Отырар-Қаратау мәдениетінің ескерткіштері

Бұл аудандардағы археологиялық зерттеулер тарихы 1867 жылғы П.И.Лерхтің осында келуінен басталады. Мұнда келген ол түрлі тарихи дәуірлерді қамтитын бірнеше ескерткіштерді сол кезде анықтаған болатын.

ХХ ғасырдың 40-жылдарынан бастап күні бүгінге дейін зерттеулер өз жалғасын тауып келеді. Осы аралықта мұнда түрлі археологиялық экспедициялар жұмыс істеді, әлі күнге дейін ғылыми ізденістер өз жалғасын табуда. Далалық зерттеулермен шұғылданған археологиялық экспедициялар мен отрядтарды А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, К.А.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, Л.М.Левина, Е.А.Смағұлов, Н.П. және А.Н.Подушкиндер, А.Н.Грищенко, Б.А.Байтанаевтар басқарды.

«Отырар-қаратау мәдениеті» атауын алғаш рет Л.М.Левина кезінде А.Н.Бернштам «Отырар-қауыншы» деп атаған мәдениетті бөліп көрсету үшін қолданды.

Қыш ыдыстарды зерттеу негізінде Л.М.Левина мәдениет хронологиясын нақтылады. Оның бірінші кезеңі б.з.б. І ғасыр мен б.з. ІІІ-ІV ғасырларына жатады.

Қазір өңірді көп жылдар бойы зерттегеннен кейін отырар-қаратау мәдениетінің таралған аумағынан бірнеше ірі орталықтарды бөліп көрсетуге болады. Ең алдымен, бұл мәдениетке атау берген Отырар жазирасы (оазисі), өз кезегінде одан ескерткіштердің бірнеше тобы бөлініп отыр.

Олардың бір бөлігіне Отырар қаласы мен одан 15 км радиуста орналасқан қалалар мен қоныстар кіреді. Бұлар көптеген ғасырлар бойы тіршілік жалғасып жатқан ірі қалалар: Отырартөбе (бірінші ғасырдан ХVІІІ ғасырға дейін), Пышақшытөбе (бірінші ғасырдан ХІІ ғасырға дейін), Құйрықтөбе (бірінші ғасырдан ХІҮ ғасырға дейін), Алтынтөбе (бірінші ғасырдан ХІІ ғасырға дейін), Мардан-Күйік (бірінші ғасырдан ХV ғасырға дейін), Жалпақтөбе (бірінші ғасырдан ХІІ ғасырға дейін). Осындағы 250 шаршы км шамасындағы ауданда түрлі көлемдегі төбе түріндегі ондаған қоныстар орналасқан, олардың арасынан Қаламтөбе, Ақтөбе тобы, Шөлтөбе, Қара-ұншықтөбе, Шошақтөбе, Ботайтөбе, Қайнартөбе, Мәслихат және де Талтақай-1-2, Қоңыртөбе қорымдары ерекше көзге түседі.

Келесі бір орталығы Көк-Мардан қаласы болған шағын жазира (микрооазис) Арыс өзенінің сол жағалауында орналасқан. Мұнда Арыс өзенінің көне сағаларында және Арыстың өзінде ұзындығы 15 км және ені 5 км 45 шаршы км ауданда Пұшық-Мардан, Солтүстік Қостөбе, оңтүстік Қостөбе, Сейітмантөбе, Шөлтөбе, Шаштөбе, Ахайтөбе, Тостағантөбе және басқа қалалар мен қоныстар орналасқан.

Көк-Марадан қаласының жанында жеке тұрған төбешік түріндегі бірнеше некропольдар бар және олар канал маңында да кездеседі.

Бөген өзенінің төменгі ағысында орталығы Бозұқтөбе қаласы саналатын шағын жазира бар және де қаладан 5-7 км радиуста, 40 шаршы км ауданда Бозұқ, Ақтөбе, Кішітөбе қоныстары орналасқан.

Солтүстік жағалаудағы шағын жазира орталығы Оқсыз қаласы болып табылады.

Түркістан жазирасында Иқан, Дөдвен, Қарашық-1, Сидақ, Қаратөбе, Сырдарияның сол жағалауында Мейрамтөбе, Абызтөбе, Келінтөбе секілді орталық-қалалары бар бірнеше шағын жазиралар ерекшелінеді.

Қаратаудың оңтүстік беткейлеріндегі әдетте жазыққа шығар жердегі тау өзендерінің бойында ондаған қоныстар арасынан Қайырхантөбе, Шаштөбені атап кетуге болады.

Жаңақорған жазирасында, Сырдарияның оң жағалауында Ордакент қаласы, Сығанақ жазирасында Сығанақ қаласы орталық болды. Қаратаудың солтүстік беткейлерінде Созақ, Баба-Ата, Құмкент орталық-қалалары болған ондаған қалалар мен қоныстар орналасқан. Бұл жердегі Баба-Ата Ақтөбесі, Тарсатөбе, Алтынтөбе, Шаян Ақтөбесі секілді қоныстар белгілі. Талас өзенінің төменгі ағысында Шаруашлық пен Тектұрмас қалалары, ал орта ағысында Тараз қаласы орталық болды. Арыс өзенінің орта ағысында Жуантөбе, Қараспантөбе, Шортөбе қалалары, Бадам өзені бойында Күлтөбе, Қостөбе, Төлебайтөбе қоныстары ірі орталыққа айналған еді. Мұндағы Бөріжар, Қараспан, Күлтөбе қорымдары да тарихнамада кеңінен танымал.

Арыстың жоғарғы жағы мен салаларында Ұзынтөбе, Жартытөбе, Төрткүлтөбе қалалары мен қоныстары орналасқан. Талас жотасының тау алды аймағында көптеген қалалар, қоныстар мен қорымдар бар. Олардың арасындағы Шымкент және Сайрам қалалары ең ірілері.

Аталмыш мәдениеттің қоныстары өзен жағалауларында орналасты және жанында қорымдары болды. Олардың ең ерте кезіне Ақтоған, Абызтөбе, ішінара Сырдариядағы Ордакент, Қаратаудың солтүстік беткейлеріндегі Ақтөбе қоныстарын жатқызуға болады. Соңғы аталған қоныс жанындағы қорымнан қауыншы және жетіасар мәдениеттерінен өзгеше жерлеу құрылысы анықталған. Қауыншы мәдениетіне тән катакомбалы жерлеу бұл ауданнан табылмаған.

Отырар, Түркістан жазираларынан қолдан жасалған платформалар мен наустарға жерлеу орын алғандығы анықталған.

Арыстың орта ағысындағы обалардан катакомбалы жерлеу мен наустарға мүрдені орналастыру ғұрпы анықталып, зерттелген.

Өзеннің жоғарғы ағысынан, Бадам өзенінің аңғарынан сары топырақты үйінді астындағы қабірлер зерттелінген.

Қыш ыдыстар тобынан түбі жалпақ және аузы кең, корпусы аздап шығыңқы, көлбеу (құламалы) иық тұсы біртіндеп аса биік емес мойынына жалғасқан банка тәрізді пішіндегілері анықталған. Ыдыстың шет жағына тігінен екі ілгек тәрізді ұстағыш бекітілген. Мұндай пішіндегі ыдыстар қауыншы мәдениетінде көптеп кездеседі. Айналып тұрған тұғыр көмегімен қолдан жасалған қызыл саз балшықты қыш ыдыстары басым, ал сырты ақ, қызыл-қоңыр түспен көмкерілген станокта жасалғандары сирек кездеседі. Хумдардың иық тұсы көлбеу келген, қысқа мойнынан бірден кертпе, кейде білік арқылы қайырылған. Ернеуі кесігі бойынша үш бұрыш немесе сопақша келген. Бұл ыдыстар жоғарғы бөлігіндегі пішіні бойынша кангюй уақытына жататын хорезмдік ыдыстарға ұқсас.

Ірі қыш құмыра секілді ыдыстар кесігінде кішкентай үш бұрышты немесе дөңгелек келген ернеуі бар, мойыны кең әрі аласа, иық тұсы бірден көлбеу түскен, денесі дөңгелек. Ыдыс шетінің жоғарғы жағына ілгек тәрізді ұстағыш үнемі жапсырылып отырған. Бұған сәйкес келетін ыдыстардың жоғарғы жағы жалпақ толқынды кесінділер қатарымен өрнектелген.

Қыш құмыралар тұрпатына (пішініне) келер болсақ, кесінді ернеуі шағын үш бұрыш немесе дөңгелек келген ауызы кең ыдыстарды бөліп көрсетуге болады. Көбісінің мойыны ұзын, олардың ортаңғы тұсынан көлденеңінен білік өтеді. Жетіасар мәдениетіне тән шетінде бір немесе екі су құяры (шүмегі) бар ыдыстар да ұшырасады. Қыш құмыралардың бір бөлігінің иығы мойын тұсынан бірден алыстатылып жапсарластырылған.

Табақтар мен тостағандар ашық, аса биік емес, тұрпаты жартылай сфера түрінде, шеті қарапайым етіп жасалған немесе бөліп көрсетілген білік түсірілген, олар көбіне қызғыш ангобпен көмкерілген және жалтыратылған, сондай-ақ жетіасар мәдениетінің материалдарына ұқсас болып келеді. Қызыл ангобпен көмкеріліп жалтыратылған тік келген немесе ауыз шығатын тесігіне қарай қабырғасы жұқа саптыақтар да ұшырасады. Иығы мен денесі көлденеңінен кедір-бұдырланған ыдыстардың (әдетте өте үлкен) саны өте көп. Жоғарыда қарастырылған бұл кешен біздің заманымыздың шегімен немесе б.з.б. І ғасыр мен б.з. ІІІ-ІV ғасырларымен мерзімделінеді.

Б.з. І-мыңжылдық орта тұсымен (V-VІ ғасырлар) мерзімделінетін келесі кезеңге қоныстардың көп бөлігі жатады. Бұл кезеңдегі бірінші топ керамикасында қазандық тәрізді ыдыстардан басқа түбі тегіс, тігінен қойылған ілгек секілді екі ұстағышты, ойық пен шұңқыры сабынның жоғары жағында орналасқан банка тәрізді саптыаяқтар кездесе бастайды. «Ас үйлік» ыдыстардың шеті мен денесіне білік, таяқшамен бөлу немесе қолмен басылып толқын тәрізді ою-өрнек түсірілген, конус секілді жапсырма-томпақша жапсырылған. Бұл кезеңнің ескерткіштерінен өгіз басы секілді тұғырлар (тығырық) да кездескен, олар қауыншы мәдениетіне тән болып келеді.

Екінші топтағы хум, ірі ыдыстарға шаршы сипатындағы ернеулердің орын алуы тән. Қыш құмыралар денесі кәдуілгі алмұрт секілді еді, олардың мойыны кең, көлденеңінен ілгек секілді ұстағышы болды, ұстағыштың бас жағы мен арқа тұсын бойлай ойықтар мен шұңқыршалар түсірілді. Кейбір қыш құмыра ернеуі ауыз қуысы секілді жасалды, оның сыртында шағын білік болды, көпшілігінің мойын тұсы көлденеңінен түсірілген кедір-бұдырлармен сәнделді, кейбірі цилиндр секілді, кейде аздап қысылған тұмсық сияқты, басқаларының су ағары ыдыс шетінде орналасты. Мұндай ыдыстар қызыл-қоңыр және қара жұғынды мен аққан ізді ою-өрнектермен ғана емес, сонымен қатар кесіп өткен ирек сызықтармен де сәнделді. Ауыз қуысты жұмыр білікті қыш құмыралардың көпшілігі қызыл-қоңыр ангобпен көмкеріліп, жалтыратылған.

Саптыаяқтардың денесі сопақша келген, оның ілгек тәрізді тігінен жапсырылған ұстағышы болды, ұстағаштың жоғарғы бөлігіне қойдың қайырылған мүйізі секілді жапсырма немесе схемалы түрде қойдың басын бейнелейтін кертпеш орнатылды. Бұлар қауыншы мәдениетіне тән еді.

Үшінші кезеңге (VІ-VІІІ ғасырлар) Мардан-Күйік, Құйрықтөбе, Бәйгеқұм Ақтөбесі қалаларының мәдени қабатын, Баба-Ата қаласының төменгі қабатын, Бөріжар сияқты қорымдарды жатқызуға болады. Бұл кезеңдегі бірінші топ керамикасына бөліп тұрған кертпе немесе саусақпен жұлған секілді жапсырма біліктің кеңінен қолданылуы тән. Бұл білік ернеудің төменгі бөлігіне түсірілген, кейде мойын тұсына орналасқан, ал денесіне орналасу өте сирек ұшырасады. Кейбір ыдыстардың ернеуі кертік, ойық пен симметриялы орналасқан жапсырмамен өрнектелген үш бұрыш немесе шаршы тәрізді жұмыр болып келеді. Жалпақ және конус пішінді кескінді ою-өрнегі бар қақпақтар да кеңінен таралды.

Екінші топтағы ыдыстар арасында қызыл-қоңыр және қара аққан із бен жұғынды керамикалар бұрынғысындай кездесе береді.

Хумдардың көпшілігінде кейде саусақпен ұзынынан басып өрнек түсірілген шаршы түрінде кесілген ернеулер ұшырасады. Қыш құмыралар тұрпатында алдыңғы уақыттағы ыдыстар пішіні (жұмыртқа тәрізді және ұзынша-сопақша денелі, биік және кең ауызды, су құйылатын жері бар) сақталынды. Мойыны тар, су құятын шеті ұзын келген ыдыстар да кездеседі. Ауыз қуысы тәрізді ернеулі қыш құмыралар да өте көп. Иығы мен денесін түгелдей кедір-бұдыр жауып тұрған ыдыстар да табылған.

Алғашқы ғасырдан бастап VІІІ ғасырға дейін қарастырылған қыш құмыралар кешені Ташкент жазирасындағы қауыншы мәдениетімен және аздап Төменгі Сырдариядағы жетіасар мәдениетімен тығыз байланысты. Сонымен қатар бұл аудандағы керамикада өзіндік ерекшеліктер де болған. Мәселен, мойнының астына білік түсірілген хумдар, мойын тұсына көлденеңінен білік түсірілген қыш құмыралар, кедір-бұдырлардың сан алуан түрлі және көлемі әрқилы құмыра денелеріне түсірілуінің кеңінен таралуы, т.б.

Махалла (квартал) құрылыстардың негізгі бірлігі болды. Қалалардың махаллаға бөлінуі заңдылық еді. Ол қоғамдағы адамдар тобының туыстық қатынасына, белгілі бір кәсіпке мамандануына, діни сеніміне қатысты қалыптасты. Махаллалардың шығу уақытын мамандар ғасырлар қойнауынан іздестіреді.

Ерте ортағасырлық қалалардың қалыптасуы б.з. І-мыңжылдық орта тұсына сай келеді. Махаллалардың қалыптасун да осы уақытқа жатқызуға болады, алайда олардың қалыптасуы одан мейлінше ерте кездері орын алғандығы белгілі. Бұл кезең Орта Азия мен Қазақстан халықтары үшін күрделі бетбұрыс болды: патриархалды отбасы қауымының орнына шағын отбасы келді. Ол меншік формаларының дамуы (қауымдық-рулықтан жеке меншікке көшу) мен шаруашылықтың даму сипатына (натуралды шаруашылықтан тауар-ақша қатынасына өту) тікелей байланысты болды. Әлбетте, бұл үрдіс отырықшы халық арасында да, көшпелілер ортасында да біркелкі болған жоқ, сондай-ақ шағын отбасылармен қатар патриархалды отбасы қауымдары да сақталған еді. Аға ұрпақ әке мен шешеден тұрды, олармен бірге үйленген барлық ұлдар өмір сүрді. Көшпелілер мен жартылай көшпелілерде шағын отбасымен бірге экономикалық және аумақтық бірлігі бар мейлінше кең әлеуметтік бірлестік орын алды. Мал мен өнім өндіру құралдары әрбір отбасыда иелігінде мұрагерлік жолмен қалып отырды.

Көк-Мардан махаллаларының тұрғындары белгілі бір туыстық-отбасы топтарына жатса керек. Махаллада туыстық қатынастағы жекелеген отбасыларға тиесілі 4-тен 6-ға дейін үйлер болды. Олардың бәрі қалалық ортадан махалланы жоспарлау арқасында оқшаулануға ұмтылған сияқты.

Әрбір отбасылық-туыстық топтың діни ғұрыптар атқаратын орны, өз зираты болса керек. Расын айтқанда, Оңтүстік Қазақстаннан әзірге тек бір махалладан ғана ғұрыптық құрылыс анықталған, ол Көк-Мардан қаласынан табылған. Басқа қалалар мен қоныстардан бұл мақсатқа махалладағы бір үй пайдалануы ықтимал. Бұл пайымдау тағы да Көк-Мардан материалдарына негізделген, себебі одан үй ғибадатханасы анықталған, ол махалла ғибадатханасы рөлін де атқарған сияқты.

Көк-Мардан некрополі қабір шұңқыры бар көлемі орта есеппен 10х10м, биіктігі 2 м-ге дейін жететін саз балшықты платформа сияқты жекелеген құрылыстардан тұрады. Әрбір құрылыста орталық қабір көзге түседі, жас балалардың қабірлері платформаға қарай шоғырланған. Сол себептен де мұндай кез келген құрылысты махалла қауымының зираты деп анықтауға болады.

Оңтүстік Қазақстан қалалары мен қоныстарынан алынған қазба материалдары тек кедей немесе тек бай махаллалардың болғандығын көрсетпейді. Сонымен бірге жекелеген үй иеліктері ауданындағы өзгешеліктер, табылған олжалар сипаты бір махаллада мүліктік жағдайы әркелкі дербес отбасылардың болғандығы туралы сөз қозғауға мүмкіндік береді.

Таксономия, жоспарлау, еден жайы (жер бетіне немесе жерден төмен), жабын сипаты, ошақтың орналасуы мен құрылысы секілді маңызды принциптердің қолданылғандығын баспаналардың типологиясы да нақтылайды. Анықтайтын негізгі белгілердің бірі үйді жоспарлау болып табылады, сол себепті де баспаналар эволюциясында ең алдымен үйдің бастапқы өзегін нақтылап, одан түрлі жолдар (сегментация, қосылу) арқылы белгілі бір баспана кешендерінің қалыптасуын айқындау қажет. Бұл ретте баспана сипаты әлеуметтік, экономикалық және экологиялық факторлар бойынша анықталды. Архитектуралық шешім мен құрылыс техникасына этникалық өзгешелікке барып тірелетін мәдени дәстүршілдік ықпал етуі мүмкін.

Үйлердің үш түрі көзге айқын түседі.

Бір бөлмелі жер бетіне салынған үй жоспары бойынша шаршы немесе тік бұрышты болып келеді. Жоспары, жиһаз-мүлкі осындай жерге аздап кіріп тұрған үйлер де оған ұқсас. Ошақтар ашық түрде, олар тікбұрышты немесе артқы бөлігі дөңгеленген, бұл күлді алу үшін қолайлы.

Каминдер, немесе «қабырға ошақтар» қабырғаға ойып жасалған әркелкі көлемдегі сфера түріндегі ойықтардан тұрады. Еден бетіндегі ошақтар мен каминдердің функционалдық мәні біркелкі емес: алғашқылары үйді жылыту және тамақ жасау үшін қолданылды, екіншілері нан пісіруге пайдаланылды. Хумдар, артық өнімдерді сақтауға арналған ыдыстар үйдің бұрышы мен сыпаларда (суфа) орналасты. Сақтау үшін олардан басқа күйдірілмеген саз балшықтан жасалған бөшке тәрізді және дәл осындай шикі балшықтан жапсырылып жасалған астау секілді ыдыстар пайдаланылды.

Үй иеліктерінің ауданы өзгеріп тұрады: үлкендері – 35-тен 45 шаршы м-ге дейін, кішілері 12-ден 20 шаршы м-ге шейін. Ауданы 20-35 шаршы м үйлер бәрінен көп (85%). Үйдің көлемі жабын (шатыр) сипатына да әсерін тигізді. Үлкен үйлердің жабынына төрт бағана-тіреу қойылды. Орташа үйлерде тіреуіш ретінде бір бағана-тіреу қолданылды, оған ұзынынан бір немесе айқастырылған екі бөрене тіреліп тұрды. Кішкентай үйлер жабынын тек қабырға ғана көтеріп тұрса керек.

Екі бөлмелі үйдегі екінші бөлме сегментация арқылы бастапқы шаруашылық-тұрғынжайдан іргелі қабырғамен бөлінген. Үйдегі қоймалардың орналасуы жатын бөлмеге қарағанда әр түрлі: үйдің ішкі жағында, алдында (анфиладты жоспар) және бүйірінде. Қоймалар ауданы 8 шаршы метрден аспайды. Мұндай үйлер Көк-Мардан, Мардан-Күйік қалаларынан аршылған.

Көп бөлмелі үйлер үштен беске дейінгі бөлмелерден тұрады, олардың бірі сыпасы екі немесе үш қабырғаны бойлай орналасқан жатын бөлме. Едендегі ошақ дөңгелек немесе тік бұрышты алаңқай секілді, оның жанындағы камин, шаруашылық бөлік жататын жайдың негізгі бөлшектері болып табылады. Қоймаларда хумдар, саз балшықтан жасалған үлкен ыдыстар тұрды. Оған Қостөбе, Пұшық-Мардан қалаларындағы құрылыстар үлгі бола алады.

Баспаналардың барлық аталған типтері І-мыңжылдық соңынан бастап Оңтүстік Қазақстан қалалары мен қоныстарында дәстүрлі түрде сақталды. Олар Алтын-Асар (Сырдарияның төменгі ағысы), және де көрші өңірлердегі, мысалы VІІ-VІІІ ғасырларға жататын Гардани-Хисор қоныстарындағы қазбаларға өте ұқсас болып келеді. Гардани-Хисордағы бір, екі, үш бөлмелі үйлерде П тәрізді сыпалар, дән сақтайтын ыдыстар болды. Егер бір бөлмелі үйлерді шаруашылық және жататын жайға бөлу онша байқала қоймаса, екі бөлмелі үйлердің біреуі қойма қамбадан тұрғандығы анық. Баспаналарды өзара жақындастыратын тағы бір бөлшектің бірі – үйді жылыту үшін, тамақ дайындау үшін екі-үш ошақтың салынуы болып табылады. Гардан-Хисордағы күмбезді ошақтар (Көк-Марданда каминдер) түбінде саз балшықтан жасалған нан пісіретін тапалар орналасты.

Пенджикент пен Көк-Мардандағы төрт бөлмелі үйлер жоспарында ортақ белгілер бар. Оңтүстік Қазақстандағы баспаналар Балалық-тепе, афригидтік Хорезм, Памир, Зеравшанның жазық бөлігіндегі кешендерге ұқсас.

Қалалардың тұрғын жайларынан ғұрыптық және зайырлы сипаттағы құрылыстар да бірден байқалады. Мәселен, Көк-Марадандағы төрт үйден «ғұрыптық бұрыштар» анықталған, алайда мұндай үйлердің санын сақталуы нашар болғандықтан дәл анықтау мүмкін болмай отыр. Қоныстар мен қалалардан табылған саз балшықтан және алебастрдан жасалған пұттар олжалары ғибадатхана секілді ғұрыптық бөлмелердің болғандығын растайды, мұндай заттар Қайрағаш усадьбасынан да анықталған.

Махаллалық ғибадатхана тек Көк-Мардан қаласынан табылған. Ғибадатхананың тікелей аналогтары жоқ, бірақ оған ұқсас орындар Гуяр-қала қаласындағы залдан анықталған, онда қабырғаға мүйіз түріндегі жапсырмалар орнатылған қуыс жасалынған.

Архар мүйізді әшекейлер, пұттар, керамикадағы зооморфты сюжеттер табыну нысаны болған Топырақ-қала қаласындағы храмның ашылуы Хорезмдік кушан-афригид мәдениетіне қойдың культы кеңінен тараған сырдариялық мәдениеттің ықпалын көрсетеді.

Қоңыртөбе қорымы Отырар жазирасындағы толымды зерттелген ескерткіштердің бірі болып табылады. Ол қаладан батысқа қарай 0,3-0,4 км жерде орналасқан және ауданы 12-13 га телімді алып жатыр. Бұл телімнің оңтүстік бөлігінде жоспары сопақша келген, біршама жайылып кеткен биіктігі 2,5 м, ауданы 35х45 м төбешік орналасқан. Төбешікті аршу барысында бір-біріне тығыз жапсарласа жатқан тоқсан шақты қабір анықталған. Қабірлер төбешіктегі қазіргі жер бетінен 0,4-1,5 м аралықтағы тереңдікте жатыр. Мүрделер төменгі жағына шикі кірпіш қойылған аса терең емес шұңқырларға, сондай-ақ қарапайым тік бұрышты шұңқырларға жерленген. Мүрделерге ешкім тимеген, олар анатомиялық тәртіп бойынша, мәдени қабатымен бірге жатыр.

Көлемі 0,6-0,75х1,8-2,2 м камераға органикалық төсеніш төселді де, оған мүрде қойылды. Қаңқалар шалқасынан жатыр, қолдары дене қасында, саусақтары жамбас сүйек жанында немесе олардың астында, не болмаса еден бетінде; аяқтары созылған, тізелері кейде айқастырылған; бас сүйегінің беті жоғары қаратылған. Бас жағына, аяқ жағына керамикалық құмыра қойылған, кейде құмыраның аузы саптыаяқпен жабылған. Мүрденің жанына әдетте қойдың алдыңғы аяғы мен жауырына қойылды, бұл Орта Азия бүйірлі-катакомбалы қабірлеріне тән дүние болып табылады. Әйел және ер адамдардың жерлеу инвентары бірден өзгешеленеді. Алдын-ала жасалған антропологиялық зерттеулер табылған жиырма бас сүйектің он бесінде сақиналы деформация болғандығын дәлелдеп берді.

Ер адамдардың қабірлерінен белбеудің темір айылбастары шығады. Олар: тілі жылдам қозғалатын қарапайым дөңгелек айылбастар; өтпелі темір құрсау түрлері; рамасы төрт бұрыш секілді келген темір айылбастар. Бір ретте қаңқадан қоладан жасалған айылбастар мен «ирек тәрізді» жапсырмалары бар екі белбеу шыққан: айылбас жанындағы жапсырмалары белбеудің бөлігін (20-25 см) жауып тұрған. Қола айылбастар басқа да қабірлерден шыққан. Қираған қабірден бірегей бір айылбас табылған, оның дөңгелек рамасы жасыл нефритпен көмкерілген, ал тілі мен жылжымалы қалқаншасы үш жерден қола шегемен бекітілген.

Ер адамдардың қабірінен шағын пышақтардан басқа әйел адамдардың қабірінен де кездесетін темір қанжарлар шығады, ұштығы жоқ жүзінің ұзындығы 30-40 см. Сонымен қатар темірден жасалған үш қалақты сапты жебе ұштары да табылады. Бір рет шіріп кеткен сүйек пластина шыққан, ол садаққа тағылған жапсырма болса керек.

Әйелдердің қабірінен сан алуан моншақтар (тау хрусталі, шыны паста, ақық, маржан, янтарь), графит кесекті сүрметас таяқшалары; ешкі мүсіні секілді қола бойтұмарлар; қола айналар; сүйектен жасалған, басына мүсін салынған шашқа тағатын түйреуіштер аршып алынған. Мүрделердің бағытталуы да өзгеше. Әйел адамдардың қаңқаларындағы бас сүйектер көбіне оңтүстік – оңтүстік-шығысқа, ал ер адамдар басы әдетте солтүстік – солтүстік-шығысқа қарай бағытталған.

Ересек адамдар қабіріндегі тұрақты жерлеу ғұрпынан бір-екі өзгешелік байқалады: бірқатар қабірлерде мүрде бүйірімен жатқызылған, ал екі жағдайда хумға салынған.

Бірқатар қабірлерден қаңқа айналасын қоршап тұрған шикі кірпіш іздері байқалмаған. Сүйек қаңқа оң немесе сол жақ бүйірімен жатқызылған, қолдары көкірек тұсында бүгілген, аяқары да түрлі деңгейде бүгіле түскен. Ал бұл қабірлерден табылған заттар осындағы материалдық кешенге ұқсас екендігі анықталған.

Бүйірінен жатқан хум қабірінен басы солтүстік – солтүстік-шығысқа бағытталған жас өспірім бала қаңқасы аршып алынған. Қаңқа күл төселген төсеніш үстінеқойылған, басы хумға сыймаған, оған иық тұсы саусақпен басылған ойықтар арқылы өрнектелген көлемді бір ыдыс «кигізілген». Мүрде жанына заттар қойылмаған. Оның жанындағы қабірде басы солтүстік-шығысқа қаратылған ересек адам «жатты». Ол хум қабырғаларының сынықтарынан жасалған қабатқа қойылған, үстіне күл себілген және ернеуі жылжып кеткен хумның екі бөлігімен жабылған. Бас сүйектің сол жағынан ұштары жабыла қоймаған қола жүзік секілді сырға шыққан. Белбеуінен пышақ, қабылдағышы бар дөңгелек темір айылбас, жамбас сүйегінің астынан жоны шығыңқы тағы бір пышақ аршып алынған.

Жас балалардың мүрдесі терең емес шұңқырлардағы құмыра секілді үлкен ыдыстар мен хумдарға салынып жерленді. Кейбір жағдайларда балалар қабірі әйелдермен бірге болды. Балалар қабіріне әдетте 2-ші типтегі шағын көзелер қойылды, кейде 2-3 моншақ, қабыршақ алқалары да кездеседі.

Жерлеу ғұрпының қызықты бір көрінісі қола белбеулі мүрдені аршыған кезде анықталған. Мұнда мүрде ағаш күлінің жұқа қабатына қойылған, оның үсті де қызу бар күлмен жабылған. Мүрдені қызып тұрған күлмен жабу басқа да қабірлерден анықталған.

Кей жағдайларда бас сүйектің бет жағынан, әдетте жақ сүйегінің төменгі жағынан, оның астынан, ауыздан, бетті бойлай жатқан жұқа мыс пластиналар да шығады.Олардың ені 3-5 см, ұзындығы 8-10 см. Үш пластинадан қарапайым өрнекті құрайтын дөңгелек ойықтар басып түсірілген. Пластиналардың қолданыстағы мәні анықталмаған. Бәлкім олар бетін жабын жауып тұрған мүрденің ерніне (көзіне?) қойылған да шығар. Әдетте пластиналар үстінен шіріп кеткен мата қалдықтары анықталынады.

Жерлеу инвентары. Қыш құмыралар мен көзелер тазартылған қабірлердің 90%-нан кездескен. Қыш құмыралардың екі түрі бар, бірінде су ағатын жері болса, екіншісінде мұндай бөлік жоқ. Көзелерді де ұстағышына қарай екі типке бөлуге болады: сақина түріндегі ұстағыш иық тұсына немесе ортаңғы бөлігіне орнатылады; ұстағыш иық тұсы мен ернеуді біріктіріп тұрады. Керамикалардың көпшілігі қауыншы мәдениетінің қыш ыдыстарына ұқсас болып келеді.

Көп шыққан олжалардың қатарына моншақтар да жатады. Олар хрусталь мен сердоликтен жасалған дөңгелек және қырланған ірі моншақтар болып табылады. Сонымен қатар қабырғалы және дөңгелек шыны пастасынан дайындалған моншақтар да ұшырасады. Қара ақық, цилиндр тәрізді ұсақ маржандар, дөңгелек жұмыр янтарьлар да кездеседі. Миниатюралық құмыралар түріндегі керамикалық моншақтар да өте қызықты.

Кей жағдайларда ер адамдар мен әйел адамдар қабірлерінен бір сырға да табылады. Олардың типі әркелкі. Қола сымнан жасалған басы біріктірілмеген сақина секілді мұндай сырғалардың орталық бөлігі аздап жұмыр, ұштары үшкірленіп келеді. Қола сырғалар сақина іспеттес, олардың бір шеті спираль-конус алқаны құрайды. Жұқа қола жапырағынан іші қуыс етіп жасалған конусқа алқа орнатылса керек. Төменгі бөлігіне ойықша түскен жұмыр күміс сырға табылған. Әйелдердің үш қабірінен қаңқа мен мойын сүйегі арасынан және сол шынтағынан екі-екіден тұрған тау теке түріндегі қола бойтұмарлар аршып алынған. Бұлар кеуде тұсында хрустальдан, сердолик пен паста моншақтарынан түзілген алқа жиынтығына кірген. Бір рет мұндай заттар кешенінің жиынтығында қола қоңырау мен үлкен ине түріндегі тескіш те болған. Келесі бір әйелдің қабіріндегі алқа құрамына тек бір ғана тау теке түріндегі бойтұмар, түз тағыларының сүйектерінен жасалған алқа кірген.

Әйелдердің шаштары сүйектен жасалған түйреуіштермен сәнделді. Мойындарын екі сақина түріндегі бекітілген қола шынжыр жауып тұрды. Сопақша келген күміс алқа-кулон жасалуы жағынан өте өызықты. Оның ортасына қызыл тас (гранат) орнатылған, ұсақ түйіршікті белбеумен оқаланған. Пластинаның шетіне де түйіршіктердің тағы бір қатары орнатылған.

Қазба кезінде байқалған нәрсе және алдын-ала олжаларға жасалған талдау аршылған қабірлердің біртұтас мәдени-тарихи кешенге кіретіндігін пайымдауға мүмкіндік береді. Аталмыш қорымның жерлеу ғұрпы мен олжалар құрамы бұрын зерттелген Мардан (Талтақай) қорымындағы материалдарға жақын екендігін нақтылады. Сағаналардан қазылған мұндағы қабірлер б.з.б. І ғасыр мен б.з. ІІ ғасырларына жатады, ол «У-шу» типіндегі монеталар мен кедір-бұдыр өрнегі жоқ қыш құмыралар негізінде анықталған.

Ғұрпы бойынша заттар кешеніне Қыркескен қорымы да жақын, ол б.з. ІІ-ІҮ ғасырларымен мерзімделген. Көк-Мардан қаласының жанындағы қорым материалдары да бұларға өте ұқсас.

Мардан-Күйік қорымынан табылған жекелеген заттардың түрлері Орта Азия, Қазақстан, Еділ маңы, Солтүстік Кавказ өңірлеріндегі ескерткіштер материалдарынан да белгілі болып отыр. Айталық, бастың мүсіні жасалынған сүйек түйреуіштер Орта Азия ескерткіштерінен кездесетін әдеттегі жағдай. Жартылай бағалы тастар салынған, түйіршіктермен оқаланған медальондар Еуразия далалы аудандарында кейінгі сармат заманында кеңінен таралған болатын. Б.з. ІV-V ғасырларына жататын Бурабай маңындағы қабірден алынған заттар кешені де оларға ұқсайды. Аталмыш қорымнан алқа-медальон; қиыстырылған (септелген) айылбастар; қос пирамида тәрізді сердолик моншақтар; үш қалақты темір жебе ұштары; сондай-ақ дөңгеленген, бір шеті спираль секілді шиыршықталып төмен қарай түсірілген, екі ұшы бір-біріне қайыстырылған, жұқа сым түріндегі алтын сырғалар табылған. Б.з. ІV-V ғасырларына жататын Қанаттас қорымынан көлденеңінен тар күміс қапсырмалар жапсырылған белбеу аршып алынған. Мұндай бұйым онымен бір мезгілдегі Қызыл-Қайнар қонысы жанындағы бейіттен де табылған. Сол себепті де Қоңыртөбе қорымын ІІІ-ІV ғасырларға, бәлкім, VІ ғасырларға да жатқызуға болатын сияқты.

Бөріжар (Бөржар) қорымы. Оңтүстік Қазақстандағы ауқымды да, толымды зерттелген нысандардың бірі ретінде Бөріжар қорымы Орталық Азия археологиясының тарихнамасында бұрыннан белгілі. Бөріжар қорымы Арыс өзенінің жоғарғы террасасы мен оның беткейлеріндегі кең аумаққа созылып жатқан (8 км) обалар шоғырынан тұрады деп сипатталынады. Алайда, бүкіл қорым алқабы «түрлі кезеңдерге жататын обалар кешенінен, жекелеген молалардан тұрады, олар уақыт өте келе бір үлкен массивке айналған» деп те көрсетіледі. Қазба жұмыстары оба астындағы катакомбаларда, оба астындағы қабірлер мен жер үстіндегі сағаналарда жүргізілген. Катакомбалар міндетті түрде террасаның жоғарғы жағында және беткейдің ең жоғарғы бөлігіне орналасады. Ал сағаналар беткейдің төменгі жағында. Сағаналар орнында қалыптасқан жоталар алып жатқан беткейдің террасасы төменгі террасада орналасқан Жуантөбе қаласына қарай бағытталған. Катакомбада жерленген обалы қорым материалдары ерте уақытқа жатады (б.з.б. І ғасыр – б.з. ІV ғасыры). Бөріжар қорымы (катакомбалы жерлеу мен сағаналарда жерлеу) Арыс өзенінің орта ағысындағы Жуантөбе мен Қараспан секілді ірі екі қаланың қорымы секілді.

Дәлізді (дромосты) катакомбалардан тоналған ұжымдық қабірлер тазартылған. Керамика, сондай-ақ құты сауыт (фляга), темір пышақ сынықтары, моншақтар табылған. Қыш ыдыстарына қарағанда, катакомбалар І-ІV ғасырларға жатады. Осы уақыттарда Жуантөбе мен Қараспан қалалық қоныстары қалыптасқан болатын.

Сағаналарға қойылған оба астындағы қабірлер үстіне құрылыстар салынған. Олардың жер бетіндегі жоспары тік бұрышты тұрпатта және де шикі кірпішпен күмбезделген жабынмен жабылуы да ықимал.

№1 сағана диаметрі 20 м-дей, биіктігі 2,8 м жота астынан аршылған. Жайылмаға қараған солтүстік беткейі тік болып келген. Екі жерлеу камерасына өтетін жері бар бұл сағананың негізіндегі ұзындығы 15 м, ені 12 м. Жерлеу камералары еденінен бастап есептегендегі қабырғасының биіктігі 1,2 м, ал солтүстік-батыс шетіндегі сыртқы бөлігінің биіктігі 1,8 м.

Құрылыс кезінде, камералар еденінің деңгейінен бастап, құрылыс қабырғасы көтерілген пахса платформа салынса керек. Оның камера ішіндегі сыртына ірі малта тастар қаланған, ал үстіне саз балшық құйылған. Камераларға кіретін есіктері орналасқан оңтүстік-батыс қабырға қалыңдығы 1,3-1,25 м (1,2 м биіктік деңгейінде), 1,2 м биіктіктегі оның еңістігілігі 0,3 м. Камераларды бөліп тұрған қабырға қалыңдығы 0,7 м.

№1 камера көлемі 2,3х2,8 м. Оған ені 0,4 м, биіктігі 0,9 м, ұзындығы 1,5 м жебе ұшты арка арқылы өтуге болады. Тегіс еденіне алдымен тас төселіп, бетіне саз балшық құйылғандығы анықталған. Камераға кіретін тұс бүйірінен қаланған көлемі 50х25х10 см кірпішпен өрілген.

Камераның солтүстік-батыс бұрышынан, қазіргі жер бетінен 1,05 м тереңдіктен қыш құмыраның (биіктігі 46 см) ауызы аршып алынған. Бұл деңгейден адам қаңқасының шашылып кеткен сүйектері (саусақ, жамбас, тіс, жақ сүйек бөлігі) кездесе бастаған. Еден астындағы қабаттан (тереңдігі 1,1-1,25 см) шіріген және шашылып жатқан қаңқа сүйектері ұшырасқан. Солтүстік-батыс қабырғадан ірі құмыраның бір бүйірімен жабылған бас сүйек аршылған. Қасынан басқа да құмыралардың сынықтары аршып алынған.

Сағана еденінен, шамамен орта тұсынан басқа бір қаңқаның жамбасы мен аяқ сүйектері тазаланған. Қалған сүйектері камераның еденінде шашылып жатыр. Бұл деңгейден тағы бір қаңқаның сүйектері, соның ішінде төменгі жақ сүйегі, қабырға, иық және жамбас сүйектері анықталған.

Сөйтіп, №1 камерадан мүрделер жерленген еденнің екі деңгейі (қабаты) анық байқалған. 2,2 м тереңдіктегі алғашқы еденге өзен малта тас төселіп, саз балшық құйылған. Бұл еденнен бас сүйегі жоқ екі қаңқа шыққан. Ол жерден екі темір пышақ, белбеудің екі ірі айылбасы, жебе ұштары табылған. Еденнен 20 см жоғарырақта екінші еден анықталған. Одан бас сүйегі бар қаңқа мен екі қыш құмыра шыққан.

№2 камераның ауданы 2,1х2,7 м. Камераға өтетін жер №1 камераға ұқсас болғанымен, оған шикі кірпіш өрілмеген.

1,1 м тереңдіктен аздап қисайып жатқан, аяқтары 1,55 м тереңдіктен анықталған бас сүйегі жоқ қаңқа аршылған. Қаңқа анатомиялық тәртіппен жатқан, бірақ бас сүйегі, оң аяғы жоқ, сол аяғының сүйектері тізеден төмен, саусақ сүйектері шашылып кеткен. Мойын омыртқаларының тұсынан алқаның сан алуан моншақтары мен жүзік сияқты қола сырға жинастырылған. Мұның сағана жартылай бұзылған кездегі кейінгі замандарда жерленген кешен екендігі анық.

№2 камераның алғашқы едені 2,2 м тереңдікте болды. «Түсірілген» қабірді алып тастағаннан кейін 1,75 м деңгейден негізінен еденде тұрған шашылған қаңқа сүйектері, құмыра ернеулері шыққан. Бұл қалыңдығы 0,35-0,4 м болатын едендік қабаттан 7-ден кем емес қаңқа тазартылған. Өйткені солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бұрыштарға үйілген 7 бас сүйек пен ұзынша келген құйымшақтар табылған. Олардың арасынан 6 қыш құмыра (үш құмыра, 3 көзе); қола айна сынығы, 8-ден кем емес жебе ұштары (темір, үш қалақты, сапты); темір айылбастар мен пышақтар; 2 қола айылбас (аяқ киімдікі болуы мүмкін), қола түйреуіш; 2 сүрме тас таяқшасы; 2 янтарь, 4 хрусталь моншақтар; үш тас ұршықбас; шарикті-алқалы сырға; гранат орнатылған және түйіршіктер жапсырылған алтын кулон аршып алынған.

№2 сағана біріншісінен оңтүстік-шығысқа қарай орналасқан. Қазбаға дейін ол диаметрі 8х9 м, биіктігі 1 м-дей жайылып кеткен дөңгелек төбешік түрінде болды. Сағана шаршы пішінді. Сыртқы контуры бойынша өлшемі 3х3 м, жерлеу камерасының өлшемі 2х2 м. Сақталған биіктігі 0,7-0,75 м.

Камераға кіретін есік оңтүстік-шығыс қабырғаның ортасында орналсса керек, алайда бұл қабырға ішінара тонаушылар тарапынан бұзылған. Еденге ұсақ және орташа өзен малта тастары төселген.

Камераны тазалау барысында қазіргі жер бетінен есептегенде 0,2 м тереңдіктен қола айылбас табылған. 0,3 м тереңдіктен қола айнаның бөлігі шыққан.

Қалған олжалар жерлеу камерасының еденінде шоғырланған. Бұл жерден екі бас сүйек пен толық сақталған екі қаңқа аршылған. Сүйектердің барлығы солтүстік-батыс қабырға жанына үйіліп қойылған. Сүйектер арасынан екі жебе ұшы, темір пышақ сынығы, 6 қола тоғадан тұратын белбеу жиынтығы (екеуі «жалған айылбас») алынған.

Сағаналардағы (наустардағы) жерлеулер Сырдария өңірінде, зеравшанда, Жетісуда исламға дейінгі уақыттарда кеңінен таралған болатын. Бөріжар сағаналарына ұқсас ескерткіштер Ташкент жазирасынан және көршілес Түркістан жазирасынан (Шаға мен Сидақ некропольдері) да белгілі болып отыр. Олар ерте орта ғасырлармен мерзімделінеді. Аршылған Бөріжар сағаналары VІ-VІІІ ғасырлармен мерзімделген.

Сағаналардың бір бөлігі V-VІ ғасырлармен мерзімделінеді.