Қазтуған Сүйінішұлы ( XVғ. )

XV ғасырдың орта шенінде іргесі жаңадан қаланған Қазақ хандығына қоныс аударған. Қазтуған жырау жорық жыршысы және халық эпосын жасаушылардың бірі саналады. Артына қазақтардың әскери рухын, туған жерін, халық өмірі мен тұрмысын суреттейтін көптеген өлеңдерден тұратын шығармашылық мол мұра қалдырды. Олардың көпшілігі сақталмаған. Дегенмен, бізге жеткен жекелеген туындылары оның әдебиет тарихы төрінен орын алуға лайықты екенін айғақтайды. Оның поэзиясы жауынгерлердің көшпелі өмірін, көзқарасын суреттейді. Және олардың тұрмысын, айналадағы құлан таза табиғат туралы ойларын бейнелейді.

Ақын-жыраудың қиялының жүйріктігі, өткірлігі, бай және әдемі көркемдік әдістері сол дәуірдегі қазақтардың поэтикалық өнерінің жоғары деңгейде болғанын, сонымен бірге, өзіндік ерекшеліктері бар екенін білдіреді. Ұлттық бояуы жағынан айқын суреттелген, жасампаз романтикамен көркемдеген, нақылдық ой орамдары мен көркемдік тіркестерге бай.

Қазтуған жырау өлеңдері көп ғасырлық өнер мектебі мен әдеби үлгі ретінде санамыздан орын алды. Қазтуған жыраудың «Мадақ жыры», «Туған жермен қоштасу» сынды туындыларын ежелгі қазақ поэзиясының таңдаулы үлгілеріне жатқызуға болады.

айтулы – известный

қоныс аудару – переезжать, переносить стоянку

жорық жыршысы – походный сказитель

лайықты – достойный, подходящий

сақталмау – не сохраниться

дегенмен – тем не менее

айғақтау – свидетельствовать

құлан таза табиғат – чистая природа

қиял – воображение, вымысел

жүйріктік – сообразительность, хваткость

өткірлік – острота

көркемдік әдістер – красочные приемы

айқын суреттелген – ясно изображены

өзіндік ерекшеліктері – свои особенности

ұлттық бояу – национальное своеобразие

жасампаз – творческий

нақылдық – назидательные

көркемділік тіркес – художественное сочетание

үлгі ретінде – в качестве образца

сынды – такие как
Тапсырмалар
2. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер.

3. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.

4. Зат есімнен сөз тудырушы жұрнақ арқылы жасалған етістіктерді жазып алыңыздар.

5. Мәтіннен берілген келесі сөздермен сөйлем құрастырыңыздар: лайықты, табиғат, ерекшеліктер, білдіру, бейнелеу, айғақтау.

6. Мәтіннен ауыспалы осы шақтағы етістіктерді теріп жазыңыздар, жағын және жекеше немесе көпше түрін көрсетіңіздер.

7. Мәтіндегі бірыңғай сөйлем мүшелері кездесетін сөйлемдерді жазып алып, сол сөйлемдердің синтаксистік талдауын орындаңыздар.

Бұл жағдайлар оның тұлға ретінде қалыптасуына және поэзиясына ықпал етті. Жыраудың шығармашылығынан бізге жеткен 600 жолдың шамасы. Осы азғантай мұрасының өзі-ақ сирек кездесетін дарын иесі екенін айғақтайды. 1917 жылғы төңкеріске дейін оның туындылары 12 өлең жинағы мен хрестоматияларға енді.

Шалкиіз туындылары – орыс тіліне тәржімаланған ақын-жыршылардың бірі. Оның шығармашылығын сол дәуірдегі орыс оқымыстылары мен зерттеушілері жоғары бағалаған. Темір биге айтқандары әртүрлі жинақтар мен басылымдарда төрт рет қайта басылды.

Шалкиіз Тіленшіұлы толғаулары қазақтың суырып салма өнерінің негізін қалаушы ретінде классикалық үлгі болып табылады. Өз тұсындағы әміршілердің ешқайсысының да шашбауын көтермейді. Турашылдығынан танбайды. Жырау туындылары көңіл пернесін дөп басар әсерлілігімен, кезегенін орып түсер өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, сұлуы сазды көркемдігі, асау серпінді қуатымен ерекшеленеді. Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп, біздің дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы - түз тұрғынының дүниетанымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық, этикалық қағидалары анық аңғарылады.

Шалкиіз жырау ғұмырының көп бөлігін Ноғай ордасының билеушісі Темір бидің қол астында өткізді. Темір би өлгеннен кейін, Мамай мен оның кенже інісі Жүсіппен бірге болды. Исмайыл мен Жүсіп арасында күрес басталғанда, Шалкиіз жырау соңғысы жағынан табылды. Өмірінің соңғы жылдарын Хақназар хан тұсындағы Қазақ мемлекетінде өткізеді.

Сөздік
анасынан айырылу – остаться без матери

шонжар – знать, вельможа

таршылық – нужда, тяготы

дарын иесі – обладатель таланта

айғақтау – свидетельствовать

төңкеріс – революция

туындылары – произведения

тәржімелеу – переводить

оқымысты – ученый

қайта басылу – зд: вновь подавить

суырып салма өнері – искусство импровизатора

үлгі болып табылу – считаться образцом

әмірші – правитель

шашбау көтеру – угодничать, прислуживать

турашылдық – говорить правду

танбау – не отказывать

перне – образ, метафора

дөп басу – удачно действовать

әсерлілік – действенность

кезегені – нацелен

орып түсер өткерлік – говорить правду, быть резким в выражениях

нақтылық – точность, конкретность

сұлы сазды көркемдігі – красота, созвучие мелодии

шағын көлемді – небольшого объема

шымыр толғауларынан – сильные стихотворения-размышления

көне заман таңбасы – символ древнего времени

асау – дикий, неуправляемый

серпін – рывок, темп, ритм

ғасырлар көгінен – сквозь века

түз тұрғыны – обитатель дикой природы

этикалық қағидалары – этические наставления

Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.

2. Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен берілген келесі сөздермен сөйлем құрастырыңыздар: өткізу, серпін, ықпал ету, зерттеуші, әсерлілік,азғантай, мұра, айғақтау, ерекшелену, ерекшелік.

4. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

5. Мәтіннен болымсыз етістіктерді жазып алып, жұрнақтарын көрсетіңіздер.

6. Мәтіннен алынған келесі сөздердің синонимдерін келтіріңіздер: тәржімалау, негіз қалаушы, қуат, қағида, шағын, көне, дәуір, анық.

7. Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер.

8. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.

Шыққан тегі — Кіші жүздің Байұлы тайпасының Байбақты руынан. Өзінің асқан ақылдылығы арқасында өз ортасында тым ерте танылып, әділдігімен аты шыққан «Бала би» атанды.

тегі – родословная

асу – превысить

ақылдылық – благоразумие, рассудительность

тым – очень

танылу – становиться известным

әділдік – справедливость

7 ҒАЛЫМДАР
7.1 Әбу Насыр Әл-Фараби (870 – 950 жж.)

1 нұсқа

Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Ибн Мұхаммед Ибн Ұзлағ Ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған.

Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол жас шағында, дүниедегі құбылыс біткеннің бәрі кісіге әрі ғажап, әрі таңсық көрінетін кезде саяхат жасап, сол замандағы мәдени әлемнің көптеген орталықтары: Хорасанда, Бағдадта, Дамаскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) болған. Өз өмірінің көп жылдарын ол, Араб Халифатының саяси және мәдени орталығы болған Бағдадта өткізді. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп, толықтырады, көрнекті ғалымдармен байланыс жасайды, сөйтіп өзінің білімдарлығы, ақылының алғырлығы және асқан байсалдылығы арқасында көп ұзамай олардың арасында үлкен абырой-беделге ие болды. Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде өткізеді, мұнда ол Солтүстік Сирияның жетекшісі әрі саяси қайраткері Сейд Ад-Дуаль Хамданиге аса кадірлі болды. Әл-Фараби 950 жылы 80 жасында қайтыс болды.

Біздің заманға Әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті. Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің «Категориялар», «Метафизика», «Герменевтика», «Риторика», «Поэтика», бірінші және екінші «Аналитика», «Топикасы» мен 4 сопылық еңбектеріне түсініктемелер жазды. Ол еңбектері күні бүгінге дейін де мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін таныстыруда зор рөл атқарды.

Ұлы Бабамыз Аристотельдің философиясын дамыта отырып, өз тарапынан да «Ғылымдардың шығуы», «Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбегі», «Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Музыканың үлкен кітабы», «Философияны аңсап үйрену үшін алдын-ала не білу қажеттігі жайлы», «Ақылдың мәні туралы», «Әлеуметтік-этникалық трактаттар», «Философиялық трактаттар», т. б. көптеген философиялық еңбектер жазған. Фараби ғылымның философиялық-логикалық іргетасын дұрыстап қайта қалап шықты. Ол музыка жайлы күрделі зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, тіл ғылымы, логика, психология, география, этика т. б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің мәні ерекше зор.

Ол туған елінің мәдени байлығын, Иранның, Үндінің, ежелгі дүние мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты. Әл-Фараби өз заманындағы өнер-білімнің ең асылын таңдап ала білді, өз дәуірінің шынайы энциклопедиясын жасап берді. Оның терең мағыналы пікір айтпаған, жете зер салмаған, данышпандық болжам жасамаған бірде-бір білім саласы жоқ деуге болады.

жайылу – распространяться, становиться известным

құштарлықтың жетелеуімен – ведомый увлечением

жас жасында – в молодости

құбылыс – явление

таңсық көрінетін кезде – время, когда все казалось желаемым

алғырлық – способность, находчивость

байсалдылық – уравновешенность

ұзамай – вскоре

жоғалтқан жоқ – не потерял

мағыналы – содержательный

зер салмау – не обращать внимание

данышпандық – гениальность, мудрость

болжам жасамаған – не предвидеть

деуге болады – можно сказать
Тапсырмалар
1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер.

2. Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

4. Сөйлемдегі етістіктердің түрлерін белгілеңіздер: негізгі- туынды, негізгі- көмекші, сабақты- салт, болымды -болымсыз, дара -күрделі.

5. Мәтін бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау.

6. Мәтіннен келесі үлгімен жасалған сөздерді теріп жазаңыздар: түбір, етіс жұрнағы, шақтың жұрнағы, жіктік жалғау.

7. Мәтіннен септік жалғау қосылған есімшелерді табыңыздар.
7.2 Әл-Фараби (870-950)

2 нұсқа
Әбу Насыр ибн Мұхаммед – Оңтүстік Қазақстан облысы Қызылқұм ауданының территориясындағы Фараб (Отырар) қаласында дүниеге келген.

Кәмелетке толғанда Бағдат, Алеппо, Дамаска қалаларында тұрды. Данышпан ойшыл Аристотельді атағандай, оны көзінің тірісінде-ақ «екінші ұстаз» (Аристотельден кейін) деп атады. Ғалым-энциклопедист және философ Әл-Фараби ұрпақтарына орта ғасыр басындағы білімнің барлық салаларын қамтитын орасан зор мұра қалдырды. Оның еңбектерінің саны 200-ге жетеді. Бізге әлемнің көптеген тілдерінде жазылған және аударылған 50-ден астам шығармалары жеткен.

Ол түрік, араб және парсы тілдерін жетік білді, латын, грек және санскрит тілдерінде емін-еркін сөйлеп, жаза білді.

Бірінші болып әлемде жан туралы ілімнің үйлесімді жүйесін баяндап берді. Ол сондай-ақ өз еңбектерінде физика мен математиканың, психологияның, педагогиканың және музыканың теориясын қарастырады.

Негізгі шығармалары: «Данышпандық геммалары», «Рақымшыл қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат», «Ғылымды жіктеу туралы трактат», «Астрология», «Музыка туралы үлкен кітап».

кәмелеттік – совершеннолетие

кәмелетке толғанда – по наступлении совершеннолетия

данышпан – гений, мудрец

тірісінде-ақ – ещё при жизни

орта ғасыр – средневековье

қамту – охватывать

орасан зор – огромный

қалдыру – оставить

жету – достигать, доходить

жетік болу – знать хорошо, в совершенстве

емін-еркін – свободно

ілім – учение

баяндау – излагать

соңдай-ақ – также

қарастыру – рассматривать

«Данышпандық геммалары» – «Геммы премудрости»

«Рақымшыл қала тұрғындарының көзқарасы туралы» трактат – трактат «О взглядах жителей добродетельного города»

«Ғылымды жіктеу туралы» трактат – трактат «О классификации наук»
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.

2. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.

4. Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер.

5. Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.

6. Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер.

Ахметті әкесі Ерғазы Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891 ж. бітіріп, ол Орынбордағы 4 жылдық мектепке оқуға түседі. 1895 жылдан 1909 жылға дейін Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарады.

Байтұрсыновтың барлық жастық, саналы өмірін халқын отарлықтан құтқаруға сарп етті. Патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы қызмет жолына түсуі 1905 жылынан басталады. Сол кезеңнен бастап жандармдық бақылауға алынып, бірнеше рет тұтқындалды. 1913-18 ж. А. Байтұрсынов Орынборда өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейханов, М. Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ, қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Бүкіл қазақ жұрты «Қазақты» оқып, оңы мен солын тани бастады, жаңа қалыптасып келе жатқан ұлт зиялылары осы басылымды оқып есейді.

1919 ж. Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-рев. комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды.

Байтұрсынов 1920- 1928 жылдары түрлі мемлекеттік қызметке ат салыса жүріп, сонымен бір мезгілде өзінің жаны сүйген оқытушылық-ұстаздық жұмысынан да қол үзбеген. 1928 ж. Алматыда ҚазМУ-дің ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы оқу орнына профессор қызметіне ауысты.

1929 ж. 43 Алаш қозғалысы қайраткерлерімен бірге ол Алматыда тұтқынға алынып, осы жылдың соңына қарай тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілді. 1930 ж. ату жазасына кесілді.

1933 ж. мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат беріледі. 1934 ж. М. Горькийдің жұбайы Е.П. Пашкованың көмегімен Байтұрсынов отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралады. Бұл жерде тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік қызметтер атқарды.

1937 ж. 8 қазанда тағы да қамауға алынып, екі айдан соң, яғни 8 желтоқсанда атылды. Абақтыда отырған кезінде Байтұрсынов тергеушілердің сауалына: «Менің идеалым – қазақ халқының тұрмыс жағдайын, мәдениетін мүмкін болғанша көтеру...» деп жауап қайтарған еді.

Байтұрсыновтың Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның «Әдебиет танытқыш» деген зерттеуі қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ, ол – әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Байтұрсынов – қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен көрсетті.

Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор. Байтұрсынов әліпбиі қазақ тілінің табиғатына бейімделген араб жазуы негізінде жасалды. Бұл әліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады.

Байтұрсыновтың «Оқу құралы» – қазақша жазылған тұңғыш әліппелердің бірі. Байтұрсынов қазақ тілінің тазалығын сақтау үшін қам қылды.

Байтұрсынов қазақ мектептерінің қазақ тілін пән ретінде үйрететін тұңғыш оқулықтар жазды. Байтұрсыновтың ақын, аудармашы, ғалым-тілші, әдебиеттанушы ретіндегі ұлан-ғайыр еңбегі өз дәуірінде зор бағаға ие болды.

1929 ж. шыққан «Әдебиет энциклопедиясында» (Мәскеу) Байтұрсынов тұлғасына «аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогі. Ол қазақ тілі емлесінің реформаторы және қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы» деген ғылыми әділ баға берілді.
Сөздік

саналы өмір – сознательная жизнь

отарлық – колонизация

құтқару – спасать

сарп ету – посвящать жизнь

зиялылар – интеллигенция

басылым – издание

есею – расти, мужать

келіссөз – соглашение

аттану – собраться в путь

тағайындалу – быть избранным

ат салысу – помогать, оказать поддержку

жаны сүйген – любимый

қол үзбеу – не прерывать связь

ауысу – поменять

қозғалыс – восстание

тұтқынға алу – взять под арест

тергеу – следствие, допрос

абақты – место заключения, тюрьма

жөнелтілу – быть отправленным

ату жазасына кесілу – быть приговоренным к расстрелу

нашарлап кетуіне байланысты – в сявзи с ухудшением

қалған мерзім – оставшееся время

айдау – гонения

бұрын босатылу – освободиться раньше

тұрақты жұмыс – постоянная работа

қысқа мерзімдік қызметтер – кратковременная служба

мүмкін болғанша – по возможности

ақындық шеберлік – поэтическое искусство

тұжырым – заключение

көзқарасы – взгляд

өркениетті – цивилизация

жанкешті – патриотический

ұсыну – предлагать

бейімделу – приспособить

қам қылу – заботиться

ұлан-ғайыр – бескрайний
Тапсырмалар
1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер.

2. Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

4. Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, синтаксистік талдау.

5. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

6. Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер.

7. Мәтіннен алынған келесі сөздердің синонимдерін келтіріңіздер: сауал, тұңғыш,негіз салушы, жұмыс, оралу.

8. Есімдіктерді жазып алып, олардың мағынасына қарай түрлерін белгілеңіздер.

9. Мәтіндегі бірыңғай сөйлем мүшелері кездесетін сөйлемдерді жазып алып, сол сөйлемдердің синтаксистік талдауын орындаңыздар.
7.4 Ә. Б. Бектұров
Бектұров Әбікен Бектұрұлы 1901 жылы желтоқсанның жиырма бесінде Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген.

1931 жылы Омск қаласында институт бітірген. 1945 жылдан бастап Бектұров Қаз. ССР Ғылым Академиясының академигі, техника ғылымдарының докторы болған. 1944 жылдан КПСС мүшесі, 1946 жылдан профессор болған. 1946-1968 жылдары Қаз. ССР Ғылым Академиясының минералдық қор бөлімінің академик-секретары болып жұмыс істеген. 1937-1950 жылдары Қазақ мемлекеттік университетінің жалпы химия кафедрасының меңгерушісі болған.

Бектұров – минералды тыңайтқыштар өндіру жөнінде көрнекті ғалым. Оның басшылығымен фосфат қосылыстарын өңдеудің қышқылдық және термиялық әдістер мен тыңайтқыштар жасаудың тәсілдері ұсынылды, фторсызданған мал азықтық фосфат өндірудің циклонды әдісі ашылып, Жамбыл қаласындағы заводта өндіріске енгізілді, Қаратау фосфоритынан күрделі және концентрациялы минералды тыңайтқыштарды өндіру жүйеге келтірілді.

Бектұровтың жетекшілігімен 29 адам кандидаттық, 3 адам докторлық диссертация қорғады, 200-дей ғылыми еңбегі, 2 монографиясы бар. 1945 жылы Ленин орденімен, 1951 жылы «Құрмет Белгісі» орденімен, медальдармен наградталды.

тыңайтқыш - удобрение

өндіру - производить

жөнінде - о, об , про

басшылық - руководство

қосылыс - соединение

қышқылдық – кислота

фторсызданған – без фтора

мал азықтық - скот

ашылу-открываться

өндіріс-производство

енгізу – вводить, включать

келтіру – приводить, доставлять
Тапсырма
1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.

2. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

3. Мәтіндегі ырықсыз етіс тұлғадағы тұрған етістіктерді көрсетіңіздер.

4. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.

5. Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау.

6. Мәтіннен тәуелдік ......

7. Сөздерді оқып, олардың қай сөздерден жасалатынын көрсетіңіздер: көрнекті, басшылық, концентрациялы, жетекшілік, кандидаттық, бесінші, мемлекеттік, меңгеруші, қышқылдық.
7.5 Әлкей Марғұлан (1904 -1985 жж.)
Әлкей Хақанұлы Марғұлан (1904-1985) — Қазақстан археология мектебінің негізін салушы, ғылымның көптеген салалары бойынша көрнекті қайраткер. Филология ғылымдарының докторы, Бүкілодақтық География қоғамының толық мүшесі, Қазақ ССР ҒА академигі, профессор, Казақ ССР ғылымының еңбек сіңірген қызметкері.

1904 ж. мамырдың 11 қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданында дүниеге келді. Əкесі Хақан – атақты Олжабай батырдың тікелей ұрпағы.

Əлкейдің əкесі Хақан мен шешесі Нұрила көптеген халық ертегілері мен аңыздарын білген, үйде халық əндері мен Абай əуендері жиі шырқалатын. Əлкей бес жасында оқып, жаза білуді үйренді, бала кезінде «Қобыланды», «Алпамыс», «Көрұғлы», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» дастандарын жатқа білген. Хақанның шаңырағында белгілі ақын, ғалым Мəшһүр-Жүсіп Көпеев, Жаяу Мұса, Имантай Сəтбаев жəне қазақ даласына белгілі басқа да адамдар жиі бас қосқан.

Əлкей бастауыш білімді ауыл мектебінен алып, Баянауылда үш сыныпты орыс мектебінде оқыды. 1919 жылы Əлкей Хақанұлы Павлодар қаласындағы мұғалімдер курсына түсіп, белгілі əнші Майраның үйінде тұрады. Курсты бітірген соң туған ауылына оралып, мектепте мұғалімдік қызмет атқарады.

1921 жылы Əбікей Сəтбаев сынды белгілі қазақ ағартушысы директор болған Семей техникумына оқуға түседі. Семейде оқып жүрген кезінде Əлкей Хақанұлы «Таң» журналы мен «Қазақ тілі» газетінің редакцияларымен байланыс жасап тұрады. Осында ол Мұхтар Əуезовпен танысады, екеуінің арасындағы достық ұзақ жылдарға созылған сыйластық қарым-қатынасқа айналады. М. Əуезовпен бірге Абайдың туған жеріне барып, атақты қазақ ақыны Мағжан Жұмабайұлымен танысып, достық байланыста болады.

1925-31 жж. арасында Ленинградтағы Шығыс институтының əдебиет факультетіне түсті. Ə. Марғұлан Ленинградтың бай мұрағаттарында қазақ халқының мəдениеті мен тарихы бойынша əдеби жəне архивтік материалдарды зерттейді. Осы жылдары ол əдеби шығармашылық қызметке де ден қояды. Оның аудармасы арқылы қазақ оқырманы алғаш рет атақты орыс жəне шетел жазушыларының шығармаларымен танысады.

Ленинградта Əлкей Хақанұлы А. Затаевичпен танысып, онымен бірге туған өлкеге келеді, атақты музыкатанушы көптеген қазақтың халық əуендерін жазып алды. 1926-1927 жылдары ерекше комитеттің халқын зерттеуге арналған қазақстандық жəне алтайлық экспедицияларына қатысады.

1929 жылы Ə. Марғұлан Шығыс институтындағы оқуын бітіріп, келгеннен кейін Ә. Марғұлан Қазақстан Оқу Халық Комиссариатының жанындағы Жаңа әліпби комитетінде ғылыми қызметкер болады.

Әлкей елге келгеннен кейін түрлі қазба жұмыстарын жүргізіп, бұрынғы зерттеу жұмысын одан әрі жалғастыра отырды, сонымен қатар 1957-1967 жылдары Ш. Уәлихановтың әдеби мұрасын жинастырып, оның бес томдық шығармалар жинағын бастыруға басшылық етті.

Ол қазақ халқының тарихы мен әдебиетін зерттеуге зор еңбек сіңірді. Марғұлан – тарих, археология, этнография, әдебиет және өнер тарихынан үш жүзден астам ғылыми зерттеу жұмысының, жүзден астам энциклопедиялық мақалалардың авторы.

Әлкей Марғұлан Ленин ордені, Еңбек Қызыл Ту ордені және медальдармен наградталған.
Сөздік

шығыстану – востоковедение

шырқау – исполнять

жатқа білу – знать наизусть

бас қосу – зд. встречать

оралу – возвратиться

қызмет атқару – работать

сынды белгілі – известен как

байланыс жасау – связать

созылған сыйластық – продолжительная дружба

ден қою – обратить внимание, заняться

аударма арқылы – посредством перевода

қазба жұмыстары – раскопки

сонымен қатар – наряду с этим

жалғастыру – продолжать

еңбек сіңірген – внес большой вклад

2. Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

4. Мәтіндегі өзгелік етіс тұлғадағы тұрған етістіктерді көрсетіңіздер.

5.Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіздер.

6. Есімше мен көсемшелерді байланысқан сөздермен жазып алып, жұрнақтарын белгілеңіздер.

7. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

8. Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер.

9. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.