Қазақстан археологиясы


Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы



жүктеу 7,26 Mb.
бет3/28
Дата25.11.2017
өлшемі7,26 Mb.
#1420
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28
Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы. Археология ғылымын дамытуға бірінші кезеңі 2004-2006 жылдарды, екінші кезеңі 2007-2009 жылдарды қамтыған Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы да зор қарқын берді. Бұл бағдарламаны Қазақстан Республикасы Президенті 2004 жылғы 13-қаңтарда (№1277) бекіткен. Бағдарламаның негізгі мақсаты деп, рухани және білім беру саласының дамытылуы, елдің мәдени мұрасын қорғау және тиімді пайдалануды атауға болады. Ал негізгі міндеттеріне елдегі маңызды архитектуралық және тарихи мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, мәдени мұраны, соның ішінде ұлттық мәдениет, фольклор, салт-дәстүрді зерттеудің толық жүйесін жасау секілді күрделі мәселелер кіреді. Осыған орай мәдени мұраны сақтау мен қалпына келтірудің төмендегідей негізгі бағыттары нақтыланған:

- ерте және ортағасырлық ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттеу, солардың негізінде қорық-музейлер құру және оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне қосу;

- Қазақстанның бірегей тарихи, мәдени және архитектуралық ескерткіштерін реставрациялау, консервациялау және пайдалану;

- ғылыми білімді түсіндіріп тарату, тарих ғылымының теориялық мәселелерін жасау, ғылыми, көркем және энциклопедиялық әдебиеттерді шығару;

- республикадағы тарихи-мәдени мұраны қорғау мен белсенді түрде пайдаланудың ұтымды құрылымын жасау жөніндегі мәселелері мен оның міндеттері: облыстық инспекциялардың, реставрациялық ұйымдардың қызметтерінің басшылығын қамтамасыз ету, тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі бекітілген бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асыру.

Міне, 2004-2006 жылдарға арналған Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының негізгі талап-мақсаттары мен міндеттері, жүргізілетін бағыттары осындай деп көрсетілген болатын. Нәтижесінде бұл бағдарлама бойынша көрсетілген мерзімде орасан зор жұмыстар атқарылған-ды. Бұл кездері – біріншіден, 35 тарих және мәдениет ескерткіштерінде реставрация жұмыстаыр аяқталды; екіншіден – маусымдық археологиялық қазба жұмыстары 30-дан астам көне қалаларда, қоныстар мен тұрақтарда, қорымдар мен обаларда атқарылды; үшіншіден - әрбір өңірдің ескерткіштер Жинаған жасауға ден қойылды.

Кез келген тарихи-мәдени кезеңнің ескерткіштерін бір ізге түсіретін осы Жинақтардың маңызы зор. Бұл жерде әңгіме облыстық тарихи және мәдени ескерткіштердің Жинағы туралы болып отыр. Бүгінгі таңда республикада Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл секілді бірнеше облыстың ғана Жинағы жарыққа шыққан. Керек болса Оңтүстік Қазақстан облыстық тарихи және мәдени ескерткіштер Жинағы кеңестік замандағы мағлұматтармен ғана шектелген. Яғни, Қазақстан археологиясының кеңестік кезеңдегі жетістіктері ғана Жинақта сөз болады. Одан бергі уақыт ішінде ашылған ескерткіштерді, археологиялық олжаларды көрсету үшін Оңтүстік Қазақстан тарихи және мәдени ескерткіштер Жинағын қайтадан басып шығаруды қажет етеді.

Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша Алматы, Қызылорда және Солтүстік Қазақстан облыстарының тарихи және мәдени ескерткіштер Жинақтары құрастырыла бастады. Бұл Жинақтарды құрастыру кезінде жаңадан археологиялық экспедициялар жасақталды. Мұның өзі Қазақстанда археологиялық ескерткіштерді іздестіруге тың серпін берді. Нәтижесінде бұрынғы сан алуан нысандар жайлы мағлұматтар бір ізге түсірілуімен қатар, бұрын белгісіз болып келген түрлі ескерткіштер ашылды. Сөйтіп, облыстық Жинақтарды құрастырудың арқасында түрлі тарихи дәуірлердің мұрасынан хабардар ететін деректік қор шоғырланды. Сол себепті біз атқарылған ауқымды жұмыстар арасынан тек осы Жинақтарды түзуге қатысты жайттарды баяндап өтеміз. Өйткені стационарлық жұмыстар жүргізілген түрлі тарихи-мәдени дәуір ескерткіштері жайлы мағлұматтардың көпшілігі осы еңбекте қамтылған.

Алматы облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерді тауып ғылыми айналымға енгізу үшін 2004 жылы Еңбекшіқазақ, Райымбек, Көксу, Ақсу, Кербұлақ, Жамбыл, Алакөл аудандарында барлау-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Көксу ауданынан Мұқыр маңынан ерте темір дәуіріне жататын 10 қорым, Жамбыл ауданындағы Қарақыр мен Қарғалы-бастау тауларынан 5 қорым мен екі петроглифтер тобы, ғибадатхана, Лабасы тауынан екі шоғыр петроглифтер, қорым және қоныс, Көксу өзені алабынан 20 қорым, Ақсу ауданындағы Баянжүрек, Жоңғар Алатауы тауларынан ғұрыптық тастар, қоныс, сақ дәуіріне жататын ғұрыптық құрылыс және петроглифтер тобы анықталған. Кербұлақ ауданындағы Қоғалы, Жайнақ батыр, Тастыөзек, Шоқан, Кербұлақ ауылдары маңынан ірі обалардан тұратын темір дәуірінің қорымдары зерттелген. Еңбекшіқазақ ауданындағы Новоалексеевск, Есік, Қаракемер, Түрген қорымдары қайта қарастырылып, Шошанай-2, Сүмбе-4, Кіші Ақсу-1-2, Абат-1, Ақтам-1-3, Ардалаты-1-2, Мойынтоғай-1-2, Сарытоғай-1-2, Сөгетті-1 қорымдарының ғылыми анықтамасы қайтадан жасалды. Сонымен қатар 1958-1964 жылдары зерттелген Ақтасты қорымдары мен қоныстары қайтадан тексеруден өтті. Олардан басқа да ерте темір дәуіріне жататын бірқатар ескерткіштер ашылды.

2004 жылы Қызылорда облысының Жаңақорған, Шиелі аудандарындағы ескерткіштер тізімге алынды. Шиелі ауданынан анықталған ескерткіштердің жалпы саны 49 дана, олардың 38-і ерте темірден орта ғасырлар уақытына жататын қорымдар мен обалық қорымдардан (Бесбұлақ-1-5, Майтөбе, Егеулі, Дарбаза, Ақтөбе, Диірмен тау, Ақжар, Ақмая, Ақбұлақ, Дәуітбай саз, Берікқара, Қоскөл, т.б.) тұрады. Төрт жерден петроглифтер шоғыры шыққан. Ал Жаңақорған ауданынан көне заманнан кейінгі орта ғасырға дейінгі уақытқа жататын 68 қорым (Талап-1-11, Бесарық, Қараүңгір, Кепес, Қарауылтөбе, Қостөбе-1-2, Тоқтамыс, Бірлік, Қайнар, Аққолтық-1-2, Алашапан, Құмбұлақ-1-7, Қосүйеңкі, т.б.) анықталған.

Бұл жылы Солтүстік Қазақстан облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерінің Жинағын топтастырушы мамандар 6 маршрут бойынша жүріп өтіп, барлығы 312 тарихи нысандарды тізімге алды. Олардың басым бөлігі қола және ерте темір дәуірлерімен мерзімделінеді. Сонымен қатар 170-тен астам нысандардың сипаттамасы жасалынды.

2005 жылы Алматы облысының жоғарыда аталған аудандарынан басқа Ескелді, Қарасай аудандарында да археологиялық жұмыстар атқарылды. Сонымен қатар басқа аудандардың елді мекендері маңындағы археологиялық нысандарды анықтау өз жалғасын тапты. Айталық, Еңбекшіқазақ ауданы аумағынан 70 шақты, Райымбек ауданынан 200-ге жуық, Қарасай мен Жамбыл аудандарынан 170-тей, Алакөл ауданының жерінен 38 археологиялық нысандар (қорымдар, петроглифтер тобы, қоныстар, ортағасырлық ескерткіштер, қоршаулар, т.б.) анықталған. Олардың басым бөлігі ерте темір дәуірімен мерзімделінеді.

Бұл жылы Қызылорда облысындағы Шиелі мен Жаңақорған аудандарында археологиялық зерттеулер жалғастырылды. Нәтижесінде Жаңақорған ауданындағы тарихи және мәдени ескерткіштер (жеке обалар, оба топтары мен қорымдар, ортағасырлық қоныстар, қалашықтар, қарауылтөбелер, петроглифтер тобы, дамбалар, кесенелер, тас құрылыстар) саны 256-ға жетті. Олардың ішіндегі жеке обалар саны 23, ал топты обалар мен қорымдар саны 160. Яғни, бұл ескерткіштер табылған нысандардың басым бөлігін құрайды. Шиелі ауданынан 22 жеке обалар, 30 топты обалар мен қорымдар, 11 ортағасырлық қоныстар, 5 қалашық, 1 қарауылтөбе, 17 петроглифтер тобы, 1 дамба, 14 кесене, 1 тас құрылысы анықталған.

Солтүстік Қазақстан облысында да археологиялық ескерткіштерді тізімге алу өз жалғасын тапты. Ақжар және Уәлиханов секілді аудандардан мезолит, неолит, қола ғасыры, ерте темір дәуірлеріне жататын тұрақ, қоныс, оба, топты оба, қорым, үйінді қорым, қыстау сынды 200-ден астам тарихи нысандар анықталған. Олардың арасындағы Ленинградское-1-6, Қарашай-1-3, Көмбайсор-1-4, Талшық-1-8, Ащысу-1, Қулыкөл-1-8 сынды ескерткіштер болашақта зерттелуі қажет деген ойдамыз.

2006 жылы да Алматы облысындағы ескерткіштерді сипаттап, тізімге алу және ішінара қазу жұмыстары жүргізіле берді. Әсіресе Түрген отряды Райымбек, Ұйғыр, Панфилов аудандарында нәтижелі жұмыстар жүргізді. Далалық зерттеулер барысында бұл аудандардан 355 археологиялық ескерткіштер анықталған. Бұл ескерткіштердің басым бөлігі ерте темір дәуіріне жатады. Кейбір ескерткіштердің диаметрі 100-ден асады. Ал Қарасай отряды Жамбыл және Қарасай аудандарының аумағынан 20-30 нысан, Көксу отряды аудан жерінен 50 ескерткіш, Ақсу ауданы аумағынан 30 археологиялық ескерткіштер тапқан. Сонымен қатар Іле, т.б. аудандарда да зерттеу жұмыстары атқарылған.

Қызылорда облысына тиесілі Жинақты құрастырушылар Арал, Қазалы және Қармақшы аудандандары аумағынан қола дәуірінен жаңа заман уақытына дейінгі ескерткіштер ретінде сипатталынатын 170-тей ескерткіштерді тізімге алған. Бірқатар ескерткіштердің ғылыми сипаттамасы қайта жасалғанымен, негізгі күш жаңа мағлұматтар алуға үшін жұмсалды.

Сонымен қатар, Ақтөбе облыстық тарихи және мәдени ескерткіштер Жинағын құрастыру жұмыстары да басталып кетті. Жекелген аудандардың ескерткіштері зерттеліне бастады. Солардың бірі Уіл ауданы болып табылады. Мұндағы Қайыңды, Көсембай, Саралжың, Қоңырат, Құмжарған, Қаратал, Қарасу, Көптоғай, Ақшатау, т.б. ауылдардың маңынан осы елді мекендермен аттас 55 тарихи ескерткіштер анықталған. Олардың арасынан бірегей деп 161 обадан тұратын Қырықоба кешенін де атауға болады.

Бағдарламаның 2007-2009 жылдардағы екінші кезеңінде де бірқатар ескерткіштерде қазба жүргізілді. Ендігі кезекте беғазы-дәндібай мәдениетінің ескерткіштеріне, солтүстік өңірдегі Кеңөткел археологиялық нысандарына, Жетісу жеріндегі жартас суреттеріне және де көптеген ортағасырлық қалаларға баса назар аударылды.

Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын халыққа және өскелең ұрпаққа берері мол ғибратты тарихи шара ретінде бағалауға болады. Бұл бағдарлама аясында археология ғылымы бойынша мол жұмыстар атқарылды. Айталық, тас (Қошқорған, Шоқтас кешендері, т.б.), мысты-тас (Ботай қонысы, Шідерті-3, т.б.), қола (Талдысай, Тоқсанбай, Айбас-Дарасы, Кент, Кеңөткел-18, т.б.), ерте темір (Шілікті, Берел, Қызыл-Үйік, Қырыоба, Шірік-Рабат, т.б.) дәуірлеріне жататын, сонымен қатар ортағасырлық кезеңге жататын көптеген ескерткіштер (Бұзоқ, Талғар, Отырар, Ақыртас, Қойлық, Сарайшық, Мерке, Жайсан, Сығанақ, Сауран, Жуантөбе, Сидақ, Қараспантөбе, Шымкент, Бөріжар, т.б.) соңғы ғылыми жетістіктер бойынша қазылып, орасан мол деректік қор жинақталды.

Әйтсе де, республикада бұл бағдарламадан басқа іргелі және қолданбалы ғылыми-зерттеу бағдарламалары бойынша көптеген жобалар атқарылып жатады. Олардың да үлесі жоғарыда аталған бағдарламадан артық болмаса, кем емес. Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы осындай көп бағдарламалардың бірі ғана.

Сайып келгенде, Қазақстанның барлық өңірлерінде археологиялық ізденістер кеңейіп келеді, кешенді зерттеулер жүріп жатыр. Бұл мемлекет тарапынан өткенді зерттеуге қамқорлық туындағандығын көрсетеді.

ІІ-тарау

ТАС ДӘУІРІ
Алғашқы қауым адамы өмір сүрген төрттік (антропоген) кезеңі 2 млн. жылдан астам уақыт бұрын басталды. Антропоген дәуірін оған дейінгі неогенмен бөлген өзіндік табиғи шекаралар ірі палеографиялық өзгерістер болған еді. Бұл уақытта Қазақстан аумағында тау түзілу үрдістері зор қарқынмен жүріп, Тянь-Шань, Алтай, Тарбағатай, Сауыр және Жоңғар Алатауы қалыптасады. Жер қыртысының тіке қозғалысы Қазақстан ұсақ шоқысының қазіргі рельефін қалыптастырды. Оның жекелеген телімдері жазықтық пен үстірттер қалыптастырып біршама көтерілсе, басқалары төмен түсіп, ойпаттар мен қазаншұңқырларға айналды. Әлбетте, олардың қуаң аймақта (аридная зона) орналасуы ежелгі гоминидтер тіршілік жағдайының әркелкілігіне және де сонымен қатар ұқсастығына себепкер болды. Қуаңшылық аймақтарға аумақты алғашқы игерудің ұзаққа созылуы, сондай-ақ гоминидтердің қалыптасуы мен дамуының өзгешеліктері тән болып келеді. Бірақ барлық рельеф түрлеріне ашық (жер бетінде) үлгідегі тұрақтардың абсолютті басымдылығы тән. Олардың көпшілігі кешенді түрде болып табылады, сонымен қатар ежелгі гоминидтердің бір және сол геоморфологиялық ауданда өте ұзақ уақыт (кейде бірнеше жүз мыңжылдықтар бойына) орналасқандығының іздерін сақтаған.

Өзінің қуаң өңірдегі жағдайына, жер аумағының кеңдігіне және табиғи-ландшафтық өңірінің алуан түрлі, жер бедері үлгілерінің көп мөлшерде болуына қарай Қазақстан Еуразияның қуаң өңірінің палеолитін зерттеуге үлгі-өрнек (модель) бола алады. Мұнда мынадай ірі өңірлер бар: Тұран және Каспий маңы шөлдері; Сарыарқа, Шығыс Қазақстан жазықтары мен ұсақ шоқысы (Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоев, т.б. пайымдауынша Торғайдың бүгілген жерінен шығысқа қарай жатқан барлық аумақ); Солтүстік және Солтүстік-Шығыс Қазақстан ойпатты жазықтығы – Батыс Сібір ойпатының қазақстандық бөлігі.

Бұл өңірлердегі палеолиттің даму тарихы, тұрақтар саны және олардың шоғырлануы біркелкі емес, мұндағы геологиялық-геоморфологиялық, өмір сүру жағдайлары, палеогеографиялық жағдайлардың тұрақтылығы немесе өзгерістерге ұшырауы және де климаттағы өзгерістер не болмаса ландшафттың ауысуына байланысты қоныс аудару (маусымдық және миграцияның өзге түрлері) мүмкіндігі де әрқилы.

Ылғалды мұхит ауасының өтуіне кедергі келтірген таулардың өсуі және су алаптарының азаюы Қазақстан аумағындағы климатты құрғақ ете түсті. Бірақ оны төрттік кезеңде бірнеше рет ылғалды климат алмастырды, кейде тауларды мұздық басты.

Жер шарының кейбір аудандарында антропоген дәуірін бөліп көрсету мұздықтар кезеңі мен мұздықаралық сатылардың ауысуына байланысты палеоклиматтық принципке негізделген.Әсіресе Еуропадағы мұздықтардың альпілік сызбасы жан-жақты зерттеліп, кеңінен қолданылып келеді. Қазақстан мен Орта Азия аумағы мұз жамылғысы баспаған аудандар қатарына кіргенімен, мұнда мұздықтардың суық лебі сезіліп тұрды. Төрттік мұздықтар негізінен таулы аймақтарды қамтыды. Олардың саны мен ұзақтығы ғаламдық жайттар туғызған тек климаттағы құбылуларға ғана емес, қалыптасқан тау жүйесінің биіктігіне де тікелей байланысты болды. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, Қазақстандағы мұздықтардың саны, уақыты мен ұзақтығы әрбір тау сілемдері үшін әрқилы болуы ықтимал.

Плиоценнің аяғындағы апат пен төрттік кезең хал-ахуалды өзгертті. Гиндукуш пен Гималай, Қарақорым, Тянь-Шань мен Алтай муссондарды өткізбейтін бөгет (кедергі) қана емес, олар тіпті күллі ландшафтты да толық өзгертіп жіберді де, бірте-бірте қазіргі кескін-кейпіне әкеле берді. Мұзарт құрсауында өсіп келе жатқан тау қыраттары, уақыт өткен сайын бұрынғыдан бетер көтеріле түсетін кең көлемдегі жаңа жерлер, тегі, палеолит ареалындағы аумақтар өрнегін күнілгері анықтап қойғанға ұқсайды. Муссондар мен циклондар қозғалысының өзгеруі, қуаң аймақтағы климаттың қытымырланып қатая түсуі едәуір мол аумақтың құлазып, шөлге айналуына себепкер болды.

Қазақстанның әр өңіріне болып жатқан өзгерістер бірдей әсер ете қойған жоқ. Тұран мен Каспий маңы шөлдері аймағының жағдайы тұрақты болған. Каспий теңізі жағалаулары мен Үстірт қыратында палеолиттің ерте кездерінен бастап неолитке дейінгі тұрақты палеогеографиялық жағдайлардың болғандығы (қолайлы климат, аңшылық нысандары мен тұратын жерлердің көптігі), шикізаттың молдығы, ауыз судың шығып жатуы көптеген палеолит пен неолит тұрақтарының сақталғандығынан да аңғарылады. Сақталған тұрақтар топографиясы геологтардың жағалаулық сызбаның бірнеше рет өзгерістерге ұшырағандығын көрсеткен мәліметтерін нақтылай түседі.

Ұсақ шоқылар мен жазықтардың ұштасуы тән, түбі жайпақ кең аңғарлы Сарыарқа геоморфологиялық жағдайлары жағынан мейлінше тұрақты аймақ болған және болып та отыр. Мұнда палеолиттің эолюциясы ашельдің едәуір соңғы кезеңінен басталып, кейінгі палеолитке дейін созылады. Неолитке дейінгі ұзаққа созылған хиатус гидрожелілердің (гидросеть) өзгерістерге ұшырауына байланысты еді.

Тас ғасыры тұрақтары топографиясының өзіндік ерекшліктері ежелгі адамдардың Сарыарқаның негізгі су айырығының бойымен өтіп, одан соң Солтүстік Балқаш өңіріне қоныстануы мүмкін екенін көрсетеді. Палеогеографиялық жағдайлардың тұрақтылығы, көші-қон жолдарының қалыпқа келуі және, тегінде, олардың өзгермеуі, сол сияқты жануарлардың (аңшылық нысандары) тіршілік ететін жерлері мен құстар жолының да бір қалпында қалуы, жақсы шикізат қорының жер бетіне шығып жатуы және тиянақты су көзінің болуы палеолиттің әртүрлі мәдениетін бойына дарытқан алғашқы ұжымдардың бір тұрақтарда, шығарылған шлейф конусында, терең шүнейітті өзен жағасында немесе суы тұщы бұлақтар жанында ұзақ уақыт тіршілік етуіне мүмкіндік берген. Тек жоғарғы плейстоценнің аяғында өте суық әрі құрғақ болған кезде су жүйелері біржолата бұзылды. Ұзақ жылдарға созылған тоңданудың өрістеуі жағдайында Сарыарқаның көптеген аудандарында сол аймақты мекендейтін жануарлар мен бір кезде осы өлкеде дәстүрлі тіршілік етіп, кейін біржолата кетіп қалған гоминидтердің қалыптасқан байланысы үзіледі. Тек өтпелі аймақтарда, Сарыарқаның шетіндегі Ертіс өңірінде ғана эволюция неолитке дейін толастамады.

Өтпелі аймақтардың бірі Қаратау сілемдері (Сырдария маңы) болды. Оның географиялық жағдайының өзіндік ерекшелігі мынада: ол, бір жағынан, Солтүстік Тянь-Шань жоталарының сілемі болып табылады және соларға тән биіктік белдеуі бар, ал ең суық дәуірлерде, сірә, мұнда мұздық (мұзарт) орналасса керек. Екінші жағынан, ол екі ірі аймақты – Орта Азияның құмды даласы мен Бетпақдаланың саздақты даласын шектеп, бөліп тұр. Климаты жағынан Қаратау жотасының жағдайы ерекше қолайлы. Мұндай жағдай ұзақ уақыт бойы, кем дегенде жоғарғы плиоценнен бастап сақталып келген. Шөлді аймақта орналасу сол арадан қалың құм қатпарлары (шеттерінде) мен борпылдақ (немесе сары) топырақты (лесс) қабаттардың құрылуына себепші болған еді. Қаратау жотасындағы көпшілік аудандардың геологиялық құрылымы, мұнда көптеген жануарлар үйірлерінің үнемі тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасады.

Сол себепті де осының бәрі ежелгі гоминидтің осы араны мекендеуіне жол ашқандығына таң қалуға болмайды, олар бұл маңнан қоректі де, су көздерін де, сондай-ақ өзендер жағалауы мен үңгірлерден, бортопырақты аудандардан тұраққа қажет жақсы орындар тапты. Алайда, шамасы, өтпелі (шекаралық) аудандардың бір ерекшелігі – уақиғалар мен құбылыстардың үзік-үзік және әртүрлі болып келетіні. Мысалы, Қаратау жотасының палеолиті кем дегенде екі эволюция сызығымен сипатталынады. Оның біріншісіне Кіші Қаратаудың куэст аудандары тән және ол зілмен қара шақпақтастарға (Бөріқазған, Тәңірқазған) негізделген. Ең ежелгі тұрақтар пенепленнің бір кездегі үстіндегі мүйісті-қыратты биіктеріне байланысты. Неғұрлым кейінгі – ашельдік, мустьелік және кейінгі палеолиттік тұрақтар куэсттердің баурайында орналасқан және де ерте палеолиттік орындармен үлкен хронологиялық айырмашылықта.

Екінші бағыт жақсы физикалық қасиеттері бар ашық-сұрғылт түсті шақпақтас негізінде дамыды және дайындамадан (загатовка) неғұрлым сапалы жарықшақ алуға негізделді. Мұның негізгі ескерткіші Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ болып табылады. Оның бірегейлігі мынада: бұл тұрақтың күллі тіршілігі өзен арналары тоздырған, өзі борпылдақ сары топырақпен астасып, шеткі аймақтары кайназой шөгінділерімен ұласып жатқан үстірт тарихымен тығыз байланысты. Бәлкім, бұл палеолиттік тұрақтың эволюциясы Буденный (қазіргі Арыстанды – авт.) кенті маңындағы конгломераттарынан шыққан, А.Г.Медоев «арыстанды мәдениеті» деп көрсеткен палеолиттен бастау алатын шығар.

Дамудың үшіншісі, шөгінді жыныстар бағыты да байқалады. Геолог Б.Ж. Әубекеров мәліметі бойынша, Ш.Уәлиханов тұрағы ауданынан және өзге орындардан кейінгі палеолиттің бірнеше үлгілері табылған, олар өзінің типологиялық ерекшелігі жағынан Сарыарқадағы саяқ мәдениетін еске түсіреді.

Әзірге Қазақстанның таулы аудандары жеткілікті зерттелмей келеді. Мұнда палеолит тұрақтарын іздестірудің қиыншылықтары жауын-шашынның мол жиналу ерекшеліктерімен және жер бедерінің тез өзгеруімен анықталады. Егер төрттік кезеңдегі шөгінділердің жиналуы күңгірт айтқанда Сарыарқада шамамен 10-20 м болса (Н.Н.Костенко, Б.Ж.Әубекеров, т.б. мәліметтері), онда тауларда төрттік шөгінділер қалыңдығы километрмен өлшенеді. Осындай жылдамдықпен рельефтің дұрыс формалары (терраса, т.б.) да бұзылады. Дегенмен ашель (?) мен мустье артефактілерінің Шарын өзені каньондарынан, Жоңғар Алатауының оңтүстік беткейлерінен табылуы Қазақстан таулы аймақтарын зерттеудің болашағы мол екендігін байқатады.

Қазақстан төрттік шөгінділері стратиграфиясын дайындаған геолог Н.Н.Костенко антропоген дәуірін төменгі, ортаңғы, жоғарғы және қазіргі антропоген деген төрт ірі бөлімдерге жіктейді. Антропогеннің алғашқы екі бөлімі өз кезегінде төменгі және жоғарғы қабаттарға, ал жоғарғы және қазіргі антропоген – тиісінше үшке бөлінді. Палеогеографиялық жағынан төменгі антропогеннің ерте кезеңі жылы, бірақ неогенге қарағанда онша ылғалды емес климатпен, тау жүйелерінің белсенді түрде көтерілуімен, ландшафтты аймақтардың қалыптасуы, біртіндеп саванналық өсімдіктерді далалық және жартылай шөлейттегі түрлердің ығыстыруымен сипатталынады.

Төменгі антропогенге сай келетін хайуанаттар негізінен іле фауналық кешеніне кірді, олар - оверн мастодонты, оңтүстік орман пілі, Стенон жылқысы, т.б.

Төменгі антропогеннің екінші кезеңінің бас кезінде климаттық жағдайлар алдыңғы уақыттардағыдан айтарлықтай өзгере қоймады. Бірақ оның соңында күн суытты, оған Қазақстан аумағының шығыс және оңтүстік аудандарындағы жартылай мұзарттардың дамуы әсерін тигізді. Төменгі антропогеннің жоғарғы қабаты Шығыс Еуропа тирасполь фаунасы мен Пекин маңындағы Чжоукоудянь үңгіріндегі синантроп фаунасына жақын қошқорған фауналық кешенімен тығыз байланысты.

Шымкент облысындағы (ОҚО – авт.) шартты түрде негізгі олжалар табылған жер атауымен аталған бұл уақыттағы қазынды фауна құрамына орман мен қалың тал-шілік өскен өзендердің кең алқаптарын мекендеген орман пілі кірді. Өзендер бойындағы тоғайлар мен биік бұталы дала - ежелгі бизон мен ебедейсіз дала мүйізтұмсығы-эласмотерийдің, кең маңдайлы бұлан мен бұғы-маралдың ең ұнамды жерлері болды. Далада жабайы жылқылардың екі түрі: зебр тәрізді белгілері бар зюссенборней және кейіннен қолға үйретілген мосбах жылқылары өмір сүрген. Шөлді аудандарда мұнда іле фауналық кешенінен белгілі ежелгі түйелер әлі де тіршілік етіп жатты.

Орта антропогеннің бас кезімен климаттың жылу және ылғалдану фазасы тығыз байланысты, оны кейіннен екі рет таулы аймақтағы мұздықтар ауыстырды және күн суытты. Бұл кезеңге хазар фауналық кешені сәйкес келеді.

Ортаантропогендік уақытта Қазақстан тауларында белсенді тектоникалық қозғалыстар да жүріп жатты. Тау түзілу үрдістері де жүрді. Таулы аймақтардағы бірінен кейін бірі болған екі мұздық басуынан соң өзендер мен көлдердегі су режимі бұзылды, гидрографиялық желі (сеть) өзгерді. Қазақстан аумағында қазіргі үлкенді-кішілі өзен арналары қалыптаса бастады. Сырдария Қызылқұм ойпатындағы қақтар арқылы өзіне жол салды, Нарым-Бұқтарма өзендері аралығының жарылуынан және Ертіс алабы ішінара су жүргеннен соң Зайсаннан ағынды су ақты, ал Қапшағай үстіртінің тектоникалық көтерілуі нәтижесінде байырғы Іле өзінің орта ағысында көл қалыптастырды. Мұздықтардың еруі нәтижесінде Солтүстік Каспий маңы ойпатын Каспий теңізінің сулары басып қалды, ал ортаантропогендік дәуір соңында теңіздің көлемі кішірейді.

Қазақстанның жазықты аймақтарында (Ертіс маңы, Балқаш төңірегі) негізінен орманды-далалы және далалы, ал оңтүстігінде жусанды шөлейт басым болды. Тянь-Шань және басқа да тау сілемдерінде қарағай, шырша, қайың, жөке, қызыл қайың (граб), ольха өсті.

Ортаантропоген дәуірінде хазар фауналық кешені аталатын жануарлар кеңінен тарады. Бұталы далалар мен шалғындарда трогонтериев пілдері, ірі және олармен бірге қысқа аяқты жануарлар, тықыр жүнді мамонттар өріп жүрді. Мол қорек беретін шалғындарда және далаларда ұзын мүйізді бизондар мен үлкен мүйізді бұғылар жайылды.

Жоғарғы антропогенде суықтық сақталып тұрды, климат қазіргіуақытқа қарағанда әдеқайда суық болды. Бұл кезеңнен бізге мамонттық фаунаның немесе жоғарғы палеолиттік фауна қалдықтары жетті. Соңында, голоценде (қазіргі антропоген) осы күнгі климат және қазіргі уақыттағы фауналық кешен қалыптасты.

Антропоген дәуірінің геологиялық стратиграфиясымен палеолиттің археологиялық жіктеуі де жасалады. Төменгі антропогеннің ерте кезеңіне төменгі палеолиттік дошелль (олдувэй) және шелль, екінші, немесе төменгі антропогеннің жоғарғы қабатына кейінгі шелль мен ерте ашель сай келеді деп жорамалданады. Орта антропоген кейінгі ашельге сәйкес келеді. Жоғарғы антропогеннің кейінгі (жоғарғы) палеолитпен арақатыстылығы бар, ал қазіргі антропоген жаңа тас ғасырынан бастап барлық кейінгі дәуірлерді қамтыды.

Қазақстан аумағында ежелгі гоминидтер пайда болуының алғышарттарын адамзат тарихындағы өтпелі және ең маңызды кезеңдегі геологиялық-географиялық жағдайларды негізге ала отырып іздестіру қажет, ал ондай кезең плиоценнің екінші жартысы болып табылады. Ең ертедегі гоминидтердің Африка құрылығынан бастап қазіргі қуаң өңір мен Сібір аумағына дейінгі кең-байтақ жерде анықталған іздері алғашқы адамдардың өте ауқымды кеңістікте қолданғанын дәлелдейді. Қазір бір нәрсе айқын: 1,6 – 1 млн. жылдар аралығында-ақ Каспий маңы ойпатының ашық кеңістіктерінде, Тұран далаларында, Моңғолия мен Солтүстік Қытайда гоминидтердің тұрақтары болған. Плиоценнің палеогеографиялық жағдайлары таулары біршама аласа және климаты қолайлы Азия жазықтарын ежелгі адамдардың алыс солтүстікке қоныс аударуына жәрдемдесе алды деп санауға мүмкіндік береді. Әсілі, ол кезде Қазақстан, Моңғолия мен Солтүстік Қытай Еуразияны қоныстанудың алғашқы кезеңдері үшін ең солтүстік аудандар болса керек.


жүктеу 7,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау