялық ізденістерге сай ескерткіштердің өзіндік ерекшеліктерін бөліп көрсетілуі, болашақта далалық жұмыстар нәтижесінде жеке мәдениеттің (беғазы-дәндібай) орнын белгілеудің ғылыми іргетасын қалаған еді.

Өткен ғасырдың орта тұсында О.А.Кривцова-Гракова қола дәуірін зерттеуде зор табыстарға қол жеткізді. Бұл археолог 1931-1939 жылдары Қостанай облысындағы Алексеев кешенін, 1948 жылы Садчиковское қонысын зерттеді. Нәтижесінде, археолог тарапынан андронов мәдениетінің екі кезеңі бөліп көрсетілді. Ерте кезең, автордың пайымдауынша, қима мәдениетінің бірінші кезеңімен синхрондалынады, бұл кезде иық тұсы түсіңкі қыш ыдыстар таралса, кейінгі уақытында бүйірі шығыңқы және жапсырма валикті (мойын-білікті) құмыралар таралған. Оның ойынша: үшінші, өтпелі кезеңді бөліп көрсетудің реті жоқ, себебі, қыш ыдыстардың бәрі де Садчиковское және Алексеевское қоныстарындағыдай; екі ескерткіш бұйымдары бойынша б.з.б. І-мыңжылдық бас кезіне, яғни қола дәуірінің соңғы кезеңіне жатады. Дегенмен авторда абсолюттік мерзімдеудің болмауы, сонымен қатар «біртектес ескерткіштерді, не қорым, немесе қоныс» материалдарының біріне ғана сүйеніп хронологиялық классификацияны жасауға болады деуі оның пайымдауын едәуір олқылыққа ұшыратты.

Сонымен қатар осы кездері ғалым тарапынан Қожамберді қорымына қатысты батысандроновтық ескерткіштер дамуы жайлы да сөз өрбітілді. Мұны С.В.Киселев та қолдады. С.В.Киселевтың өзі 1949 жылғы еңбегінде андронов мәдениетінің бас кезін б.з.б. ХVІІ-ХVІ ғасырлармен, қарасұқ мәдениетінің басталуын б.з.б. ХІІІ-ХІІ ғасырлармен белгіледі.

Зерттеушілердің көпшілігі 1948 жылы К.В.Сальников ұсынған кезеңдестіру мен хронологияны қолдап, ұзақ жылдар бойы оған сүйеніп келді. Бұл археологтың өзі де уақыт өте келе кезеңдестіруі мен хронологиясын сәл-пәл өзгертіп, нақтылап отырғандығын айта кеткен жөн. Ол Орал өңіріндегі андронов мәдениеті ескерткіштерінің кезеңдестірілуін федоров (б.з.б. ІІ-мыңжылдық ортасы мен екінші жартысы), алакөл (б.з.б. ХІ-ІХ ғасырлар) және замараев (б.з.б. VІІІ-VІІ ғасырлар) сынды хронологиялық кезеңдерге бөлді. Кейіннен жаңа археологиялық мәліметтерге сай бұл хронологияға археолог тарапынан өзгертулер енгізілді: бірінші кезең - федоров (б.з.б. ХVІІІ-ХVІІ ғасырлар); екінші кезең - алакөл (б.з.б. ХV-ХІІ ғасырлар); үшінші кезең - замараев (б.з.б. ХІІ-VІІІ ғасырлар).

Өткен ғасырдың 50-60 жылдары осы ғалымның кезеңдестіруі мен хронологиясына бірқатар ғалымдар сүйеніп, жергілікті жерлерде өзіндік нұсқаларды ұсына бастады. Айталық, Ә.М.Оразбаев Солтүстік Қазақстан қола дәуірінің ескерткіштерін дәл К.В.Сальников секілді хронологиялық кезеңдерге бөлді де, үшінші кезеңді жеке мәдениет деп көрсетті. К.А.Ақышев болса, Орталық Қазақстаннан федоров және алакөл кезеңдерін атап, соңғы кезеңдегі ескерткіштерді дәндібай мәдениетіне жатады деп қорытынды жасады. «Этапы развития хозяйства скотоводческих племен Казахстана и Южной Сибири в эпоху бронзы» деп аталатын 1957 жылы шыққан еңбегінде М.П.Грязнов замараев пен дәндібай кезеңдерін ерекше құбылыс екендігін атап көрсеткен еді. Ол андронов мәдениетінің хронологиялық мерзімін б.з.б. ХV-ХІ ғасырларға жатқызды. Бірақ, М.П.Грязновтың бұл пайымдауы кейбір зерттеушілер (В.И.Мошинская, Г.Чайльд, К.Иеттмар) тарапынан сынға ұшырады.

Сондай-ақ 1955 жылы Е.А.Агеева мен А.Г.Максимова Павлодар облысы аумағынан қола дәуіріне жататын бірқатар ескерткіштерді тауып, ғылыми айналымға енгізгеннен кейін қола дәуірі ескерткіштерінен үш кезеңге тән нысандарды анықтады. А.Г.Максимова Шығыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерінің де үш сатыға лайық кезеңдестірілуі мен хронологиясын жасады. Ғалымның айтуынша қарасұқ уақытымен синхрондалынатын нысандар бұл аймақта ерекше басымдық танытады.

1960 жылы С.С.Черников Шығыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерін ұзақ жылдар бойы зерттей келе, қола дәуірінің бастапқы кезі б.з.б. ХVІІІ-ХVІІ ғасырларда басталады да, б.з.б. VІІІ-VІІ ғасырларда аяқталады деген тұжырымдаманы қабылдады. Өзі Шығыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерін төрт кезеңге бөлді: бірінші, усть-буконь (б.з.б. ХVІІІ-ХVІІ ғасырлар); екінші, қанай (б.з.б. ХVІ-ХІІ ғасырлар); үшінші, мало-красноярск (б.з.б. ХІІ-VІІІ ғасырлар); төртінші, трушниково (б.з.б. ІХ-VІІІ ғасырлар).

1956 ашылып, 1959-1960 жылдары зерттелген Тастыбұтақ қонысы мен қорымының материалдарына сүйенген В.С.Сорокин де қола дәуірінің кезеңдестірілуі мен хронологиясына қатысты өз ойын білдірді. Бұл археолог барлық ор-ақтөбе нұсқасындағы ескерткіштер өзара синхронды, олар федоров типіндегі ескерткіштерден кейін, алакөлдік зират материалдарының алдындағы уақытқа жатады деп есептеді. Бұдан басқа көзқарас Е.Е.Кузьмина тарапынан айтылды. Қоныстар мен қорымдар кешенін талдау нәтижесінде Е.Е.Кузьмина үш хронологиялық сатыны атап өтті. Бұл сатылар: кейінгі – атакеңсай (Алакөл қорымы материалдарымен бір уақытта), өтпелі және ерте - үшқатын (Қожамберді /Кожумберды; қазіргі атауы - Кожанберля/ зиратымен замандас). Сонымен қатар кожамберді ескерткіштерінің федоровтық нысандармен ұқсас кейбір элементтер жайы да айтылды.

1964 жылғы симпозиумда К.В.Сальников «Об этапах и локальных особенностях западного варианта андроновской культуры» тақырыбында баяндама жасады да, бұрын андроновтық ескерткіштерге жасаған хронологиялық сыныптауын қайта қарастырды. Енді ол федоров пен алакөл кезеңдерінің арасында қожамберді (кожумберды) кезеңі болғандығын атап көрсетті. Оның ойынша қожамберді кезеңі алдыңғы және кейінгі кезеңдермен генетикалық байланыста болған.

Кейінірек, ондаған жылдардан кейін барып Е.Е.Кузьмина андронов мәдени-тарихи қауымдастығының кезеңдестірілуін арнайы көтерді де, бұрыннан келе жатқан пікірлерге түзетулер енгізді. Ендігі кезекте зерттеуші ескерткіштерді төрт типке бөлді: петров (б.з.б. ХVІІ-ХVІ ғасырлар); алакөл (б.з.б. ХV-ХІІІ ғасырлар); федоров (б.з.б. ХV-ХІІ ғасырлар); дәндібай (б.з.б. ХІ-ІХ ғасырлар) және амангелді (б.з.б. ХІV-ХІІІ ғасырлар; Солтүстік Қазақстан), атасу (б.з.б. ХҮ-ХІІІ ғасырлар; Орталық Қазақстан), алексеев (б.з.б. ХІІ-Х ғасырлар) секілді аралас топтар. Басқа да аралас топтарға сольилецк (Оңтүстік Орал маңы), қожамберді (кожумберды; Батыс Қазақстан), жетісу (Жетісу мен Ферғана) жатқызылды.

Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы және басқа да ғылыми зерттеулерді негізге алған Ә.Х.Марғұлан мұнда энеолит, ерте, ортаңғы және соңғы қола бір-бірімен генетикалық байланыста екендігін тұжырымдады. С.В.Киселев, Н.Л.Членова, т.б. зерттеушілердің беғазы-дәндібай мәдениетін қарасұққа тіреуіне тойтарыс беріп, оның шығу тегі жергілікті мәдениеттерден тұратындығын дәлелдеді. Сонымен қатар автор бастапқыда Л.Р.Кызласовпен бірге беғазы ескерткіштерін б.з.б. VІІ-VІ ғасырлармен мерзімдеуінен бас тартты. Қазіргі таңда Ә.Х.Марғұланның Орталық Қазақстандағы ескерткіштерді, мәдениеттерді кезеңдестіруі мен хронологиясын жасауы былайша өрбітілген: «Археологиялық зерттеулер Орталық Қазақстандағы қола дәуірі мәдениеттерінің басталуы мен дамуын анықтауға мүмкіндік береді. Оны негізінен үш кезеңге топтастыруға болады. Алғашқы пайда болу кезеңі (б.з.б. ІІІ мыңжылдықтың аяғы мен б.з.б. ХVІІ ғасыр арасы); ортаңғы, өркендеп дамыған кезеңі: екі сатыдан – Нұра (б.з.б. ХVІІ-ХV ғасырлар) және Атасу (б.з.б. ХІV-ХІІІ ғасырлар); соңғы кезеңі: ол да екі сатыдан – соңғы кезеңге өтпелі сәт (б.з.б. ХІІ-ХІ ғасырлар) пен Беғазы-Дәндібай мәдениетінен (б.з.б. Х-VІІІ ғасырлар) тұрады».

1970-1980 жылдары қола дәуірі ескерткіштерін зерттеу ісі зор қарқынмен дамығандығы белгілі. Алынған соны мәліметтер кейбір ескерткіштердің материалдары бұрынғы айтылған кезеңдестіру мен хронологияны қайта қарастыруға мүмкіндік берді. Мысалы, В.С.Стоколос алакөлдік және федоровтық ыдыстардың бір ескерткіштен ұшырасатындығын, тіпті алакөл қыш ыдыстары федоровтық ыдыстармен көмкерілгендігін айтып, кезеңдестіру мәселесіне сын көзбен қарау қажет екендігіне назар аударды.

Солтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық ізденістер негізінде Г.Б.Зданович та өзінің жаңа кезеңдестіруі мен хронологиясын ұсынды. Ол қола дәуірін «дамыған» (өркендеген) және «соңғы» деген екі кезеңге бөлді. Алғашқысын үш кезеңге бөліп, оның біріншісіне – петров (б.з.б. ХVІ-ХV ғасырлар), екіншісіне – алакөл (б.з.б. ХІV-ХІІІ ғасырлар), үшіншісіне – амангелді-бескөл (бишкуль) кезеңдерін (б.з.б. ХІІ-ХІ ғасырлар) енгізді. Соңғы кезеңде оның ойынша мұнда федоровтық тайпалар келіп, алакөл тұрғындарымен белсенді қарым-қатынас жасаған. Соңғы қоланы Г.Б.Зданович екі кезеңге жіктеді: замараев (явленка) кезі (б.з.б. ХІ-Х ғасырлар) және ильинск (б.з.б. ІХ-VІІ ғасырлар).

Басқа археологтар да осы кездері өздерінің кезеңдестіруін қайта зерделей бастады. Т.М.Потемкина Тобыл өңіріндегі қорымдар мен қоныстардың қыш ыдыстарын саралай келе, энеолит пен қола дәуірінің кезеңдестірілуі мен хронологиясын 1980 жылдар орта тұсында былайша жіктеді: 1) энеолит – б.з.б. ІІІ-мыңжылдық алғашқы жартысы; 2) ерте қола дәуірі: а) бобрыкин кешендері – б.з.б. ІІІ-мыңжылдық екінші жартысы; б) одинов (вишневск) кешендері – б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдық тоғысар шегі – б.з.б. ІІ мыңжылдық алғашқы ширегі; 3) дамыған (өркендеген) қола дәуірі: ерте алакөл: а) петров кезеңіне дейінгі ерте алакөл кешендері – б.з.б. ХVІІ ғасыр екінші жартысы, б) петров типіндегі ерте алакөлдік кешендер – б.з.б. ХVІ ғасыр; алакөл кезеңі: а) петровтан кейінгі саты – б.з.б. ХV ғасыр; б) классикалық саты – б.з.б. ХV-ХІV ғасырлар шегі мен б.з.б. ХІV ғасыр; в) кейінгі саты – б.з.б. ХІV-ХІІІ ғасырлар; 4) соңғы қола дәуірі: а) ерте алексеев және олармен мерзімдес межов кешендері – б.з.б. ХІІ-Х ғасырлар; б) кейінгі алексеев кешендері – б.з.б. Х-ІХ ғасырлар.

Мәдени-тарихи қауымдастықтың кезеңдестірілуі Н.А.Аванесова тарапынан да жасалды. Металл бұйымдарын саралай келе ол төмендегідей кезеңдестіруді ұсынды: 1) алакөл алдындағы кезең – б.з.б. ХVІІ-ХVІ ғасырлар; 2) андронов мәдениеті – б.з.б. ХVІ-ХІІ ғасырлар, ол алакөл (б.з.б. ХVІ-ХІV ғасырлар), қожамберді (б.з.б. ХІV ғасыр) және федоров (б.з.б. ХІV ғасыр соңы мен б.з.б.ХІІІ ғасырлары) кезеңдеріне бөлінеді; 3) замараев-беғазы мәдениеті – б.з.б. ХІІ-ІХ ғасырлар. Автор алакөл ескерткіштері федоровтық кешендерден бұрынғы уақытқа жатады, алакөл нысандарында полтавкин және абашев тайпаларына тән ыдыс жасау дәстүрінің элементтері кездесетіндігін көрсететін ерте хронологиялық көкжиек (горизонт) байқалады, қожамберді типіндегі қыш ыдыстар алакөлден федоровқа өтетін кезеңге жатады деп жорамал жасады. Қыш ыдыстарды кезеңдестіруде кеңінен пайдаланған Н.А.Аванесова тұжырымдары көпшілік тарапынан нақты қолдау таба қойған жоқ. Сірә, металл бұйымдарға сүйенемін деуі кейде бекер болғандықтан да шығар.

Әйтсе де бұл зерттеуші кейіннен жоғарыда көрсетілген мәдениеттер кезеңдестірілуіне қатысты өз пікірлерін біршама өзгертті. Н.А.Аванесованың «Культура пастушеских племен эпохи бронзы азиатской части СССР» атты 1991 жылы жарық көрген монографиясында петров мәдениеті б.з.б. ХVІІ-ХVІ ғасырларға, алакөл мәдениеті б.з.б. ХV-ХІV ғасырларға, қожамберді б.з.б. ХІV ғасырға, федоров б.з.б. ХІІІ-ХІ ғасырларға жатқызылған.

Негізінен алғанда, Н.А.Аванесова көп ретте Г.Б.Зданович сынды зерттеушілердің ізденістерін толықтай қолдады. Кезінде Г.Б.Зданович қола дәуірі мәдениеттерін Солтүстік Қазақстан материалдары бойынша былайша таратып берген еді: петров (б.з.б. ХVІІ-ХV ғасырлар); алакөл (б.з.б. ХV-ХІV ғасырлар); федоров (б.з.б. ХІV-ХІІ ғасырлар); мойын-білік (валиковая) қыш ыдыс (б.з.б. ХІІ-ІХ ғасырлар) мәдениеттері. Бұлармен бірге өтпелі бірқатар кезеңдер аталынады, олар – кулевчинск (петров және алакөл мәдениеттері аралығы), қожамберді (алакөл мен федоров мәдениеттері арасында) және федоров пен мойын-білікті (валиковая) қыш ыдыс мәдениеттері аралығындағы кезең.

1990 жылдардың бас кезінде КСРО-ң ыдырауы зерттеушілер арасындағы ғылыми байланыстарды біршама әлсіретті. Сондықтан да кейбір ғалымдардың андронов мәдени-тарихи қауымдастығына деген көзқарастары біршама уақыт көпшілік назардан қалыс қалып келді.

Бұл кездері М.Қ.Қадырбаев пен Ж.Қ.Құрманқұлов Бетпақдаланың солтүстігіндегі ескерткіштерді жүйелеп, кезеңдестірілуін жасады. 1992 жылы шыққан еңбектерінде аталған археологтар қола дәуірін екі кезеңге бөлді. Біріншісі: ерте кезең, б.з.б. ХV-ХІІІ ғасырларды қамтиды, екіншісі – кейінгі (соңғы) кезең, ол б.з.б. ХІІ-VІІІ ғасырлар. Алғашқысы б.з.б. ХV-ХІV ғасырлардан және б.з.б. ХІV-ХІІІ ғасырлардан тұратын екі кезеңге бөлінеді. Сонымен қатар федоров-нұра, алексеев-атасу, беғазы-дәндібай, алексеев-сарғары типіндегі қыш ыдыстары жіктелді.

Оларға дейін Қостанай облысындағы Тобыл өзені бойындағы ескерткіштерді зерттеген В.В.Евдокимов та өз кезеңдестіруін ұсынған болатын. В.В.Евдокимовтың пікірінше дамыған қола дәуірі: 1) алакөл мәдениетінің а) петров (б.з.б. ХVІ-ХV ғасырлар) және б) алакөл (б.з.б. ІІ-мыңжылдық үшінші ширегі) кезеңдерін қамтыған; 2) алексеев мәдениеті: а) алексеев кезеңінен (б.з.б. ХV-Х ғасырлар) және б) сарғары кезеңінен (б.з.б. Х-VІІІ ғасырлар) тұрады. Бұл археолог өркендеген қола дәуірі ескерткіштері алакөл мәдени-хронологиялық тобына енеді деп жорамал жасады. Б.з.б. ІІ-мыңжылдық соңғы ширегінде черкаскуль және федоров мәдениеттерінің ескерткіштері пайда бола бастайды. Сондай-ақ алакөл және федоров мәдениеттерінің қатар өмір сүруі мүмкіндігі де айтылды. Кейінгі жылдары В.В.Евдокимов Солтүстік және Орталық Қазақстан өңірі үшін бірін-бірі алмастырған алакөл, беғазы-дәндібай, доңғал мәдениеттері тән деген пайымдауға көше бастады.

Осы жерде археолог В.В.Варфоломеевтің Орталық Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерін кезеңдестіруге көп еңбек сіңіргендігін айта кеткен жөн. Ол ұзақ жылдар бойы қола дәуірі ескерткіштерін зерттеумен айналысып, бірқатар құнды пікірлерін ғылыми жұртшылық назарына ұсынды. 1980 жылдардың соңына қарай ұсынған ескерткіштерді, мәдениеттерді кезеңдестіруі мен хронологиясына уақыт өте келе ол да түзетулер енгізіп отырды. Қола дәуірінің соңғы кезін В.В.Варфоломеев кентке дейінгі (б.з.б. ХІ (ХІІ?) ғасырлар), кент (б.з.б. Х-ІХ ғасырлар) деп бөлді де, олар беғазы-дәндібай мен сарғары-алексеев мәдениеттерімен қатар өмір сүрді деп есептеді; одан кейінгі уақытқа доңғал мәдениетін (б.з.б. VІІІ- VІІ ғасыр бас кезі) жатқызып, оны кейінгі қола мен тасмола мәдениеттері аралығындағы өтпелі кезең деп көрсетті.

В.В.Варфоломеев кейіннен Сарыарқа соңғы қола кезеңін былайша таратты: дәндібай-сарғары мәдениеті (б.з.б. ХІІІ-ІХ ғасырлар), ол «мойын-білікті (валиковая) кешендермен» байланыстағы ерте және «алексеев-сарғары кешендеріне тән қыш ыдыстары бар» кент (б.з.б. ХІІ-Х ғасырлар) секілді екі сатыдан тұрады, ал үшінші кезең – доңғал (б.з.б. ІХ ғасыр) сатысы, бұл өңірдегі қола дәуірінің ақыры деп жүйелеу жұмыстарын жүргізді.

Орталық Қазақстан аумағында андроновтық дәстүрдің қалыптаса бастауын А.А.Ткачев нұртай кешендерімен байланыстырады. Өз дамуында оның ойынша нұртай мәдениеті екі кезеңнен өтеді: біріншісі (ерте) – бозінген (б.з.б. ІІ-мыңжылдық бірінші ширегі), екіншісі (кейінгі) – сатан (б.з.б. ХVІІІ-ХVІІ ғасырлар). Кейінгі нұртай уақытында Шығыс Қазақстаннан мұнда қанай мәдени дәстүрі біртіндеп ене бастайды. Бұл ғалым нұра мәдениетін ерте (балықты; б.з.б. ХVІІ пен б.з.б. ХVІ ғасыр бас кезі), ортаңғы (б.з.б. ХVІ-ХV ғасырлар) және кейінгі (б.з.б. ХV-ХІV ғасырлар) деп ажыратып көрсетеді. Кейінгі қола дәуірінің дамуын А.А.Ткачев ерте (алексеев-сарғары, трушниково) және кейінгі кезеңдерге жіктейді. Дәндібай мәдениеті ерте кезде қызылтас және қарасұқ тұрғындарының араласуынан қалыптасқандығын айтады да, оның жоғарғы мәдени қабаттары доңғал мәдениетімен жалғасады дейді. Доңғал мәдениетін А.А.Ткачев ерте, доңғалға (б.з.б. Х-ІХ ғасырлар) және кейінгі, красногорға (б.з.б. ІХ ғасыр соңы – б.з.б. VІІІ ғасыр) бөлген.

Осы кездері А.А.Ткачевпен қатар В.В.Евдокимов та өзінің жаңа кезеңдестіруін жасады. Бұл археолог кезеңдестіруді жасаған кезде басқаша келіп, өзгеше кезеңдестіру матрицасын ұсынды. Автор алдымен Солтүстік және Орталық Қазақстан қола дәуірін оратаңғы және кейінгі кезеңдерге бөлді. Оларды полтавкин-петров, қима-андронов, мойын-білік қыш ыдыстар мәдениеті, нұр-доңғал этаптарына жіктеді. Полтавкин-петровқа (б.з.б. ХХ-ХVІ ғасырлар) – петров, қима-андроновқа (б.з.б. ХVІ-ХІІІ ғасырлар) - алакөл мен федоров, мойын-білік қыш ыдыстар мәдениетіне (б.з.б. ХІІІ-ІХ ғасырлар) – дәндібай-сарғары, нұр-доңғалға (б.з.б. ІХ-VІІІ ғасырлар) – доңғал мәдениеттері енгізілді. Сондай-ақ автор археологиялық мәдениет жүйе ретінде өз мәнін жоғалта бастағандығын айтады да, орта алакөл және классикалық федоров сатысын (б.з.б. ХV-ХІV ғасырлар) және алакөл-федоров сатысын (б.з.б. ХІІІ ғасыр) бөліп көрсетеді. Мойын-білік қыш ыдыстар мәдениетіне келгенде зерттеуші өз кезегінде В.В.Варфоломеевтің «дәндібай-сарғары» терминін қолдана отырып, дәндібай-сарғары мәдениетінің аймақтық кезеңдестіруінде кент-алексеев сатысын (б.з.б. ХІІ-ІХ ғасырлар) да атап өтеді. Ол Нұр-доңғал кезеңінің ескерткіштері Орталық Қазақстанда доңғал мәдениетінен, Солтүстік Қазақстанда загарин типіндегі нысандардан кездеседі деген де пікір айтады.

Жалпы алғанда, Солтүстік және Орталық Қазақстаннан басқа аймақтарда да қола дәуірі ескерткіштерін, мәдениеттерін кезеңдестіру мен хронологиясын жасау ішінара болса да жүргізіліп келеді. Мұны басқа өңірлерде қола дәуірі ескерткіштерін зерттеу қарқыны төмен екендігімен де түсіндіруге болады. Мамандардың біршама ден қойған аймағы - республиканың батысы өңірі. Батыс Қазақстанда өткен ғасырдың 70-80 жылдары зерттеулер жүргізген көрнекті археолог Г.А.Кушаев Орал-Еділ қола ғасырын сол кездердегі тарихнамаға сай үш кезеңге бөлген: 1) шұңқыр сатысы (б.з.б. ІІІ-мыңжылдық) – ерте қола ғасыры; 2) катакомба (және полтавкин) сатысы (б.з.б. ІІ-мыңжылдықтың алғашқы жартысы) – ортаңғы қола ғасыры; 3) қима (б.з.б. ІІ-мыңжылдық екінші жартысы – б.з.б. І-мыңжылдық бас кезі) – кейінгі қола ғасыры.

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жеріндегі қола дәуірі материалдарын зерделеген К.М.Қарабаспақова мұндағы ескерткіштерді үш хронологиялық топқа бөледі. Біріншісі - дамыған қола кезеңі (б.з.б. ХVІ-ХІІІ ғасырлар). Екінші хронологиялық кезең (б.з.б. ХІІ-Х ғасырлар) - «кейінгі қола». Сонымен қатар ол қоладан ерте темірге көшер тұстағы өтпелі кезеңге (б.з.б. ІХ-VІІІ ғасырлар) тән ескерткішті де (Биен обасы) атап көрсетеді.

Қазіргі таңда бірқатар зерттеушілердің (Марьяшев, Горячев, Потапов, т.б.) далалық ізденістерінің арқасында кейінгі қола уақытымен мерзімделінетін Жетісу өңірінде осы аталған биен (Жоңғар Алатауы), көлсай (Күнгей Іле Алатауы), беғазы-сарғары (Шу-Іле таулары) мәдениеттері анықталып отыр. Олардың хронологиялық мерзімі жаратылыстану ғылымдарының мәліметтерімен бекіген. Болашақта Жетісу жеріндегі қола дәуірінің мәдени дамуын сатылап нақты көрсету де қолға алынары анық.