«Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ай сайын шығатын Республикалық

33
шаш+ым.
10. Ды, ді, ты, ті:
1) Ды, ді, ты, ті – демеулік шылау. Мысалы: Бұл оқиға он 
жыл бұрын болған-ды.
2) -ды, -ді, -ты, -ті – табыс септігінің жалғауы. Сұрағы: 
кімді,  нені.  Мысалы:  Сабақ+ты  оқыдым,  жаттығу+ды 
жаздым. 
3)  -ды,  -ді,  -ты,  -ті  –  сын  есім  тудыратын  жұрнақ. 
Сұрағы:  қандай,  қай.  Мысалы:  Мейірім+ді  ана,  орман+ды 
дала, құм+ды жер, сүт+ті сиыр.
4)  -ды,  -ді,  -ты,  -ті  –  жіктік  жалғауы.  Көсемшенің 
жұрнақтарынан  (-ып,  -іп,  -п,  -а,  -е,  -й)  кейін  жіктік 
жалғауының  III  жағы  болады.  Сұрағы:  не  істеді?,  қайтеді? 
Мысалы: Әкем демалысқа шығ+а+ды.
5) ды, ді, ты, ті – жедел өткен шақтың жұрнағы.
а)  түбір  етістікке  тікелей  жалғанғанда:  бар+ды,  күл+ді, 
айт+ты, іш+ті, сөйле+ді.
ә) туынды етістікке жалғанғанда: ой+ла+ды, таза+ла+ды, 
ойын+а+ды, жи+ын+а+ды.
б)  етістіктің  болымсыз  түріне  жалғанса:  кел+ме+ді, 
оқы+ма+ды, жаз+ба+ды.
в) етістіктің етіс түріне жалғанса: ки+ін+ді, жу+ын+ды, 
отыр+ғыз+ды, 
сен+дір+ді, 
кет+ір+ді, 
сөйле+т+ті, 
айт+ыл+ды, таза+ла+н+ды, сал+ыс+ты, сөйле+с+ті.
11. Мен:
1) Мен – жіктеу есімдігі. Мысалы: Мен ауылда тұрамын.
2)  Мен  –  жалғаулық  шылау.  Мысалы:  Туыстарым  мен 
достарымды қонаққа шақырдым.
3) Мен – көмектес септігінің жалғауы. Мысалы: Арбамен 
ағаш тасыды.
12. Сен:
1) Сен – жіктеу есімдігі. Мысалы: Сен өнегелісің.
2) Сен – етістік, бұйрық райдың II жағы. Мысалы: Сен 

34
менің айтқаныма сен.
13. Ол (сұрақ қою арқылы ажыратамыз):
1)  Ол  –  жіктеу  есімдігі.  Мысалы:  Ол  –  тәртіпті  оқушы 
(Кім тәртіпті оқушы?)
2) Ол – сілтеу есімдігі. Мысалы: Ол жарыста біз жеңеміз 
(Қай жарыста?).
14. Біреу (мағынасына қарай ажыратамыз):
1) Біреу – жинақтық сан есім. Мысалы: Ауылда мектеп 
біреу (санын білдіріп тұр).
2) Біреу – белгісіздік есімдігі. Мысалы: Біреу есікті қағып 
тұр (зат есімнің орнына қолданылып тұр).
15. Ма, ме, ба, бе:
1) -ма, -ме, -ба, -бе – етістіктен зат есім тудырушы жұрнақ. 
Мысалы: Оқушылар көр-ме-ге барды.
2)  -ма,  -ме,  -ба,  -бе  –  болымсыз  етістіктің  жұрнағы. 
Мысалы: Ел үшін аян+ба, ерлігіңе – сын.
   
   
 
Жеңіскүл РЫСПЕМБЕТОВА,                                                                 
                                    №48 Әуелбек Қоңыратбаев атындағы  
орта мектептің мұғалімі.
Қызылорда облысы,
                                                                        Шиелі ауданы.
                        ШЫЛАУДАН ӨТКЕНДІ 
                    ҚАЙТАЛАУ 
                              (6-сынып)
Сабақтың  мақсаты:  білімділік  –  шылаудың  түрлерін, 
ерекшеліктерін,  емлесін  оқушыларға  меңгерту;  тәрбиелік 
–  тез  ұтымды  пікір  қалыптастыруға,  адамгершілікке 

35
тәрбиелеу;  дамытушылық  –  алған  білімдерін  пысықтау 
арқылы баланың ой өрісін, сауаттылығын дамыту.
Түрі:  өтілген  сабақты    қайталау.  Типі:  біріккен  сабақ. 
Әдісі:  жаттығу,  топпен,  жұппен  жұмыс.  Пәнаралық 
байланыс:  әдебиет,  бейнелеу,  информатика,  орыс  тілі. 
Көрнекілік:  сызба,  сұрақтар  жазылған  ұяшықтар, 
компьютер,  электронды  оқулық,  «Қызықты  грамматика» 
кітабы (А., 1989). 
Сабақ барысы: 
І.  Ұйымдастыру. Оқушылардың сабаққа қатысуын,  да-
йындығын бақылау.
ІІ.  Үй  тапсырмасын  сұрау,  қорыту.  Үстеудің  мағына-
лық, құрамдық түрлерін қайталау, сұрақ-жауап жүргізу.
ІII. Жаңа сабақ.
Оқулықтағы  шылау  тақырыбын  пысықтауға  арналған 
сұрақтар бойынша  жұмыс жүргізу. Оқушылардың көмегімен 
сызба жасау.
 
Шылау 
Ерекшеліктері  
Түрлері 
Қасиеті 
Толық  лексикалық 
мағынасы жоқ 
Түрленбейді 
Септеулік 
Жалғаулық 
Демеулік 
Септік тұлғадағы 
сөзбен тіркеседі 
Сөзбен сөзді 
байланыстырады 
Күшейту, тежеу 
мағынасын
 
үстейді 

36
Сабақты  бекіту.  Әр  топтан  екі  оқушы  компьютерден, 
мұғалім көмегімен тапсырмаларды ашады. 
№1. Әсемпаз болма әрнеге ....
Өлеңді  жалғастыр.  Шылауларды  ата.  Өлеңнің  атын, 
авторын білесің бе?
№2. Ішінде шылау кездесетін үш мақал жаз. 
№3.  Электронды  оқулықты  ашып  «Менің  Отаным  – 
Қазақстан» тақырыбына мәтін құра. Шылаулардың болуын 
ескер.
№4. Жалғау мен шылауды ажырат. Жұмбақтың шешуін 
тап.
Жоқ өзін (де) көз(де), құлақ (та), мойын (да).
Ұзындығы жазулы тұр бойын(да). 
Оқулықпен, тақтамен жұмыс.
Шылауларды  теріп  жаз.  Түрлерін  ажырат.  Ұяшықтарды 
 
Емлесі 
Орыс тілінде 
кездесуі 
Орхон-Енисей 
жазбаларында 
Өзі тіркескен сөзден 
бөлек жазылады 
Кейбіреуі дефис (-) 
арқылы жазылады 
Предлог 
Союзы 
Частицы 
Учун-үшін 
Сайу-сайын 
Йеме-және 

37
ашу. Топпен жұмыс.
№1  тапсырма.  Берілген  екі  сөзден  шылау  жаса.  Кез 
келген біреуіне сөйлем  құра.
Ін + үш                             айда  + ал
Ай + қар                           ақ + бір
Есе + бір                           мен + деген
Сын + тұр                         есе + әсір
№2 тапсырма. Мына шылауларды тор көздерге тізбектей 
жаз. Бір сөйлем құра.
Алайда, - ақ, болмаса, қой.
Б О Л М А С А Л А Й Д А Қ О Й
№3 тапсырма.
Әрбір  гүлдің  күлтелеріне  сәйкес  келетін  шылау  жаз. 
Біреуін қатыстырып сөйлем құра.
№4  тапсырма  (Анаграмма  Ә).  Берілген  торкөздерді 
Ә  әрпімен  басталатын  шылаулармен  толықтыр.  Біреуін 
қатыстырып сөйлем құра.
    
     
ә