Қазақ тілі. ӨЗдік жұмыстарға арналған мәтіндер

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 12 сәуірде 1899 бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегіндегі Ақкелін болысының төртінші аулы (қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданындағы) дүниеге келген.

Алты жасынан бастап ауыл мектебінде оқыды. 1912 жылы Қаныш Павлодар қаласындағы орыс-қазақ мектебіне түседі. 1914 жылы Қаныш Семейдің семинариясына түсіп, онда төрт жыл оқиды.

Семинарияны бітірген соң 1918-1919 жылдары Қаныш Семей қаласындағы екі жылдық педагогика курсының оқытушысы болып тағайындалып, онда жаратылыстану пәнінен сабақ береді.

1926 жылы Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін геология барлау мамандығы бойынша бітірді. Екінші курстан кейін ол өз ұстазы М.А. Усовтың дала жұмыстарына қатысады.

1926-1941 жылдары Атбасар, Қарсақбай трестерінде геология бөлімінің жетекшісі және бас геологы. 1941-1964 жылдары СССР Ғылым Академиясы Қазақ филиалы құрамындағы геология ғылымдары институтының директоры, СССР Ғылым Академиясының Қазақ филиалы президиумы председателінің орынбасары, председателі, Қаз. ССР Ғылым Академиясының президенті. Сәтбаев – рудалық кендер геологиясы саласындағы көрнекті маманы. Пайдалы қазындыларының болжам карталарын құрастырудың принциптерін айқындаудағы Сәтбаевтың еңбегі өте зор. Сәтбаев – Одақтағы металлогения ғылымын жасаушылардың бірі және Қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы.

Сәтбаев қалдырған бай ғылыми мұралардың ішінде әсіресе Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Ол Қарағандыда металлургиялық завод салуда, Қостанай, Алтай темір және марганец, Қаратаудың фосфорит кендерін және осылар секілді көптеген ірі нысандарды игеруге, Ертіс-Қарағанды каналының қазылуына, біраз ғылыми зерттеу институттарының ашылуына тікелей араласып, зор еңбек сіңірді, Қазақстан ғалымдарының зор армиясының ақылшысы, тәрбиешісі болды.

Жезқазған, Қарсақбай, Атбасар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір бассейні және Каратау полиметалл кендері жөнінде ғылыми маңызды еңбектері жарияланды. Жезқазған – Ұлытау ауданында Сәтбаев мыстан басқа темір, марганец, көмір, қорғасын кендерін ашып барлады. 1950 жылдардың басында Сәтбаев және оның шәкірттері советтік геология ғылымының аса маңызды туындыларының бірі – Сарыарқаның комплексті металлогендік және болжамдық картасын жасауға кірісті.

Қаныш Сәтпаев дарынды адам еді. Ол – 640-тан астам ғылыми еңбектің авторы. «Жезказған руда кеніші» деген ғылыми еңбегі үшін Қ.И. Сәтпаев Ленин орденімен марапатталды.

Қаныш Имантайұлы Сәтпаев 1964 жылғы 31 қаңтарда дүниеден өтті, бірақ ол қазір де біздің жүрегімізде өмір сүруде, өйткені ол еңбексүйгіш, адал да қарапайым адам болып, өзінің бар еңбегін халқына арнады.

Ол төрт рет Ленин орденімен, Екінші дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталып, КСРО Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтардың иегері болған. Оның есімі институттар мен кен-металлургия комбинаттарына, Қазақстан қалаларының көшелеріне, мектептер мен шаруашылық аттарына берілген. Сондай -ақ Алатаудың бір шыңы мен мұздағы, Қаратаудағы ванадий кенінің рудасынан табылған бір минерал (сатбаевит) оның атымен аталады. Оған арналған бірнеше мұражайлар бар.

Сөздік

ұйымдастырушысы – организатор

тұңғыш – первый

негізін қалаушы – основатель

бітірген соң – после окончания

тағайындалу – быть назначенным

жаратылыстану – география

тау- кен – горно-рудный

барлау – разведка

пайдалы қазындылар – полезные ископаемые

болжам – прогноз

айқындау – определить, выявить

қалдыру – оставлять

әсіресе – в частности

секілді – такие как

нысан – объект

қазу – рыть (канал)

тікелей – непосредственно

араласу – участвовать

көмір – уголь

маңызды – значимый

жариялау – опубликовать

кірісу – приступить

дүниеден өту – скончаться, умереть

біздің жүрегімізде – в наших сердцах

дәреже – степень

шың – вершина
Тапсырмалар

1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер.

2. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен ауыспалы осы шақтағы етістіктерді теріп жазыңыздар, жағын және жекеше немесе көпше түрін көрсетіңіздер.

4. Мәтіннен алынған келесі сөздердің синонимдерін келтіріңіздер: бітіру, тұңғыш, негіз қалаушы, дүниеге келу, зор, шәкірт, туынды, дарынды, өйткені.

5. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

6. Асырмалы шырай тұлғасында тұрған сын есімдерді көрсетіңіздер.

7. Мәтіннен біріккен және қосарлы сөздерді қатысты сөздермен бірге теріп жазыңыздар.

8. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.

9. Мәтіннен көмекші есімдерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

Ауылдың мектебінен білім алған Сауранбаев Халық-ағарту институтының даярлық курсын бітіріп, кейін осы институттың негізгі курсын бітіріп, 1932 -1934 жылы ол Халық ағарту комиссариатында инспектор болып істеді. Мәскеудің Герцен атындағы педагогикалық институтын және Халық-ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми- зерттеу институтының аспирантурасын аяқтап, Қазақстан Халық-ағарту комиссариатында, СССР Ғылым Академиясының Қазақ филиалында Тіл-әдебиет және тарих институтының директоры, Қаз. ССР Ғылым Академиясының қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің председателі болды. Өмірінің соңғы жылдары Сауранбаев Тіл білімі институтында қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы бөлімін басқарды. 1932 жылдан жоғары оқу орындарында сабақ берді, оқулықтар жазды, студенттер мен аспиранттардың ғылыми -зерттеу жұмыстарына жетекшілік етті.

Сауранбаевтың тіл білімінде барынша назар аударған саласы – синтаксис, қазақ тілі грамматикасының, оның ішінде морфологиясы, орфографиясы мен алфавиті жайында ғылыми еңбектер жариялады.

Әдеби тіл тарихы жөнінде еңбек жазды. Оның ішінде: «Қазақ әдеби тілінің дамуындағы Абайдың ролі», «Қазақ тілінің жасалуы туралы», «Қазіргі қазақ тіліндегі диалектілер», «Қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеу туралы».

Ол Бейбітшілікті жақтаушылардың бүкілодақтық қоғамының мүшесі, қазақ халқының арнаулы өкілі ретінде бірсыпыра Шығыс елдерінде болды. «Құрмет белгісі» орденімен, медальдармен наградталған.
Сөздік

ағарту – просвещать

даярлық – подготовка, готовность

бөлімше – подразделение, подотдел

басқару – управлять, руководить

жетекшілік ету – руководить

барынша назар аудару – максимально уделить внимание

жақтаушы – сторонник, заступник

арнаулы өкілі – специальный представитель

бірсыпыра – многие

Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.

2. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

4. Мәтіннен келесі сөз тудырушы жұрнақтармен сөздерді теріп жазыңыздар: -лық, -лік,-дық, -дік, -тық, -тік; -шылық, -шілік; -ғы, -гі, -қы, -кі; -шы, -ші; -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті; -ым, -ім.

5. Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер.

6. «Сын есім + зат есім», «үстеу + етістік», «зат есім + зат есім» сөз тіркестерін құрыңыздар. Сөз тіркесінің 1- сөзі мәтіннен болуы тиіс.

7. Мәтіннен келесі үлгімен жасалған сөздерді теріп жазыңыздар:

-түбір, тәуелдік жалғау, септік жалғау, жұрнақ;

- түбір, тәуелдік жалғау, септік жалғау.

8. Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханұлы (1835-1865 жж.) — қазақтың ұлы ғалымы: тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданындағы Күнтимес қыстауында туған.

Жасында Шоқан ауыл мектебінен мұсылманша хат таныған, сол мектепте шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады. Бұдан кейін 1847-1853 жылдары Омбыдағы кадет корпусында оқиды. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы, батыс, орыс әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері жүрген.

Шоқан үздік оқыды. Шоқанның зерттеушілік қабілеті оқып жүргенде оянған. Жазғы демалыс кездерінде ол ел ішіндегі аңыз, әңгімелерді, халықтық жырларды жазып алумен айналысады. Шоқан қазақ тарихын зерттеуге ерекше ден қойды.

Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқыды.

1852 жылы Шоқан көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры Березин танысады. Березин Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқаларын, «Қозы Көрпеш Баян сұлу» жырын алған, ал өз тарапынан Шоқанды ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.

Кадет корпусын он сегіз жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады.

1855 жылы Ресейге қосу бағытында жұмыс істеу үшін ұйымдастырылған экспедицияға қатысып, Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле Алатауына дейін келеді. Жоңғар қақпасына, Алакөл, Тарбағатайға саяхат жасайды. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинап алады. Қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрып, діни ұғымдары жайында материал жинап қайтады. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады.

1856 жылы әскери ғылыми экспедицияға қатысып, қырғыз елін жете зерттеп, Ыстықкөл аймағының картасын жасасады. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады, Жоңғария тарихымен шұғылданады. 1857 жылы тағы да қырғыз елінде болады. Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстық көл сапарының күнделіктері» атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Осыдан барып жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.

1858-1859 жылдары Шоқан Қашқардың экономикалық саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинап, еңбегін шығарады. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді. Ұзамай ол Германияда, Англияда жарияланады.

Шоқаннан қалған мұраның бірі – бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.

1864 жылы наурыз айында Шоқан полковник Черняевтің шақыруымен Әулиеатаға (қазіргі Тараз қаласы) келеді. Орыс империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге бағындыру жорығына аудармашы, жергілікті халықпен мәмілегерлік келісімдер жасау үшін қосылған ол полковник Черняевтің Әулиеатаны алу кезінде бейбіт халыққа жасаған жауыздығына куә болғасын, ренжіп, кейін қайтады. Содан Верный (қазіргі Алматы) қаласына келіп, одан әрі Тезек төренің аулына барып, үйленіп, тұрып қалады.

Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы Көшентоған деген жерге қойылады.

Сөздік

хат тану – обучаться грамоте

тіл сындыру – научиться

ояну – просыпаться, пробуждаться

айналысу – заниматься

ден қою – обращать внимание

үзбей – непрерывно

көрнекті – видный

нұсқа – образец

өз тарапынан – со своей стороны

тарту – привлечь

қалдырылу – быть оставленным

қосу бағытында – с целью присоединения

ұйымдастыру – организовать

қатысу – принять участие

қақпа – ворота

саяхат жасау – совершить путешествие

сапар – путешествие

әдет- ғұрпы – традиции и обычаи

діни ұғымдар – религиозные понятия

қайту – возвратиться

«Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» – «Остатки шаманства у казахов»

жете – основательно

«Жоңғария очерктері» – «Очерки Джунгарии»

«Қырғыздар туралы жазбалар» – «Записи о киргизах» ????

«Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы» – «О видах казахской народной поэзии»

биік деңгей – высокий уровень

қалған мұраның бірі – одно из оставшихся наследий

дәледеу – доказывать

бағындыру – подчиниться

мәмілегерлік – дипломатический

жауыздық – зло

куә болу – быть свидетелем

сөйтіп жүргенде – в это время

өкпе ауру – болезнь легких

қайта қозу – возобновиться (о болезни)

Тапсырмалар
1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер.

2. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

4. Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, қандай тұлғада тұрғанын анықтаңыздар.

5. Мәтіндегі бірыңғай сөйлем мүшелері кездесетін сөйлемдерді жазып алып, сол сөйлемдердің синтаксистік талдауын орындаңыздар.

6. Келесі сөйлемнің синтаксистік талдауын орындаңыз: Орыс империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге бағындыру жорығына аудармашы, жергілікті халықпен мәмілегерлік келісімдер жасау үшін қосылған ол полковник Черняевтің Әулиеатаны алу кезінде бейбіт халыққа жасаған жауыздығына куә болғасын, ренжіп, кейін қайтады.

7. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

8. Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіздер.

9. Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер.
8 Жазушылар. Ақындар

8.1 Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931 жж.)
Жүсіпбек Аймауытов – қазақтың көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі. Туып-өскен жері – Павлодар облысының Баянауыл ауданына қарасты бұрынғы «Қызыл ту», қазіргі Жүсіпбек Аймауытов ауылы.

Алғаш ауыл молласынан оқып сауат ашқан. 1907 жылдан бастап Баянауылдағы орыс мектебінде, Керекудегі (Павлодар) қазыналық ауыл шаруашылық мектебінде, Керекудегі екі класты орыс-қазақ мектебінде тиіп-қашып оқиды. Семейдегі мұғалімдер семинариясын бітіреді (1914-1919 жж.).

Мұнан соң алашордашылардың істеріне араласып, Семейде «Абай» журналын шығарысып, Қ. Сәтбаевпен, М. Әуезовпен танысады. Семей губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі (1921), «Қазақ тілі» газетінің редакторы, Қарқаралыда мектеп мұғалімі (1922-1924 жж.), Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінің бөлім меңгерушісі (1924-1926 жж.), Шымкент педагогикалық техникумының директоры (1926-1929 жж.) қызметтерін атқарады.

Жүсіпбек Аймауытовтың өмірі нағыз творчестволық толысқан кезінде қыршынынан қиылды. 1929 жылы Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар деген жаламен тұтқындалып, ұзақ тергеуден кейін 1931 жылы ату жазасына сырттай үкім шығарылған.

Жүсіпбек аз ғана ғұмырында әдебиеттің әртүрлі жанрларында өнімді еңбек етіп, құнарлы шығармалар қалдырған. Жүсіпбек Аймауытовтың шығармаларының ішінде өлеңдері мен «Нұр күйі» поэмасы, «Рабиға», «Мансапқорлар», «Сылаң қыз», «Ел қорғаны», «Қанапия-Шәрбану», «Шернияз» атты пьесалары, көптеген әңгемелері мен «Қартқожа», «Ақбілек» романдары, «Қүнікейдің жазығы» повесі, балаларға арналған ертегілері, сын мақалалары мен аудармалары енген. Және де «Комплекспен оқыту жолдары» атты мұғалімдерге арналған көмекші құрал, «Психология» оқулығы бар. Еуропа үлгісіндегі театрды енгізіп, режиссураның негізін салған. Ол А.Пушкин, Н.Островский, Н.Гоголь шығармаларын қазақ тіліне аударған.
Сөздік
көрнекті – выдающийся, известный

қалыптастырушы – зд: основатель

туып-өскен жер – родная земля

тиіп-қашып – урывками

толысқан кезінде – в расцвете лет

қыршынынан қиылды – рано оборвалась жизнь

ұлтшылдық – националистический

жала – клевета

тұтқындау – арестовать, брать в плен

ұзақ – продолжительный

тергеу – расследование

үкім – приговор

өнімді еңбек – продуктивный труд

құнарлы – содержательный

қалдыру – оставлять

сын мақала – критическая статья

2. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

4. Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, қандай тұлғада тұрғанын анықтаңыздар.

5. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

6. «Сын есім + зат есім», «үстеу + етістік», «зат есім + зат есім» сөз тіркестерін құрыңыздар. Сөз тіркесінің 1- сөзі мәтіннен болуы тиіс.

7. Сөздерді оқып, олардың қай сөздерден жасалатынын көрсетіңіздер:

қалыптастырушылардың (бірі), ауылшаруашылық, ұлтшылдық, тұтқындалып, өнімді, құнарлы, аудармалары, шығармалары.

8. Есімше мен көсемшелерді байланысқан сөздермен жазып алып, жұрнақтарын белгілеңіздер.

Ақынның балалық шағы қаймағы бұзылмаған, тұнығы шайқалмаған, халқымыздың салт-санасын қаз-қалпында сақтаған ортада өтеді. 1956 жылы Құлжадағы қыздар гимназиясын бітіреді. 1958 жылы атамекенге оралған.

1965 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін, 1971 жылы Мәскеудегі жоғары әдеби курсты бітірген. 1961-1969 жж. «Қазақ әдебиеті», «Қазақстан мұғалімі» газеттерінде әдеби қызметкер болып істеген. 60-жылдардан бүгінгі күнге дейін жиырма бес жыр жинағы шыққан. Алғашқы өлеңдер жинағы «Балқұрақ» деген атпен 1962 жылы жарияланған. Кейіннен әр жылдары «Шыңдағы жазу», «Жастық шақ», «Аққуым менің», «Қаракөз айым», «Баянжүрек», «Көзімнің қарасы», «Ақ бесігім», «Жарқыра, менің жұлдызым», «Қыран жеткен», «Таңдамалы», «Сағыныш сазы», «Жапырақ сілкінген кеш», «Аңсау», «Аққу жүрек», орыс тілінде «Утверждение», «Голубые голуби», «Струна степей», «Горсть земли», «Украшение коня», «Летние росы» өлеңдер жинақтары жарық көрді. Бірқатар шығармалары болгар, поляк, венгр, чех, парсы т.б. тілдерге аударылған.

2002 жылы «Аңсау» атты жыр жинағына Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығы берілді. «Құрмет белгісі», «Парасат» ордендерімен және бірнеше медальдармен марапатталған.

қаралы – траурный

құрбан – жертва

аштан өлу – умереть от голода

түрмеден қашу – убежать из тюрьмы

зайып – супруга

табысу – достигнуть

қаймағы бұзылмаған – дружный

тұнығы шайқалмаған – тихий, спокойный

салт-сана – традиции и обычаи

қаз-қалпында – в первозданном виде

бүгінгі күнге дейін – до наших дней

2. Мәтіннен берілген келесі етістіктермен сөйлем құрастырыңыздар: табысу, сақтау, оралу, айдау, дүниеге келу, қашу.

3. Мәтіндегі келесі зат есімдерге сын есімдерді табыңыздар: ақын, атамекен,өлең, қызметкер, жинақ, шығарма, сыйлық.

4. Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер.

5. Мәтіннен келесі үлгімен жасалған сөздерді теріп жазыңыздар: түбір, ырықсыз етіс жұрнағы, болымсыз жұрнағы, есімше жұрнағы.

6. Есімше мен көсемшелерді байланысқан сөздермен жазып алып, жұрнақтарын белгілеңіздер.

7. Есімдіктерді жазып алып, олардың мағынасына қарай түрлерін белгілеңіздер.

8.Мәтіннен зат есімдерді (қатысты сөздерімен) жазып алып, жалғауларының түрін анықтаңыздар.

М.Әуезов – үлкен өмірлік, шығармашылық жолдан өткен ұлы тұлға. Оның алғашқы жиырма жылғы шағы өзінің сүйікті ақыны, әрі рухани ұстазы болған Абайдың балалық, жастық, жігіттік кезеңін еске түсіреді. Кейін оның атақты эпопеясында жазғаны да – сол дала, сондағы ауыл, сол қоғамдық орта. Атасы Әуез бен әжесі Дінасылдың тәрбиесінде болған бала Мұхтардың алғаш сауатын ашушы да атасы. Ол сол арқылы Абайдың өлеңдерін ауылдастарына оқып беретін дәрежеге жетеді. Бұдан кейін ол әуелі Семейдегі бес кластық орысша оқытатын училищені, содан соң сондағы мұғалімдік семинарияны тәмамдайды. Семинарияда жүріп өзінің тұңғыш шығармасы «Еңлік-Кебек» пьесасын жазады. Бір қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде оқып, филология факультетінің жанындағы аспирантурада оқиды. Ұзақ зерттеп, кең тыныспен кіріскен «Абай жолы» романдарын Мұхтар он бес жылға жуық жазады.

Жазушының өзі айтқандай, «Абай» және «Абай жолы» романдарын жазу – жазушының шығармашылық өміріндегі сүйікті ісіне айналады. Абай жолы – халық жолы, халық жолы – Абай жолы. Осы бірлікті тарихи шындыққа сай асқан көркемдік шеберлікпен көрсету – Мұхтар Әуезовтың шығармашылық жеңісі еді.

Сол жеңісіне сай ол туған халқының құрметіне бөленді, өз заманының ең жоғары сыйлықтары – КСРО Мемлекеттік сыйлығы мен Лениндік сыйлықты иеленді. 1961 жылы қайтыс болғаннан кейін Республика Үкіметі қаулы алып, ұлы жазушының есімін мәңгі есте қалдыру мақсатымен Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты мен Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрына Мұхтар Әуезовтың аты берілді, әдеби-мемориалдық мұражайы ашылып, бірқатар мектеп, көше және Алматының бір ауданы М.Әуезов атымен аталды.

сондағы – находящийся там, тогдашний

тәрбиесінде болу – быть на воспитании

сауатын ашушы – тот, кто обучил грамоте

сол арқылы – с его помощью

кең тыныспен – с полным воодушевлением

кірісу – приступить, взяться

сүйікті ісіне айналады – становиться любимым делом

бірлік – единство

тарихи шындық – историческая правда

көркемдік шеберлік – художественное мастерство

құрметіне бөлену – завоевать призвание

қаулы – постановление

мәңгі – вечно

есте қалдыру – оставить в памяти

әдеби-мемориалдық мұражайы – литературно-мемориальный музей

2. Мәтіннен берілген келесі сөз тіркестермен сөйлем құрастырыңыздар: сүйікті ақын, сүйікті іс, тарихи шындық, шығармашылық жол, ұлы тұлға.

3. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

4. Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.

5. Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер.

6. Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіз.

7. Мәтіндегі бірыңғай сөйлем мүшелері кездесетін сөйлемдерді жазып алып, сол сөйлемдердің синтаксистік талдауын орындаңыздар.