24
Сөйлем ішіне қойылатын
ерекшелеуші қызмет атқарады.
Құрмалас сөйлемнің аражігіне
қойылатын
ойдың аражігін ажырату
қызметін атқарады.
3-слайд. Көп нүкте қойылатын орындар:
1. а) Айтылуға тиісті ойдың аяқталмай қалғанын
білдіру үшін көп нүкте қойылады.
Мысалы: Енді о балаңыз... азамат боп кеткен шығар?
ә) Негізгі ой желісіне қатысы жоқ басқа бір оқиғаны
еске түсіру қажет болса, сөйлемнің ортасы мен азатжолдың
басында да көп нүкте қойылады.
Мысалы: ... Аспан бұлтсыз, күн шаңқай ыстық еді.
Қаланың орталығын түгел орап алған орманды таулар
ыстықтан балбырап, мүлгіп тұр.
2. Сөйлеуші көңіл күйінің әсерінен қысылып сөйлей
алмағанда, асығыс айтқанда ойдың бөліну себептеріне
байланысты дауыс ырғағындағы үзілісті білдіру үшін көп
нүкте қойылады.
Мысалы: - Айдатып көр! Баратын жеріме барып,
аяғыңды аспаннан келтірейін...
үтір (,),
қос нүкте (:),
жақша (),
сызықша (–)
үтір (,),
қос нүкте (:),
нүктелі үтір (;),
үтірлі сызықша (,-)
25
3. Айтуға, естуге қолайсыз, тұрпайы сөздердің орынына
жазуда көп нүкте қойылады да, мағынасы мәнмәтін
арқылы ұғынылады.
Мысалы: Тәйт, әрі, ... «Шіріген ауыздан іріген сөз
шығады» деген.
4. Біреудің шығармасынан үзінді, дәйектеме алғанда,
оны ықшамдап алуда үзілген жеріне көп нүкте қоюға
болады.
Мысалы: Бұдан кейінгі жылдары қазақ балалар
фольклорының әртүрлі үлгілері «Балдырған», «Ақ желкен»,
«Ұлан» сияқты мерзімді басылымдарда жиі жарияланып,
мектеп оқулықтарында кеңінен пайдаланады...
5. Тарихи, ғылыми деректердің қолжазбаларда уақыт
әсерімен өшіп, жойылып кетуі де кездеседі. Оларды
жариялағанда, сілтеме жасағанда осындай көрінбеген,
түсініксіз болып тұрған жерлердің орынына көп нүкте
қояды, ол, тіпті, тұтас бірнеше жол болуы мүмкін.
Мысалы: VІІІ. қаған бердук орду (да)...
ІХ. ...................(оң йағыда)
Оғыз қаған туралы аңыз.
4-слайд. Сөйлем соңына қабаттасып қойылатын
тыныс белгілер:
1. Адам бір мезгілде ерекше қуанады,
шаттанады,таңданады немесе екіұдай ойда болады.
Мұндай күйді білдіретін сөйлемнен кейін сұрау және
леп белгісі қатар қойылады. Егер сұрақ сарыны басым
болса – сұрау белгісі бұрын (?!), көңіл күй ауаны басым
болса – (!?) леп белгісі бұрын тұрады.
Мысалы: Айдынның еркелері, білмей тұрмын,
Етермін тағдырыңды кімге аманат?!
Шыңға шырқау қиын емес өренге
Құдіретті қазақ тілім, сен барда!?
26
2. Ой аяқталмай, үзіліп қалған жағдайда оның бірінші
бөлігі сұрау мағыналы болса – алдымен сұрау белгісі,
одан кейін көп нүкте қойылады.
Мысалы: Мен бе ?... Мен ұрлатпаймын, аңқаулар
алданбасын, біреулер мені жеңдім деп малданбасын
дегенім ғой...
3. Көңіл күйді білдіретін сөйлемдерде ой аяқталмай
кілт үзілсе, тыныс белгілері қатар қойылады.
Мысалы: Жаса мәңгі, менің тілім! Киелім,
Саған ыстық махаббатым өзгеше!...
4. Ойдың аяқталмай қалғандығын білдіретін сөйлемдерде
үтір, тырнақша, сызықша көп нүктеден кейін қойылады.
Мысалы: Апам терең ғып тігіп берген... Ә..., ә...
сендерде ондай жоқ-ау?
5-слайд. ІV. Жаттығулар жұмысы.
І топқа 153-жаттығуды ауызша талдату. Тыныс
белгінің қойылу орынын анықтау. Көнерген сөз таптырту.
ІІ топқа – 154-жаттығу. Тыныс белгілерін қойып, көшіріп
жазу, қарамен жазылған сөздерді құрамына талдау. Көп,
қарасы, дәу сөздерінің синонимін табу.
ІІІ топқа – 155-жаттығу. Мәтінді дауыс ырғағына
келтіріп оқу,тыныс белгінің орынын анықтау, сөз
тудырушы, сөз түрлендіруші жұрнақтарды табу, қарамен
жазылған сөздердің синонимін табу.
6-слайд. V. Мақал-мәтелдегі көп нүктенің орынына
тиісті сөздерді қой.
1. Ердің сыншысы – … Отан
2. Атаңның баласы болма, ... баласы бол. без
3. Өлімнен ... күшті. елі
4. .... отбасынан басталады. халқыңның
5. Панасы жоқ таудан... ұят
7-слайд. Әдебиетпен байланыс. Өлеңді құрылысына
қарай сатылай кешенді талдау.
27
Қонаққа келді, міне, Жамбыл атаң,
Сан жылдар жүк көтерген бүкір жотам.
Қарт бабаң дәуіріне мейірі қанған,
Қуанып жастығына сендей ботам.
3 бунақты, 3 шумақты, 12 жолды, 11 буынды өлең.
8-слайд. VІІ. Қорыту.
«Сәйкестендіру» кестесі
1 Көп нүкте
1
Адам бір мезгілде ерекше қуанады,
шаттанады, таңданады немесе
екіұдай ойда болады. Мұндай күйді
білдіретін сөйлемнен кейін
2 Сұрау, леп
белгісі
2
Тарих, ғылыми деректердің
қолжазбаларда уақыт әсерімен өшіп,
жойылып кетуі де кездеседі. Олар-
ды жариялағанда, сілтеме жасағанда
түсініксіз болған жерлерге
3
Сұрау белгісі
мен көп
нүкте
3 Көңіл күйді білдіретін сөйлемдерде
ой аяқталмай, кілт үзілсе
4
Леп белгісі
мен көп
нүкте
4
Айтылуға тиісті ойдың аяқталмай
қалғанын білдіру үшін
5
Көп нүкте
немесе тұтас
бірнеше жол
5
Ой аяқталмай, үзіліп қалған жағдайда
оның бірінші бөлігі сұрау мағыналы
болса
1-4 . 2-1. 3-5. 4-3. 5-2.
VІІІ. Бағалау.
9-слайд. ІХ. Үйге тапсырма.
1. Қос нүкте. Сөйлем соңына қабаттасып қойылатын
тыныс белгілер.
2. Пысықтауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
(156-бет).
3. 158-жаттығу. Үш топтың бөлек-бөлек орындауы.
Достарыңызбен бөлісу: |
