Шығыс Қазақстан ескерткіштері

Қазақстанның шығыс өңіріндегі қола дәуірін зерттеуге С.С.Черников, А.Г.Максимова, Ә.М.Оразбаев, Ф.Х.Арсланова, А.С.Ермолаева, т.б. мамандар мол үлес қосты.

Шығыс Қазақстандағы қола дәуірі тайпаларының мәдениеттері ерте, орта (ортаңғы) және кейінгі кезеңдерді нақты көрсететін ескерткіштерден тұрады. Әсіресе ортаңғы қола кезеңіне жататын ескерткіштер өте жақсы зерттелінген.

Бұл уақыттағы тайпалардың негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы мен егіншілік болды. Тау-кен ісі мен металлургия жоғары дәрежеге жетті. Шығыс Қазақстан мыс, қалайы кендері мен алтын өндіру ошақтарының біріне айналды. Мұнда үй кәсіпшілігі де дамыған болатын.

Шығыс Қазақстанның кейінгі қола тайпаларының мәдениеттері Сібірдегі қарасұқ, Оралдың сыртындағы замараев және Орталық Қазақстандағы беғазы-дәндібай мәдениеттерімен синхрондалынады.

Неолиттік ескерткіштерден кейінгі ерте кезге жататын нысандардың бірі Қанай ауылы жанындағы мола болып табылады. Оның жоғарғы бөлігі тас плиталары тігінен қойылған шаршы түріндегі қоршау болып табылады. Қоршаудың қабырғалары төрт тарапқа бағытталған. Топырақтан қазылған қабір шұңқырынан шалқасынан жатқызылып, басы батысқа қаратылған ер адам мен әйел адамның мүрделері аршылған. Қаңқа сүйектері ішінара қызыл жосамен боялған.

Мүрденің екеуі де андроновтық антропологиялық типке жатады.

Шығыс Қазақстан тұрғындарының орта (дамыған) қола кезеңіндегі мәдениеттері қоныстар мен қорымдардың үлкен-үлкен топтары бойынша айқын сипатталынады. Мұны айғақтайтын жарқын материалдар Қанай ауылы, Зевакино селосы, Сарыкөл көлі, Кіші Қойтас, Нұрмамбет шатқалдары маңындағы қоныстардан, қорымдардан және ғұрыптық орындардан алынған.

Ертістің оң жағалауында орналасқан Қанай ауылы жанындағы қоныстан шаруашылық құрылыстары жапсарластырыла соғылған тік бұрышты пішіндегі баспана (алаңы 50 шаршы м шамасында) аршылған. Баспана жартылай жертөле түрінде. Құрылыс қабырғасының негізін бағаналар құраған, олардың арасы қамыспен толтырылып, саз балшықпен сыланған. Жер бетіндегі еденнен таспен қаланған үш ошақ орны анықталған. Оның екеуі тамақ пісіруге, үшіншісі баспананы жылытуға пайдаланылған. Шаруашылық құрылыстар негізгі баспанамен бірге жалпақ шатырмен жабылған. Тар дәліз секілді баспанаға кірер есік өзен жақтан түсірілген. Орталық бөлігі кірер есіктен аса биік емес далдамен (қоршаумен) бөлінген. Бөлінген бөлік шаруашылыққа пайдаланылған болуы ықтимал, онда мал төлдері ұсталса керек (бұзау мен лақ қаңқалары табылған).

Құрылыстардың бірінен мыс кентастары мен күлдерінің іздері бар қыш ыдыстың сынығы, ал келесі біреуінен құйма тұрпатының жартысы табылған. Қоныстың оңтүстік-шығыс шетінен салмағы 6 кг болатын бөлшектелген мыс кентасы анықталған. Қоныс жанынан балқыту пешінің қалдықтарымен қатар ағаш көмірлерімен бірге кентастар (10 кг) да табылған. Кентас, сірә, Нарым жотасында орналасқан жақын маңайдағы кен орнынан тасымалдаған.

Қоныстың оңтүстік-шығыс бөлігінен үш қатар тас қаландысынан тұратын ғұрыптық орын қалдығы анықталған. Мал сүйектері, дәнүккіш сынығы, күл мен жанған отын қалдықтары, күйген сүйектер мұнда құрбандық шалу рәсімдері жүргізілгендігін нақты айғақтайды.

Сарыкөл көлі, Көкдомбақ пен Малый (Кіші) Қойтас ауылдары жанындағы қорымдар топырақпен үйілген обалардан тұрады, олардың түп жағында тізілген тас плиталары дөңгелек, шаршы және тік бұрышты қоршауларды құрайды. Бұл қорымдардағы заттай мәдениет пен жерлеу ғұрпы үйіндісі жоқ қоршауларға өте ұқсас болып келеді. Тас жәшіктерде, кейде тас плиталармен немесе ағаш жабындымен жабылған шұңқырларда әдетте мүрдені жерлеу жиірек ұшырасады, сонымен қатар ауық-ауық мүрдені өртеу ғұрпы да кездесіп тұрады. Ақсүйектердің қабірлері қыш ыдыстар мен сан алуан әшекейлердің көптеп шығуымен ерекшелінеді. Әшекейлердің көпшілігі қола немесе мысқа негізделген, алтын қаңылтырмен (фольга) қапталған. Бұлар ауызды (раструб) сырғалар, айналдырылған сым конустары, үшбұрыш, ойық пен каннелюр сипатындағы ою-өрнектермен көмкерілген «табанды» алқалар, параллель сызықтар түсірілген ромб пішінді пластинка, үш бұрышты пластинка, т.б.

Трушниково ауылы маңындағы қоныс, Мало-Красноярка аулы маңындағы қоныс пен қорым, Зевакино мен Измаилово қорымдарын зерттеу барысында алынған археологиялық мәліметтер кейінгі қола дәуірін біршама толымды түрде сипаттайды.

Трушниково қонысынан тік бұрышты пішіндегі жартылай жертөле түріндегі екі баспана аршылған. Бір баспана қабырғасының негізін жерге көміліп орнатылған бағаналар құраған, олардың арасы тоқылған ағаш бұтақтарымен немесе қоршауымен бекітілген. Қоныстан алынған қыш ыдыстар топтамасындағы құмыралардың мынадай түрі басым: иық тұсы дөңгеленген, ернеуі тік немесе аздап иілген және денесі мейлінше үлкен. Олардың мойындары біліктермен өрнектелген, сан алуан оюлар түсірілген. Сонымен қатар түбі дөңгелектене келген өрнекгі жоқ ыдыстар да ұшырасады.

Кейінгі қола дәуіріндегі жерлеу ғұрпы туралы Зевакино қорымының материалдары мол мағлұат береді. Бұл қорымнан жүзден астам жерлеу құрылыстары зерттелген. Құрылыстар беті тас плиталармен және ағаш жабындымен жабылған тас жәшіктерден, тік және сопақша тұрпаттағы қабір шұңқырларынан тұрады. Желеген қабірлер басым болғанымен, бір мола шұңқырында екеулік, сонымен қатар үш, төрт кісі жерленген қабірлер де кездеседі. Аяқ-қолы бүгілген мұндағы мүрделер көбіне оң жақ бүйірімен жатқызылған, сол бүйірімен, кейде шалқасынан немесе ет-бетінен жатқызу сирек ұшырасады. Кейбір қабірлерден қызыл жоса, ағаш көмірі мен күйдірілген ағаш қалдықтары, ақіреттік ас қалдықтары (жылқы мен қойдың бас сүйектері, жамбас сүйектері, жауырыны).

Жерлеу инвентары қола пышақтардан, қанжарлардан, қыш ыдыстардан, металдан, тастан және сүйектен жасалған әшекейлер мен тұрмыстық заттардан тұрады.

Құрылысына, жерлеу салтына, қабірге қойылған материалдарына қарағанда айтылып отырған кезеңдегі қабірлерді екі топқа бөліп қарастыруға болады.

Біріншісіне 10 жерлеу қабірі кіреді, ондағы конструкция негізін шаршы және шаршыға жақын тұрпаттағы бүтін немесе құрама гранит тақтайлардан тұратын жәшіктер құрайды; олар қоршауы бар 8 жәшіктен және қоршаусыз 2 жәшіктен тұрады.

Екінші топ күрделі қоршаулардан және бай қабірлерден, сонымен қатар соңғы аталған орындағы әшекейлердің культтық сипаты басым екендігін білдіретін кешендерден тұрады. Құрылыстардың екі түрінде де мүрденің басын шығысқа қаратып жарлеу кеңінен таралғандығын да айта кету керек.

№24 қоршаудан өртелген жабынды немесе жерлеу өртінің қалдығы шыққан. Бірақ адам қаңқасы мен мүрдеге о дүниеде қажетті заттар отқа шалынбаған. Ал №25 қоршаудан от қалдықтары байқалмаған, есесіне оны білдіретін қызыл және қоңыр түсті жосаның аздап себілген қалдықтары анықталған.

Измаилов қорымындағы құрылыстар конструкциясы жағынан Орталық Қазақстандағы Саңғыру-1, Былқылдақ-1, Еңбек сүйгіш, Айдарлы секілді беғазы-дәндібай ескерткіштеріне ұқсас.

Екі топтағы олжалардың арасынан 50 шақты бүтін және бөліктерден тұратын қыш ыдыстар маңызды орын алады. Барлық ыдыстар тұрпаты (пішіні), ою-өрнек элементтері мен дайындау технологиясы бойынша үш топқа жіктелген.

Бірінші топтаға ыдыстар тұрпаты мен ою-өрнек элементтері бойынша Орталық Қазақстандағы беғазы-дәндібай ескерткіштеріне, Оңтүстік Сібір мен Алтайдағы қарасұқ ескерткіштеріне, Солтүстік Түгіскендегі кесенелер ыдыстарына өте ұқсас.

Екінші топты 17 дана қыш құмыра сынды ыдыстар құрайды. Олардың алтауында тарақты штамп, немесе үш бұрыш не қолмен басылған ойық сияқты ою-өрнек бар. Қыш құмыралардың бірінің мойынында жапсырылған білік бар, ал қалған үшеуінің ернеуі төмен қарай қайырылған.

Тұрпаты мен дайындау технологиясы бойынша бұл топтағы ыдыстар Солтүстік және Орталық Қазақстандағы сарғары-алексеев типіндегі, сонымен бірге Шығыс Қазақстандағы трушниково типіндегі керамикаға ұқсас.

Үшінші топқа шартты түрде 8 құмыра біріктірілген. Олардың екеуіне тән нәрсе – түбі дөңгелек және жапсырындысы бар.

Олжалардың қалған бөлігін ат әбзелдері, қару-жарақтар, қоладан, алтыннан, күмістен, сүйектен жасалған әшекейлер құрайды.

Материалдар кешені тек кейінгі қола дәуіріне жататын мәдениеттермен ғана емес, сонымен бірге ерте көшпенділерге тән мәдениетпен де өзара араласып жатуымен ерекшелінеді. А.С.Ермолаева пікірінше, бұл әзірге кейінгі қола мен ерте темір дәуіріндегі көшпелілер арасындағы этногенетикалық байланысты көрсете қоймайды, олардың қатар өмір сүргендігін және бір-біріне өзіндік тигізген әсерін жорамалдауға ғана мүмкіндік береді.
Солтүстік және Орталық Қазақстан ескерткіштері
Солтүстік және Орталық Қазақстанның қола дәуіріне жататын ескерткіштерін зерттеу тарихы патшалық Ресей тұсында басталып, кеңестік дәуірде өз жалғасын тапқандығы белгілі.

Солтүстік Қазақстаннан 1911 жылдың өзінде-ақ Ю.П.Аргентовский андроновтық ескерткіштерді Петропавл қаласы маңынан қазған болатын. Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде бұл өңірде ҚазКСР ҒА-ң Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының экспедициясы жұмыс істеді. Оның құрамындағы қола дәуірін зерттейтін отрядты Ә.М.Оразбаев басқарды. Сол жылдары алынған дереккөздері бойынша Солтүстік Қазақстан қола дәуірі сатылары мен мәдениеттерінің кезеңдестірілуі жасалды. Дегенмен мұнда ұзақ жылдарға созылған жүйелі жұмыстар, соның ішінде қола дәуірін зерттеу ісі Петропавл педагогикалық институты мен Солтүстік Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейі ұйымдастырған Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен тығыз байланысты. Аталған экспедицияны бастапқыда Г.Б.Зданович басқарған еді.

Орталық Қазақстан аумағында 1946 жылдан бастап түрлі жылдары Ә.Х.Марғұлан, М.Қ.Қадырбаев, С.М.Ақынжанов, Ж.Қ.Құрманқұлов басқарған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы жұмыс істеп келеді. Кең көлемдегі археологиялық барлау және қазба жұмыстары мұнда ондаған қоныстар мен қорымдарды ашуға мүмкіндік берді. Олардың арасында қола дәуірінің ерте (нұра) кезеңіне жататын – Ақшатау, Бұғылы-1, Байбала-1, Қомағал, Қанаттас; атасу кезеңімен мерзімделінетін – Айшырақ, Саңғыру-2, Былқылдақ-1-3, Шерубай-Нұра, Қарабие; беғазы-дәндібай кезіне жататын – Ақсу-Аюлы-2, Ортау-2, Бағазы, Атасу, Мыржық, Бұғылы-2, Ұлытау секілді жүздеген қоныстар, қорымдар мен ғұрыптық орындар отандық тарихнамада кеңінен белгілі.

Қарағанды мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарының қомақты бір бөлігін атқарды. Бұл экспедицияны 1973-1976 жылдары Г.Б.Зданович, 1977 жылдан бастап В.В.Евдокимов басқарды. Қарағандылық археологтар ұжымының (В.В.Варфоломеев, В.В.Евдокимов, С.У.Жауымбаев, К.М.Қарабаспақова, И.А.Кукушкин, В.Г.Ломан, В.А.Новоженов, И.В.Рудковский, А.А.Ткачев, Э.Р.Усманова, А.Ю.Чиндин, М.Беделбаева, И.Н.Швец) бір бөлігі, негізінен, қола дәуірі проблемаларын қарастырумен айналысты. Нәтижесінде Қарағаш қорымындағы ерте қола кезеңіне жататын қабірлер, Сатан қорымындағы қабірлерден арба қалдықтары аршып алынды. Сонымен қатар Қопа, Нүркен, Әкімбек, Ташық, Бозінген, Алпымса, Нұртай, Майтан, Лисаковск, т.б. андроновтық қорымдар зерттелді. Қазба жұмыстары Қопа-1, Ұпайыс, Әкімбек, Домалақтас, Лисаковское, Ташық, Майоровка, Энтузиаст секілді қоныстарда да жүргізілді. Кейінгі қола дәуірін зерттейтін отряд Еңбек сүйгіш, Доңғал, Дермен, Самара, Шойындыкөл, Қарағаш секілді қорымдарда қазба жұмыстарын атқарды. 1985 жылдан бері байырғы қала (протогород) типіндегі Кент қонысы зерттелініп келеді. Көне металлургия мен тау-кен ісін зерттеуге С.У.Жауымбаев мол үлес қосып келеді.

Сайып келгенде, Солтүстік және Орталық Қазақстан қола дәуірінде біртұтас тарихи-мәдени өңірді құрады. Өйткені, қола дәуірінің барлық даму сатыларында бұл аумақтарда айтарлықтай өзгешеліктер байқала қоймайды.

Петров мәдениеті. Бұл мәдениеттің бекіністі қоныстары мен обалы қорымдары Оңтүстік Оралдан, Оңтүстік-Батыс Сібірден, сондай-ақ Батыс, Солтүстік және Орталық Қазақстаннан көптеп табылған. Қазақстан аумағынан ұшырасқан қоныстар мен қорымдар б.з.б. ХVІІІ-ХVІ ғасырларға жатады.

Қоныстар. Өңірде Амангелді-1, Кеңөткел-5, Семиозерное-2 секілді 3 бір мәдени қабатты қоныстар, Новоникольское-1, Петровка-2, Богоглюбово-1 сынды көп мәдени қабатты қоныстар толымды түрде зерттелінген.

Петров мәдениетіне жататын қоныстарға тән нәрсе – онда бекіністік (қорғаныстық) құрылыстардың болуы; әдетте қоныс айналасында тереңдігі 1,5-2,5 м-ге, ені 3,5 м-ге дейін жететін оры болды, оның ішкі және сыртқы бөлігі топырақ жалмен (үйіндімен) көтерілді. Ішкі жал негізгісі болды, ол кейде ағаш құрылыстарымен бекітіліп, күшейтілді. Жал мен ор периметрі бойынша қонысты қоршаған жүйені құрады, не болмаса қоныс орналасқан жердегі тік жарға, ойдымға жалғасты. Қоныс ауданы 5-9 мың шаршы метрге жетті. Қорғаныс құрылыстарымен кірер есікке немесе ордың тармақталып кеткен жерлеріне қарама-қарсы орналасқан шұңқырлар тікелей байланысты. Әдетте шұңқыр қабырғалары саз балшықпен мұқият сыланды. Шұңқырға малдың бас сүйегі мен қаңқасының үлкен бөліктері, қыш құмыралар, ғұрыптық оттар да салынды.

Қорғаныстық (бекіністік) құрылыс ішіндегі кенттерде баспаналар өте тығыз орналасқан еді. Баспаналар көбіне 1-2 қатар болып жапсарластырыла орналастырылды, сондай-ақ бос телімдер мен алаңқайлар да кездеседі. Баспаналардың дені жер бетіне салынған тік бұрышты тұрпаттағы қима ағашты, тамбур тәрізді есігі бар құрылыс еді.

Қола құюшылардың баспана-шеберханасы Семиозерное-2 (Қостанай облысы, Семиозерное ауылы) қонысынан анықталған. Бұл қоныс 5 баспана мен шаруашылық кешеннен тұрады. Жоспары бойынша баспана тік бұрышты, жер бетіне салынған, қима типінде, ұсақ қазаншұңқырлы. Кіретін есігі тамбур пішінді. Баспана көлденең қабырға арқылы екіге бөлінген. Ауданы үлкен бөлігінде шеберхана орналасқан, мұны қазба барысында табылған мыс кентастарын қорытатын пеш, шаруашылық шұқырлары, кентас пен күл қалдықтары нақты айғақтайды.

Баспананың кіші бөлігінде тұрмысқа арналған шаруашылық шұқырлары, 1-2 ошақ орны орналасқан.

Петров қоныстарындағы өзіндік деталь – баспаналардың едені астында балалар қабірінің болуы. Жерленгендердің бас жағынан сәбидің қаңқа қалдықтары мен қыш құмыра сынықтары табылған.

Солтүстік Қазақстан облысы Есіл бойындағы Петровка ауылы маңынан топырақпен тұрғызылған балалар қорымы зерттелген. Қорымнан ұзындығы 0,5 м-ден 1 м-ге шейін жететін, ені 0,4 м-ден 0,8 м-ге дейін баратын, тереңдігі 0,8-1,1 м болатын 32 қабір шұңқыры аршылған. Молалардан 1-3-ке дейін қыш құмыралар, кейде мал (қой, ешкі) сүйектері шыққан, біреуінен әшекейлер алынған.

Ерекше әлеуметтік топқа жататын жауынгер-еркектердің немесе арбалы-жауынгерлердің қабірлері Солтүстік Қазақстандағы Кеңес, Ұлубай, Берлік, Новоникольское қорымдарынан, Орталық Қазақстандағы Сатан қорымынан зерттелген.

Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданындағы Сатан қорымы 3 арбалы-жауынгерлердің оба асты қабірінен тұрады. Оба үйінділерінің диаметрі 8,6-13,3 м, биіктігі 0,6-1,15 м аралығында. Үйінді астынан ені 1,5-3,5 м, ені 0,35-0,85 м шамасындағы орлар және ордың ішкі жағынан айналдыра тігінен жерге қазылып қойылған тас плиталарынан тұратын сақина тәрізді қоршау шығады. Әрбір оба астындағы алаңқайда бір-бір шұңқырдан кездеседі. Батыстан шығысқа қарай бағытталған қабір шұңқырларының көлемі – 3,5-3,8х2-2,65 м, тереңдігі – 1,07-1,37 м аралығында. Оңтүстік-батыс сектордағы қоршаудың плиталары жанынан берілген асты нақты айғақтайтын мал сүйектері мен қыш ыдыстар қалдықтары кездесіп отырады. Қорымдағы №1 обаның батыс бөлігінен жартылай күйген арба қалдығы сақталып қалғандығы анықталған. №3 обада көлденеңінен қойылған кеспелтек пен тас плиталарымен жабылған, тұрқы жонылған қалың бөренелерден тұратын қима сақталған. Оған қойылған мүрденің тонаушылық кезінде қатты бүлінгендігі байқалады. Моладан қыш құмыралардың сынықтары, тік бұрышты пішінде келген 15 шақты сүйектен жасалған сулық (әбзел жиынтығы), қоладан жасалған көз секілді алқа, паста моншақтар, шақпақ тастан жасалған жебе ұшы табылған. Басқа қорымдардағы оңтүстік-шығыс бағытындағы қабір шұңқырларының көлемі 4,0х2,5 м-ге, тереңдігі 1,2-1,5 м-ге жетті. Мүрделер бір бүйірімен қойылды.

Мүрделермен бірге бай да сан алуан заттар қойылғандығын Челябинск облысының оңтүстігіндегі тоналмаған Синташта қорымының кейбір обалары да нақтылай түседі. Мұнда зерттелген 40 шақты бейіттерден металдан, сүйектен, тастан жасалған 200-ден астам бұйымдар (мыс балта, төлкесі жабылмаған найза ұшы, тас түйреуіш, жебе ұштары, қыш құмыралар, т.б.) табылған. Бұл қорымнан алынған заттарға ұқсас бұйымдар Солтүстік Қазақстаннан да көптеп табылғандығын айта кетуіміз керек.

Кейбір оба астындағы алаңқайдан немесе топырақ қабаты жанындағы қабір шұңқырының шетіндегі саз балшықтан жасалған «көпшікке» жылқы қаңқалары «шауып бара жатқандай ат» секілді етіп орналастырылған. Кейде бейітке жылқының бас сүйегі мен тұяқтары ғана қойылды.

Екі доңғалақты (дөңгелекті) соғыс арбасы немесе күйме қалдықтары да табылған. Арба доңғалағы қабірдің түбіне қойылғандықтан, оның шеңбері мен кегейінің (спица) іздерін нақты анықтауға мүмкіндік алынған, байқалған іздері бойынша доңғалақ диаметрі 1-1,2 м, күпшегінің (ступица) аралығы 1,2-1,4 м болғандығы анықталған. Мұндай күйме Сатан қорымындағы материалдар бойынша қалпына келтіріліп отыр. Онда жартылай өртелген доңғалақтың, платформаның (бәлкім бүйірі де) қалдықтары бізге жетіп отыр.

Доңғалақ шеңбері (обод) терімен қапталғандығы туралы қосымша мәліметтер алуға да мүмкіндік алынды, сірә бастапқыда шеңбер шикі терімен қапталды, ол кепкеннен кейін шеңберді қысып тұрды да, кәдуілгі шина секілді қызмет атқарды. Тері ішкі жағынан сүйек шегелермен бекітілді. Мұндай 4 шеге табылған. Ішкі жалпақшаның ортасынан айналдырыла кертпе ойықтар түсірілді де, оларға күпшектер ораластырылды. Кегей орнатылған және білік (ось) өткен бір күпшек те сақталып қалған. Күйме-арбаның платформасы ағаштан жасалған, көлемі 1,2х0,67-0,75 м.

Жерлеу кешендеріндегі орталық бейітке жапсарластырыла салынған балалар мен жасөспірімдердің қабірлері сопақша келген шағын шұңқырлардан тұрды.

Сатан қорымындағы молалардан қыш құмыралар көптеп табылған. Олар көлденеңінен түсірілген сызықтармен, бүйірі тең үшбұрыштармен, ирек сызықтармен, қолмен ойылған ойықтармен көмкерілген.

Петров мәдениетінің құмыралары Орал мен Ертіс аралығындағы далалы және орманды-далалы аймақтарда біркелкілігімен ерекшеленеді. Ыдыстар матаға оралған үлгіде немесе қалыпта (шаблонда) жасалды.

Бұл кезеңге егіншілік, мал шаруашылығы мен қола құю өнері тән. Құмырашылық, сүйекті өңдеу ісі, арба жасау дамыды.

Алакөл мәдениеті. Бұл мәдениеттің ескерткіштері б.з.б. ХҮ-ХІІІ ғасырлармен мерзімделінеді. Алакөлдіктер мәдениеті петров тайпаларының мәдениетіне негізделген болатын.

Мейлінше кеңінен танымал қоныстары – Алексеевское, Перелески-2, Явленка-1, Петровка-1, Атасу-1. Алынған мәліметтер қоныстар ауданы 10 мың шаршы метрден аспағандығын көрсетеді. Қоныстар өзендер жағалауларында орналасты. Баспаналары жартылай жертөле тәрізді, олардың тікбұрышты пішіндегі қазаншұңқыры 0,6-1,3 м тереңдікке жетті, ауданы 100 м-ден 200 м-ге дейін аумақты алып жатты. Өзен жақтан жасалған есігі, әдетте, дәліз тәрізді, оның ұзындығы 1-5 м аралығында болды. Баспана екі бөлікке бөлінді. Оның еденінен сопақша шұңқыр түріндегі, тас қаландысы немесе саз балшықпен көтеріліп жасалған 1-ден 8-ге дейін ошақ орындары аршылады. Кейбір баспаналардан өнімдерді сақтауға арналған шеті шыбықтармен өрілген немесе саз балшықпен қабырғасы бекітілген шұңқыр-құдықтар аршылған. Күл-қоқыс, тағам қалдықтары, сүйектер салынған көлемі шағын шаруашылық шұңқырлары да кездеседі.

Баспаналар қабырғасы мен жабынының (шатыры) құрылысы каркасты-бағаналы болды. Бағаналар қабырғаны бойлай белгілі бір аралықта қазылып қойылды да, тігінен кеспелтектермен, бөренелермен немесе саз балшықпен сыланған шыбықтармен бекітілді. Орталық қатардағы бағаналар баспана шатырын екі жақты (двухскатная) болған деп топшылауға мүмкіндік береді. Жалпақ шатырлардың, тіпті пирамидалы-текпішекті жабынның болуы да мүмкін екендігін естен шығармаған жөн. Баспана шатырлары ағаш бұтақтарымен, бұталармен жабылып, күл араластырылған саз балшықпен сыланды. Қабырғасы мен жабынының құрылысына қолдағы (жергілікті) материалдар пайдаланылды. Егер орманды-далалы және ішінара далалы аймақтарда құрылыс материалы ретінде ағаш қолданылса, онда Орталық Қазақстан секілді далалы аймақтарда биіктігі бір жарым метрге дейін жететін тас плиталар қабырғаға пайдаланылып келді. Баспаналардың еденге жақын қабаттарынан және толтырылған қазаншұңқырдан құмыралар, қола пышақ-найзалар, бір немесе екі жүзді пышақтар, бігіздер, тас балталар мен кетпендер, құйма қалыптар, жебе ұштары, ұршықтың бастары, т.б. тұрмыстық-шаруашылық заттар көптеп аршылып алынған.

Алакөлдіктер қайтыс болған өз руластарын қоныс маңындағы биік төбелерге жерледі. Солтүстік Қазақстанда мұндай қорымдар қатарына Перелески, Алексеевский, Конезавод жатады.

Кейбір бейіттерден бір немесе екі қатарлы бөренелі қималар кездесетіндігі анықталған. Айталық, Перелески қорымындағы №2 обаның қирамаған бөлігінен екі қатарлы бөренелі қима мен көлденеңінен тығыз етіп қойылған ағаш сабақтарынан жасалған жабын қалдықтары аршылған.

Орталық Қазақстаннан обалық үйінділер сирек кездеседі. Мұнда сақина тәрізді келген, бүйіріне дейін жерге көмілген қоршау түріндегі тас плиталар жиірек кездеседі. Көптеген қоршаулар 1-ден 9-ға дейін қосалқы құрылыстардан тұрады. Диаметрі 12-18 м болатын оба үйінділерінің биіктігі 0,9 м-ге дейін жетеді. Айталық, Қарағанды облысындағы Майтан қорымынан 51 (негізгі қоршау) мен 62 қосалқы құрылыс зерттелген. Көптеген қоршауларда 1-ден 5-ке дейін ғұрыптық орындар ұшырасқан, қазба барысында олардан қыш ыдыстар, мал сүйектері (бас сүйек, құйымшақ, т.б.) табылған. Қайтыс болған адамдарды көбіне сол бүйіріне және де ішінара оң бүйіріне жатқызып, аяқ-қолын бүгіп, қолдарын бетке жақындата орналастырып жерледі. Мұндай поза ана жатырында жатқан баланы, яғни жер-ана жатырында жатуды еске түсіреді. Екі адамның қатар жерленуі де кездеседі: ер адам мен әйел адам, балалы әйел адам, кейде олардың беттері бір-біріне қаратылды.

Қабірге қыш құмыралар, әшекейлер, еңбек құралдары қойылды. Молаға 1-3, кейде 4-5 ыдыс қойылды, олар мүрденің бас жағына, көкірек тұсына таяу қойылды, аяқ жағына қойылған ыдыстар өте сирек ұшырасады.

Әйел адам киіміне тағылған әшекейлер, негізінен, қоладан, кейбіреулері пастадан, сүйектен дайындалды. Айталық, Қостанай жеріндегі Тобыл өзені өңіріндегі қорымдардан моншақтар, қапсырмалар, алтын қаңылтырмен қапталған білезіктер, шашбаулар, сақиналар, бір жарым есе қайырылған самай алқалары, т.б. көптеп табылған.

Әшекейлердің күнделікті өмірде де, о дүниелік өмірде де өзіндік мән-мағынасы болды, өйткені олар эстетикалық талғамды көрсетті, сонымен қатар таңбалық, діни-магиялық қызметтерді атқарды. Олар адамдардың өмірінде маңызды рөл атқарды, одан дүниетанымдық, соның ішінде циклдық идея мен адам өмірінің толассыз дамитындығы туралы таным-түсініктерді аңғаруға болады. Мысал ретінде бұған кеңірек тоқтап кететін болсақ, Солтүстік және Орталық Қазақстан жеріндегі 7 петровтық-алакөлдік қорымдардан алынған 13 шашбаулықтарды зерттеген археолог Э.Р.Усманова пікірінше, олар әйел адамның қоғамдағы статусын білдірген: кәмелетке толған қыз (бірінші типтегі шашбаулық), қалыңдық (екінші тип).

Әдейілеп әшекейлер мен шашбаулықтарды жерлеу кезінде бүлдіру ғұрпы өлген адаммен ара-қатынасты үзу ретінде, ал бұларды молаға қою әлеуметтік статусын сақтауға ұмтылуды білдіруі мүмкін.

Ер адамдар жерленген молалардан еңбек құралдары мен қару-жарақтар (екі жүзді қола пышақтар, жебе ұштары, қайрақтастар, сүйек сулықтар, т.б.) көптеп аршылып алынады.

Алакөл ескерткіштерінде мейлінше көптеп кездесетін археологиялық материал қыш ыдыстары болып табылады. Олардың өзіндік белгілері, сипаттары бар және де осы археологиялық дереккөзі арқылы алакөл мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері нақты аңғарылады. Алакөл типіндегі ыдыстарда мойын тұсынан денесіне өтер тұста кертпеші болады, денесінің екі немесе үш бөлігіне (мойын, дене, түбі) ою-өрнектер (топтастырылған көлденең және ирек сызықтар, тік бұрышты үшбұрыштар, жеңілдеілген меандр) түсіріледі. Ою-өрнектер кеспе сызық арқылы, кейде тарақты штамппен түсірілді, сондай-ақ түрлі пішіндегі қолмен басылған ойықтар да кездеседі. Өрнекті қыш құмыралармен қатар банка пішіндегі ою-өрнекті немесе өрнегі жоқ ыдыстар да ұшырасады.

Ою-өрнектің ең көп таралған комбинациялық элементтері – тең бүйірлі штрихты үшбұрыштармен үйлескен горизонтальды сызықтар, үшбұрышты ойықтармен қатар орналасқан ирек сызықтар, меандрлы тең бүйірлі үшбұрыштар, көлденең сызықтармен немесе үшбұрышты келген ойықтармен үйлескен меандр, көлденең сызықтар мен ирек сызықтар қатары.

Алакөл мәдениеті андронов қоғамының тұрақты түрде дамыған уақытын айғақтайды. Бұл кезде қоныстарды қоршаған бекіністік құрылыстар болмайды, арбамен қоса жерлеу ғұрпы кездесе қоймайды. Молалардағы арбалы-жауынгерді салт атты малшы алмастыра бастайды. Шаруашылықтың мал өсіру мен егіншілік секілді түрлері дами түседі, қола құю ісі, тоқымашылық, құмыра жасау мен үй кәсіпшілігі өркендейді.

Федоров мәдениетінің хронологиясы пікір таластар туғызып келеді: кейбіреулер оны хронологиялық тұрғыдан алакөлден кейін қойса, басқалар оларды қатар қояды. Бірақ алакөлдік ескерткіштер шығыс өңірлерде, федоровтық ескерткіштер батыс өңірлерде кездесе қоймайды.

Федоров қоныстарынан анықталған және зерттелген баспаналардың қирау дәрежесі оларды нақты қалпына келтіруге мүмкіндік бермей отыр. Әзірге баспана тұрғызуда екі тенденция байқалған: оның бірі жер бетіне салынған каркасты шағын құрылыстар болса, екіншісі тікбұрышты жартылай жертөле типіндегі құрылыстар.

Айталық, Петропавлдық Есіл өңіріндегі бір мәдени қабаттан тұратын Бишкуль-4 қонысынан ауданы 140 м, пішіні (тұрпаты) шаршы тәріздес, бұрыштары қатты дөңгеленген каркас үйдің бөлігі аршылған. Баспананың қазаншұңқыры аздап материктік бөлікке дейін қазылған. Дәліз тәрізді шығар есігі шағын кертпе түрінде. Баспананың орталық бөлігінен көлемі 1,3-1,8 м бөренелі рама анықталған. Раманың және бағаналық шұңқырлардың орналасуына қарағанда, сәл қисайтылған баспана қабырғалары төменгі бөлігі қазаншұңқырға тірелген, жоғарғы бөлігі бөренелі рамаға жалғасқан кеспелтектерден немесе бөренелерден тұрған. Өз кезегінде рама баспананың ішкі шекарасынан 1,5-2 м кейін орналасқан тігінен қазылып қойылған бағаналарға тірелген. Шатырының жоғарғы бөлігі орталық рамаға (оның қалдықтары еденнен аршылған) бекітілді, және де оның астына ошақтар орналасты. Сайып келгенде, баспана кесілген пирамида секілді тұрпатты иемденді. Жылыту үшін қабырғасы шыммен, күлмен өрілді.

Тікбұрышты жартылай жертөле типіндегі ірі құрылыстар Петропавлдық Есіл өңіріндегі Новоникольское-1 (№4 баспана) мен Атасу-1 )қарағанды облысы) қоныстарынан анықталған. Айталық, атасу-1 қонысындағы баспаналар ауданы 150-200 шаршы метрді қамтиды. Федоровтық баспаналар ішінара Қарағанды облысындағы Усть-Кенетай мен Әкімбек қоныстарында да сақталған.

Тұтас архитектуралық ансамбльді көрсететін жалғыз федоровтық баспана кешені Икпень-1 (ортаңғы мәдени қабат) қонысынан қазылған. Бұл қоныстан тұрпаты сопақша келген, тереңдігі 0,2-0,4 м, ауданы 80-120 м 8 құрылыс-жертөле аршылған. Баспанаға кіретін жалғыз есік бұрышынан немесе қабырғасынан түсірілген. Еденнен 1-ден 4-ке дейін ошақ орны, 2-5 шаруашылық және 10-32 бағаналық шұңқырлар, ұралар, тереңдігі 3 м-ге дейін жететін және қабырғасы бұтақпен өрілген алакөл мәдениетіне тән 1-2 құдықтардың орындары анықталған. А.А.Ткачевтың пікірінше, мұндағы құрылыстар өз мәні бойынша қауым мүшелеріне, сүйек өңдеуші және металлургтардың баспана-шеберханаларына, культтарға қызмет ететін адамдарға арналған баспаналарға бөлінеді.

Икпень-1 қонысының қыш құмыралар топтамасы 6 бүтін және 500-ден астам ыдыс сынықтарынан тұрады. Ыдыстар мұқият жасалған, сырты көбіне жылтыратылған, илеуінде құм мен шамот (отқа төзгіш күйдірген топырақ), ішінара ұсақ тас (ірі құм), слюда, қабыршақ кездеседі. Ою-өрнекті түсіруде көбіне «тарақты» техникасы басымдық танытады. Тұрпаты (пішіні) бойынша ыдыстар 2 топқа жіктелген: профилі жатық ыдыстар және банка-ыдысы секілді профилі әлсіз құмыралар. Ыдыстардың бір бөлігі қатарлата басып ою әдісі бойынша белгілі аймақтарына сай «мойыны мен денесі көрсетіле тарақты штамппен өте көркем өрнектелген». Алғашқы топ ыдыстарында геометриялық – бұрышы қисық үшбұрыштар, тікбұрыштар, теңбүйірлер, меандр, фестон, «кілем өрнектері» сияқты ою-өрнектер тән. Жартылай кесінді техникасымен түсірілген мейлінше «көркем» ыдыстардағы ою-өрнектер – көлденеңінен түсірілген сызықтар, кертіктер мен ойықтар, қисық сызықтар, шыршалар. Екінші топтағы көлденең сызық, шырша, ойық, кертпеш түрінде түсірілген ыдыстар ою-өрнегі де осы техника бойынша жасалған.

Қазба барысында жапырақ тәрізді пышақтар, төлкелі чекан (металл бұйымдардың бетіне басып нақыш бедер салу үшін қолданылатын аспап), құйылған самай сақинасы мен балтаның бөліктері, сүйектен жасалған екі тесікті сулық, саз балшықтан жасалған құйма қалыптар сынықтары шыққан.

Обалар жерлеу құрылысының үштен бірін құрайды, ал қалған екеуі тікбұрышты және дөңгелек тұрпатты (пішінді) қоршаулардан тұрады.

37 қоршаулар мен обалардан, сондай-ақ шағын қоршау түріндегі 3 құрылыстардан 47 бейіт, соның ішінде 25 тас жәшік, 14 топырақ шұңқыр, 6 циста, қиыстырылған 2 жәшік-циста анықталған. Бейіт тереңдігі 0,45-тен 1,55 м-ге дейін, сонымен қатар мейлінше терең, 1 м-ден асатын бейіттердегі жәшіктердің тас плиталары 0,5 м-ге дейін көмілген.

Бейіттердегі мүрде батыс-шығыс және оңтүстік-батыс – солтүстік-шығыс бағыты бойынша жерленген.

37 моладағы жерлеу ғұрпы мынадай: 24 молада мүрденің сүйектері жерленген, 13 молаға өртенген мүрде қалдықтары қойылған.

Кейбір жерлеу құрылыстарының ерекше белгісі бір-бірімен ішкі және сыртқы болып үйлескен қос қоршаудың, тіпті үшеулік қоршаулардың кездесуі деуге болады. Өзгеше жерленгендер қалпы (позасы) да ұшырасады, мысалы Ә.Х.Марғұланның пікірінше, Қанаттас қорымындағы №11 қоршау бейітіне адам жүресінен отырған күйінде жерленген.

Жерлеу қабіріне 1 немесе 2 ыдыс қойылды. Қола және басқа бұйымдар сирек кездеседі.

Қорымдардағы қыш құмыралар кешені ыдыстар, банкалар түрінен тұрады. Ә.Х.Марғұлан кезінде нұра (федоров) кезеңіне тән қыш құмыралардың жалпы сипаттамасын көрсетіп берген болатын. Профилі жатық ыдыстардың мойыны сыртқа қайырылған, ернеуі жатық, кейде қырлы болып келеді. Түбі жалпақ, кейде табандығы болады. Банка секілді ыдыстардың ернеуінің астындағы, денесінің жоғарғы бөлігіндегі ою-өрнектер аса айқын емес болғанымен, түсірілу техникасы келесі топтағы қыш құмыраларға ұқсас.

Ә.Х.Марғұлан федоровтық қыш құмыралары бар кешендер арасынан Бұғылы-1 кешенін ерекше бөліп көрсетеді. Оның бейіттерінен алынған қыш құмыралар өзгешелеу. Олар аздап «ваза» тұрпатына (пішініне) келіңкірейді. Кейде табандығы да ұшырасады.

Ақсу-Аюлы-2 кешеніндегі ең үлкен обаның биіктігі 2 м, диаметрі 30 м. Үйінді астынан бір-бірімен қиыстырылған төрт тас құрылысы шыққан. Олар үш қоршаудан және төрт үлкен плиталардан тұратын өте ірі тас жәшігінен тұрады. Бірінші, сыртқы қоршаудың бүйірінен жерге қазылып қойылған ірі тас плиталарынан тұратындығы анықталған. Екіншісі арнайы таңдап алынған тікбұрышты плиталардан көлденеңінен қалау техникасы бойынша өрілген қоршау. Оны өру сол замандағы жер бетінен басталған. Түп жағындағы қабырғалары тік, жоғары қарай ол біршама ішке қарай ойыса түседі. Үшінші кіші қоршау екіншісімен қабысады. Жоспары бойынша ол тікбұрышты тұрпатта және де бұрыштары аздап дөңгелене түседі. Екінші қоршау сияқты ол да эллипс пішінді. Оның батыс және шығыс қабырғалары жанынан бір-бірден үлкен плита тік тұрғызылып қойылған. Бұл плиталарға құрылысты жапқан жабынның негізгі салмағы түскен. Жерлеу құрылысының орталық бөлігіндегі ауданы 4 шаршы метр және тереңдігі 1,5 м-ден астам топырақ қабатындағы шұңқырда көлемді тас жәшік орнатылған, оның беті екі үлкен плитамен жабылған. Жерлеу камерасының едені қиыршық тас, ұсақталған тас пен саз балшық араластырылып құйылған. Тас жәшікте ұзынынан созылып жатқан адамның қаңқасы болды.

Бұл обадан алынған қыш ыдыс өтпелі кезеңді көрсететін қыш құмыра үлгісі бола алады. Пішіні мен ою-өрнегі бойынша ол андроновтық құмыраларға өте жақын. Оның ернеуі сызықпен түрленген үшбұрыштармен және кертпешті ойықтармен көмкерілген. Денесінің жоғарғы бөлігін мәнерлі меандр жолағы мен үлкендігі бұршақтай дөңгелек ойықшалар алып жатыр. Мұндағы ою-өрнекті түсіру техникасы Орталық Қазақстандағы кейінгі қола дәуіріне тән болып келетін көлденең тісті ірі тарақты штамп болып табылады.

Беғазы-дәндібай мәдениетінің дамыған кезеңіне Беғазы, Айбас-Дарасы, Аққойтас, Дәндібай, Ортау-3, Саңғыру-3 некропольдері және де Ұлытау, Шортанды-бұлақ, Қарқаралы-3 қоныстары жатады. Бұл қорымдар мен қоныстар баспана мен культтық архитектуралық-құрылыстардың озық үлгілерін жасаудың біршама аяқталғандығын да білдіреді. Бұл кездері мейлінше әсем кесенелер салынды. Сонымен бірге бұл кез шар тәрізді қыш құмыралардың жаңа түрлерінің көптеп жасалуын да айғақтайды. Олардың арасынан Беғазы қорымының тас плиталардан тұрғызылған қоршаулары ерекше орын алады.

Беғазы құрылыстары бұрыштары әлемнің төрт тарапына бағытталған шаршы пішінді бір не болмаса екі камерадан тұратын кешендер болып табылады. Ішкі шаршының қабырғалары жерге қазылып қойылған, тігінен жалпақ гранит плиталармен қапталған немесе көлденеңінен бут тастарымен қаланған. Құрылыстың қазылған бөлігіндегі борттан жоғары қарай биіктігі бір метрден астам жер бетіне қабырға тұрғызылған. Ол айналдырыла тігінен қатарластырыла қазылып, бір-біріне тығыз қиюластырылған ірі гранит плиталармен қапталған.

Беғазы ескерткіштерін тұрғызуға сұр түсті гранит тастары таңдап алынған. Кейбір тікбұрышты плиталар салмағы үш тоннаға дейін жетеді. Беғазы кешендеріне жататын ірі құрылыстарының бірі шаршы түріндегі қоршаудың сыртқы жағындағы көлемі 9,6х9,6 м, ішкі жағының өлшемдері – 6х6 м. Қоршаудың ішкі қабырғасы плиталармен қапталған және 0,7 м-ге дейін қазылған. Қаландының жалпы биіктігі 2,1 м, оның жер бетіндегі биіктігі 1,3 м. Екінші ішкі қабырғаның да биіктігі 1,3 м. Қаптама қаланды арасы тас қиыршықтарымен толтырылған, оған саз балшық құйылып, мұқият тапталған.

Беғазы «кесенелерінің» қызықты ерекшеліктерінің бірі ғұрыптық заттар мен құрбандық шалуға арналған алтарьдың болуы. Бұл «жер үстел» немесе құрылыстың табанын қазу барысында қазаншұңқырда жасалған сөре. Үстелдің үстіне майлар және органикалық қалдықтар сіңіп қалған. Осында құрбандық шалу іздері мен қой сүйегінің үлкен шоғыры сақталынған. Құрбандық үстеліне қыш ыдыстар да қойылды. Мұнда әшекейлер мен қару-жарақ бұйымдары да тұрды.

Кейінгі кезеңде алдыңғы уақыттағы күрделі жерлеу құрылыстарын қоршаусыз ірі тас жәшіктер түріндегі қарапайым құрылыстар алмастыра бастайды. Бұны айғақтайтын ескерткіштер Қарақаралы маңындағы Кент тауларынан, Айдарлы, Бұғылы-2, Құрылыс шатқалдарынан да табылған.

Қыш ыдыс алдыңғы уақыттағы дәстүрді әлі де болса сақтап қалды. Бірақ бүйірі шығыңқы, мойыны қысқа, ернеуі сыртқа қайырылған қазандық пішінді ыдыстар, жағалы деп аталатын ыдыстар және де мойын тұсына білік жапсырылған ыдыстар үлесі басымдық таныта бастайды. Кертпеш, айқыш, шырша түріндегі ою-өрнек тегіс штамппен түсірілді. Кейбір ыдыстарға ойық түсірілді, тырнақпен басу жасалды, жарты ай, дақыл дәні (пісте) таяқша арқылы әсемделіне берілді. Жекелеген ыдыстардың мойын тұсы ыдыс ішінен дөңгелек таяқша арқылы шығарылған «маржандармен», яғни шығыңқы дөңгелекшелермен көмкерілді.

Кейінгі қола уақытына жерлеу құрылыстарынан басқа Суықбұлақ, Тәгібұлақ қоныстары да жатады.

Тас қабырғалы баспаналар конструкциясында өткен уақыттағы дәстүр сақталынғанымен жер бетінде тұрғызылған құрылыстар саны көбейе түседі. Үйлер тікбұрышты типте салынды, оның солтүстік және шығыс жағынан шығар есігі бар тас құрылыстары жапсарластырылды. Сыртқы қабырғалар қалың болып тұрғызылды, кейде тіпті 1,5-1,7 м-ге жетті; олар екі қатарлы жерге қазылып қаланған тас плиталарынан тұрды, олардың арасы ұсақ тастар аралас топырақпен толтырылды. Ішкі тұратын жер мен құрылыстар арасындағы далда (қалқа) да тастан соғылды, бірақ олар аса қалың емес еді.

Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуіріндегі тайпалары Оңтүстік Оралдың (замараев мәдениеті), Алтай мен Енисейдің (қарасұқ мәдениеті) туыстас тайпаларымен тығыз қарым-қатынаста дамыды. Дала кеңістіктері бір-бірінен бөліп жатқан бұл облыстардың материалдық мәдениетін сипаттайтын қыш құмыра бұйымдары, қола құралдар, тұрмыс заттары мен әшекейлердің жақындығы, көне тайпалардың тығыз мәдени және экономикалық өзара байланыс орнатқандығын дәлелдейді.

Кейінгі уақыттардағы құрылыстар аумағы қамтыған мәдени қабат алаңы 150 000 шаршы метрді қамтиды. Бұл қазіргі кездегі Қазақстандағы ең үлкен қоныс. Кентпен бірге жақын маңдағы өзеннің сол жағалауындағы Алат, Алат-1-2 қоныстары да бір мезгілде өмір сүргендігі анық. Кент пен осы үш қонысты Қызылкеніш өзені бөліп тұрған. Бұлай болғанда аталған төрт қоныс ауданы 300 шаршы метрді, ал құрылыстар саны 130-ды құрағаны анық. Қызылкеніш алабындағы құрылыстардың жалпы саны – 167. Барлық үй орындарының бір мезгілде өмір сүре қоюы неғыбайыл. Шартты түрде алғанда, аңғардағы 100 баспанада ғана адамдар өмір сүрген. Әрбір үйді бір отбасы мекендеді. Олар 12-14 адамнан тұратын түрлі отбасылар болса керек.

Шаруашылық мал өсіру мен егіншілік сынды кешенді сипатта болды. Орталық Қазақстан далаларындағы егін өсіру жанама айғақтарға негізделген: қоныстар өзен жайылмасында орналасқан, қазба барысында қоладан жасалған орақ-шалғылар, ладья секілді курантты дәнүккіштер, тас келсаптар мен кетпендер алынған. Кенттен бір тас кетпен табылған. Тамаққа деген қажеттілік түгелімен жоғары қарқынды мал шаруашылығы, сондай-ақ мал өнімдерін егіншілік өнімдеріне айырбастау арқылы қанағаттандырылған.

Кент тауларын мекендеушілер, бүкіл Сарыарқада тіршілік еткен тайпаластары секілді ірі қара, қой мен жылқы өсірді.

Қарақұйрық, марал, құлан, қабан, қасқыр, бұлан, қарсақ, архар, ірі құстарды да аулады. Үй малдарының ішіндегі саны аз жануар түйе болды.

Кент тауларындағы беғазы-дәндібайлықтарда жылқы мен қойдың үлес салмағының ұлғаюы мал шаруашылығының жылжымалы бола бастағандығын аңғартады. Бұл енді андроновтықтардағы бақташылық емес еді. Ол жартылай көшпелі шаруашылық болды. Бірнеше шағын кенттерден тұратын шағын ауданның орталығы Кент қонысы еді. Оның орталықтық жай-күйі, өлшемдері, баспаналар саны мен өзге де кейбір параметрлері оны ірі елді-мекен ретінде ғана емес, жаңадан қалыптасып келе жатқан қала ретінде сипаттауға да мүмкіндік береді.

Ежелгі қоныстардың қалалық статусы бірқатар археологиялық белгілері бойынша анықталынады: 1 – ауданы; 2 – тұрғындар саны; 3 – монументтік (храмдық) архитектурасы; 4 – ауыл шаруашылық округтері; 5 – қолөнер өнімдері; 6 – айырбас; 7 - әлеуметтік стратификация.

Әдетте бұл қала формуласы археологиялық зерттеулерде абсолютті емес.

Қола дәуіріндегі Сарыарқа мал өсірушілерінің кенттері аса үлкен емес, олар 0,1-2 га шамасында. Өте ірі елді-мекендердің пайда болуы олардың рөлі ерекше болғандығын көрсетеді.

Кент қонысынан қоғамдық мәні бар құрылыс деуге лайық «Үлкен қоршау» деп аталатын кешен зерттелген. Ол жоспары бойынша тікбұрышты болып келген, ұзындығы бойынша СБ – ОШ бағытта.

Қалпына келтірілген «Үлкен қоршаудың» биіктігі 1 м шамасында. «Үлкен қоршау» қоғамдық салтанаттарды, сонымен қатар ғұрыптық жоралғыларды өткізуге арналса керек.

Қазба барысында 100-ден астам бүтін қола бұйымдары табылған.

Сүйек пен мүйізден жасалған бұйымдар өте көп. Қолданбалы өнердің мұндағы тамаша үлгілерін кәсіби сүйекшілер дайындау әбден ықтимал.

Кент қонысынан алыс жатқан өңірлердің тұрғындарымен өзара қарым-қатынас орнағандығын айғақтайтын мол мағлұматтар алынған.

Кент қоныстарындағы қыш құмыралар арасынан ортаазиялық кейінгі уақыттағы Намазга-6 шарық ыдыстары, сондай-ақ қарасұқ, елов, түгіскен ыдыстары да табылған.

Қызылкент аңғарындағы 10 қорымнан 240 бейіт құрылыстары анықталған. 60-тан астам конструкциялар қазылған. Құрылыстар арасында гранит тастары жалпағынан бір қабат (І тип) етіп қойылған (бірнеше қабаты өте сирек ұшырасады) шаршы секілді келген қоршаулар басым. Қоршау ішінде тігінен орнатылған плиталардан тұратын тікбұрышты немесе шаршыға ұқсас жәшік орналасқан. Мүрде жер бетіне (материк), үстіне немесе одан 5-10 см төмен деңгейде қойылған. Мұндай қоршаулардың өлшемдері 1,2х1,4 м-ден, 4,0х4,1 м, ал жәшіктерінің өлшемдері 0,6х0,8 м-ден 1,4х1,6 м-ге дейін барады.

ІІ типтегі құрылыстар үлкен көлемділігімен ерекшеленеді (қоршаулар 9,0х8,5 м-ге дейін, тас жәшіктер 2,7х3,0 м-ге шейін); қабырғаларының қаландысы көп қабатты; мола қабырғасы жанында құрылыс ерітіндісін жасауға арналған аса терең емес шұңқырлары кездеседі; жерлеу қабірінде қыш ыдыстардың үлес салмағы ұлғая бастаған. ІІ типтегі құрылыстар өз уақытында кесене атауын иемденген және де Ә.Х.Марғұланның Беғазы, Бұғылы-3, Саңғыру-1, Айбас-Дарасы, Дәндібай некропольдерін қазуы барысында кеңінен танымал болған. Кесенелерге жоғарғы әлеуметтік деңгейдегі адамдардың жерленгендігі ешқандай күмән туғызбайды. Кейбір осы аталған кесенелерден ондаған қыш құмыралар, алтын бұйымдар, қола заттар молынан шыққан.

Осындай кесенелерге жерленген көсемдердің тұрғылықты жері қыста Кент секілді қоныстар болды, ал жазда далалық тұрақтар болған еді. Көсемдер әскери отрядтар мен сауда керуендерін жасақтады, жылқыны алысқа пайдалана отырып, экспедициялар ұйымдастырды.

Кент тұрғындарының басты экспорт көзі металл болған деуге болады. Оның өндірісі мен таралуын жергілікті элита өкілдері бақылап отырды. Бұл жағдай кен көздері мол Орталық Қазақстанның көптеген өңірлеріндегі археологиялық кешендерден де анық байқалады. Жергілікті кәсіпшілер өз өнімдерін малға, мал өнімдеріне айырбастаса керек.

Бұл дала ақсүйектерінің әлеуметтік жай-күйі мал санының артуына байланысты күшейді, оған олар бақылауын орнатқан кең ауқымды металлургиялық өндіріс те өз септігін тигізді. Нәтижесінде қоғам мүшелері арасында мүліктік қатынастар күшейе түседі. Осы кездері мемлекетік құрылымның қалыптасу үрдістері жүріп жатты.

Шығыс Сарыарқа аумағында Кентке ұқсас бірнеше бірлестіктер болғаны анық. Олардың бірқатарын Мыржық, Шортандыбұлақ, Бұғылы-2, Беғазы-1 төңірегіне локализациялауға болады. Бұл ескерткіштер Кентке уақытына сәйкес және де аумағы бойынша оған өте жақын келеді, әрі сүйектен жасалған олжалары мен металл бұйымдары мол. Олардың төңірегіне қоныстар мен қорымдар көптеп шоғырланған. ІІ типтегі құрылыстар, яғни кесенелер де жеткілікті.

Мұнда да мемлекеттіліктің қалыптасуына байланысты үрдістер де жүріп жатқан болатын.